Wpływ aglomeracji miejskich i pozycji przestrzennej na występowanie chorób psychicznych i uzależnienia od alkoholu – studium z zakresu medycyny i socjologii
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 1
2009-04-17 09:47:03
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 2
2009-04-17 09:47:03
Piotr Wacław Gorczyca
Wpływ aglomeracji miejskich i pozycji przestrzennej na występowanie chorób psychicznych i uzależnienia od alkoholu – studium z zakresu medycyny i socjologii
Kraków 2009
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 3
2009-04-17 09:47:03
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Recenzent: prof. zw. dr hab. n. hum. Marek S. Szczepański
Korekta: Zespół
Projekt okładki: Andrzej Augustyński
ISBN 978-83-7587-079-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 4
2009-04-17 09:47:03
Spis treści Wstęp ........................................................................................................................... 9 Rozdział I Psychiatria społeczna – badanie wpływu środowiska społecznego na powstawanie zaburzeń psychicznych ....................................................................... 13 1. Przedmiot i zakres psychiatrii społecznej . .............................................................. 1.1. Zaburzenia psychiczne w rozumieniu psychiatrii społecznej ........................ 1.1.1. Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne .......................................... 1.1.2. Zaburzenia afektywne ................................................................................. 1.1.3. Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia związane ze stresem i pod postacią somatyczną ........................................................................... 1.1.4. Uzależnienie od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych ......... 1.1.5. Organiczne zaburzenia psychiczne ............................................................ 1.2. Leczenie psychiatryczne ....................................................................................... 1.3. Instytucje leczenia psychiatrycznego ................................................................. 1.3.1. Uwarunkowania prawne leczenia psychiatrycznego ...............................
13 14 15 22 23 25 34 34 36 38
Rozdział II Socjologia miasta i socjologia zaburzeń psychicznych ............................................... 39 1. Idee szkoły chicagowskiej w aspekcie badań chorób psychicznych w mieście ........................................................................................................................ 39 2. Miasto doby przemysłowej i poprzemysłowej w okresie Polski transformacyjnej ............................................................................. 44 3. Problemy osób z zaburzeniami psychicznymi w ujęciu socjologicznym ............ 3.1. Teoria naznaczania społecznego . ....................................................................... 3.2. Nurt antypsychiatryczny ..................................................................................... 3.3. Postpsychiatria .......................................................................................................
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 5
53 53 62 66
2009-04-17 09:47:03
Spis treści
Rozdział III Wprowadzenie do części badawczej – przegląd i analiza dotychczasowych badań . ............................................................................................... 69 1. Występowanie schizofrenii oraz zaburzeń afektywnych, zaburzeń lękowych (nerwic) i uzależnienia od alkoholu (alkoholizmu) w przestrzeni miasta ................................................................................................... 70 Rozdział IV Przedmiot i metoda badań ............................................................................................. 87 1. Wstępny cel pracy, miejsce badań i układ materiału badawczego . .................... 87 2. Postawienie pytań i hipotez badawczych ................................................................ 93 3. Miasto Tarnowskie Góry jako obszar badań na podstawie danych historycznych, administracyjnych i obserwacji własnych . ................................... 94 4. Analiza statystyczna zestawionych danych ............................................................ 96 Rozdział V Wyniki badań ................................................................................................................... 99 1. Uwagi wstępne ............................................................................................................. 99 2. Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne w przestrzeni miasta ................. 100 2.1. Wiek, płeć i stosunek do pracy ......................................................................... 100 3. Zaburzenia afektywne i nerwicowe w przestrzeni miasta . ................................. 129 3.1. Wiek, płeć i stosunek do pracy .......................................................................... 129 4. Uzależnienie od alkoholu w przestrzeni miasta .................................................... 155 4.1. Wiek, płeć i stosunek do pracy .......................................................................... 155 5. Wybrane metody badań jakościowych .................................................................... 188 6. Sprawdzenie postawionych hipotez badawczych .................................................. 194 Rozdział VI Podsumowanie wyników badań ilościowych, wybranych badań jakościowych oraz dyskusja ..................................................................................................................... 197 1. Podsumowanie wyników badań ............................................................................... 197 2. Człowiek, przestrzeń, choroba . ................................................................................ 204 3. Koncepcja socjologicznej profilaktyki zaburzeń psychicznych ........................... 206
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 6
2009-04-17 09:47:03
Spis treści
Bibliografia ....................................................................................................................... 209 Streszczenie . .................................................................................................................... 223 Aneks (na CD)
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 7
2009-04-17 09:47:03
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 8
2009-04-17 09:47:03
Wstęp Powstanie dziedziny medycyny społecznej miało na celu m.in. zwrócenie uwagi na pozabiologiczne uwarunkowania występowania chorób. Zwracano uwagę na oddziaływanie różnych procesów społecznych na zdrowie człowieka. W ostatnim piętnastoleciu takim procesem jest transformacja ustrojowa państwa, która nadal wywołuje istotne zmiany zarówno w otoczeniu, jak i w życiu obywateli. W okresie powojennym zwracano uwagę na przyrost ludności miejskiej, porównywano występowanie różnych problemów, w tym zdrowotnych, w aglomeracjach miejskich i na wsi. Następnie poddawano analizie socjologicznej i zdrowotnej duże osiedla mieszkaniowe. Powstało pojęcie chorób cywilizacyjnych w odniesieniu do chorób występujących w stosunkowo dużym nasileniu, czyli układu krążenia, nowotworów złośliwych, a których wzrost występowania wiąże się z postępującym uprzemysłowieniem i urbanizacją. W Polsce już wcześniej powstała medycyna przemysłowa, która zajęła się problemami zdrowotnymi bezpośrednio związanymi z warunkami pracy zawodowej, a więc z przebywaniem w hałasie, w zanieczyszczonym środowisku pracy oraz w środowisku, w którym występuje zwiększona wypadkowość. Tymi problemami zajmowała się także medycyna środowiskowa. Epidemiologia jako nauka badająca m.in. występowanie różnych chorób w różnych miejscach geograficznych czy obszarach miejskich próbuje także wyodrębnić czynniki mogące determinować zwiększone występowanie chorób. W latach 50. do 90. o tych problemach nie mówiło się wiele. Nie nagłaśniano idei higieny życia i promocji zdrowia. Świadomość zdrowotna nie była duża. Zresztą hierarchia ważności celów wytyczała styl życia i pracy . Dla większości ludności głównym celem było zabezpieczenie materialne, pomimo trwania w szkodliwych warunkach pracy i życia. W czasach, gdy nie działały jeszcze mechanizmy wolnorynkowe, o chorych psychicznie mówiono w sensie negatywnym, a miejsce leczenia było najczęściej oddalone od centrum regionu. Nie wierzono wtedy w uleczalność tych chorób. Do Polski przenikały wówczas pewne idee z Zachodu i z USA o środowiskowych od-
P. W. Gorczyca, M. Adamiec, W. Leksowski, Spostrzeganie zagrożeń zdrowotnych na tle za-
grożeń w życiu codziennym. Badania wśród studentów medycyny i psychologii, „Wiadomości Lekarskie” 2002, LV, supl. 1, cz. I, s. 97–101.
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 9
2009-04-17 09:47:03
10
Wstęp
działywaniach w psychiatrii, zwłaszcza te pozytywne walory ruchu antypsychiatrii amerykańskiej, które przyczyniły się do poprawy stosunku do chorych psychicznie. Powyższe kierunki zaczęły podawać w wątpliwość biologiczne uwarunkowania chorób, zwracając uwagę na sprawczą rolę społeczeństwa, które deleguje osoby nieradzące sobie w codziennym życiu do bycia chorymi. Pojawiły się trudności w przystosowaniu się w warunkach migracji, która była dość dużym liczebnie zjawiskiem w latach uprzemysłowienia kraju. Dotyczyły one relacji w rodzinie, w pracy i w społeczności lokalnej oraz w bliższym środowisku. Podnoszono kwestie nadreprezentacji występowania chorób psychicznych w centrach miast czy w określonych ich rejonach. W odniesieniu do chorób psychicznych trudno jednoznacznie wskazać główny czynnik z zakresu uwarunkowań środowiskowych i społecznych, który mógłby w większym stopniu determinować występowanie chorób psychicznych. Interpretowano zjawisko zwiększonego występowania chorób psychicznych w centrach miast. Zastanawiano się, czy czynniki wielkomiejskie odpowiadają za choroby, czy też na przykład jednostki słabsze (chore) przenoszą się w okolice zdekapitalizowane centrów miast. Podano różne modele rozmieszczenia zjawisk patologicznych w obszarach miasta. Jednocześnie krytykowano metodologię wyciągania wniosków na podstawie badań korelacyjnych powyższych zjawisk. Zresztą nie tak rzadko przemyślenia różnych autorów sięgały poza ich własne badania empiryczne. Pionier badania zjawisk patologicznych w obszarach społecznych miasta R. E. Park w swoich rozważaniach opierał się głównie na własnych przemyśleniach i obserwacjach w czasie chodzenia po mieście, a nie na badaniach stricte empirycznych . Jego postawa badacza jest najbliższa obserwacji uczestniczącej. Słowo stres staje się coraz bardziej popularne. Mimo dowiedzionej roli uwarunkowań genetycznych co do występowania chorób psychicznych, ogromną rolę odgrywają czynniki środowiskowe. Rozważano już związki między chorobami psychicznymi a sytuacją społeczno-polityczną, uposażeniem, bezrobociem, czynnikami rodzinnymi, stanem cywilnym, a także czynnikami przestrzenno-architektonicznymi. Autor pracy, odnosząc się także do powyższych zależności, starał się zatrzymać nad uwarunkowaniami związanymi z miejscem zamieszkania chorych, próbując zwrócić większą uwagę na charakter miejsca zamieszkiwania i przebywania w nim człowieka, oczywiście nie pomijając innych danych demograficznych. Badania autora zawierają się w dziedzinach psychiatrii społecznej, socjologii chorób psychicznych i socjologii miasta. Bez socjologii zaburzeń psychicznych psychiatria staje się nauką niekompletną, gdyż trudno przedstawić kompletną wizję choroby człowieka. W pierwszym rozdziale omówiono kwestie obszarów działań psychiatrii społecznej oraz przedstawiono podstawowe zagadnienia i problemy chorobowe osób w poszczególnych kategoriach rozpoznań klinicznych. Autor tę część pracy uznał R . E. Park, E. W. Burgess, The city. Suggestions for investigation of human behavior in the urban
environment, The University of Chicago Press, Chicago – London 1984.
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 10
2009-04-17 09:47:03
Wstęp
11
za ważne wprowadzenie do dalszych, już szczegółowych rozważań i badań nad usytuowaniem chorób psychicznych w przestrzeni miasta. W pierwszym rozdziale pracy posługiwał się jedynie wybranym przezeń piśmiennictwem z uwagi na jego wprowadzający charakter do rozumienia sytuacji chorych psychicznie, a nie podstawę do formułowania pytań i hipotez badawczych. Ponadto ten rozdział przedstawia dotychczasowe badania biologiczne dotyczące etiologii chorób psychicznych ze wskazaniem ważnej części badań psychologicznych i socjologicznych. Rozdział drugi służy przedstawieniu teorii socjologicznych rozwoju i stanu miasta jako miejsca prowadzenia badań. Rozdział trzeci jest już właściwym wprowadzeniem do części badawczej i ma formę przeglądu prac z dziedziny badań nad rozmieszczeniem problemów społecznych, w tym chorób psychicznych i uzależnienia od alkoholu w przestrzeni społecznej miasta. Rozdział czwarty jest częścią badawczą pracy, w której autor stawia pytania i hipotezy badawcze, podaje metodologię badań oraz przedstawia ich wyniki. Rozdział piąty jest podsumowaniem badań i zawiera refleksję metodologiczną mającą przedstawić miasto jako miejsce występowania różnych chorób (zaburzeń) psychicznych.
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 11
2009-04-17 09:47:03
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 12
2009-04-17 09:47:03
Rozdział I
Psychiatria społeczna – badanie wpływu środowiska społecznego na powstawanie zaburzeń psychicznych 1. Przedmiot i zakres psychiatrii społecznej Zdzisław Falicki, autor polskiej monografii Psychiatria społeczna , definiuje tę dziedzinę m.in. jako naukę, która także zajmuje się rolą czynników społecznych w powstawaniu chorób psychicznych, przy czym zazwyczaj podkreśla się, że nie należy uważać ich za jedyne i nie należy pomijać uwarunkowań biologicznych. Istnieją też propozycje, jak pisze Falicki, podziału psychiatrii społecznej na trzy odrębne kierunki, a mianowicie na: psychopatologię społeczną, socjologię chorób psychicznych i etnopsychiatrię. Opierając się na tym podziale, kierunkiem, w ramach którego będzie się mieścić obecna praca, jest socjologia chorób psychicznych. Zdaniem Falickiego, psychiatria społeczna ma na celu dalsze uzupełnienie psychiatrii klinicznej niezbędnymi wiadomościami socjologicznymi, mającymi znaczenie w ustalaniu przyczyn i skutków różnych chorób, a także metod leczenia wzbogaconych o doświadczenia socjoterapii, oraz zajmuje się chorobami stanowiącymi najważniejszy problem społeczny i grupami ludzi najbardziej podatnymi na zachorowanie. Do zadań psychiatrii społecznej należą m.in.: badania epidemiologiczno-statystyczne, oparte przede wszystkim na danych szpitalnych o liczbie chorych leczonych w ciągu roku i długości trwania hospitalizacji; badanie funkcjonalności struktur lecznictwa psychiatrycznego. Nie można zapomnieć o roli, jaką odgrywają czynniki społeczno-kulturowe w powstawaniu zaburzeń psychicznych. Niebagatelnym problem jest z pewnością alkoholizm z uwzględnieniem badań klinicznych i epidemiologicznych. Psychiatria społeczna, lokując się w nurcie medycyny społecznej, bada zapadalność i chorobowość psychiatryczną, kontroluje bazę łóżek psychiatrycznych i regularności ich rozmieszczenia na terenie kraju oraz dostępność otwartego lecznictwa psychiatrycznego. Wraz z przeniesieniem się akcentu w leczeniu zaburzeń psychicznych z opieki stacjonarnej na otwartą podkreśla się rolę oddziałów dziennych w strukturze lecznictwa psychiatrycznego. Z. Falicki, Psychiatria społeczna, PZWL, Warszawa 1985, s. 16–19.
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 13
2009-04-17 09:47:04
14
Rozdział I. Psychiatria społeczna – badanie wpływu środowiska społecznego...
William W. Eaton w The sociology of mental disorders , definiując tę dziedzinę, wychodzi od przedstawienia socjologii poprzez socjologię wiedzy, socjologię psychologii, tj. koncepcję „rzeczywistości codziennego życia” Petera Bergera i Thomasa Luckmana , do makrosocjologii europejskiej, głównie w wydaniu Karla Mannheima , a następnie określenia zaburzeń psychicznych. Roger Bastide opisał trudną drogę, jaką miała do przebycia tworząca się socjologia chorób psychicznych, jak również wskazał pewne zawiłości metody, a raczej metod, w przeniesieniu pewnych badań, obserwacji i wyników na płaszczyznę socjologiczną .
1.1. Zaburzenia psychiczne w rozumieniu psychiatrii społecznej W psychiatrii społecznej, która ma być przede wszystkim kierunkiem badawczym, unika się jednoznacznego rozumienia problemu występowania chorób psychicznych. Można więc powiedzieć, że kierunek antypsychiatrii zapisał się bardziej w myśli socjologicznej niż psychiatrycznej. Falicki twierdził, że psychiatria kliniczna miałaby tworzyć teorie na podstawie szczegółowego badania pacjenta lub analizy małych grup chorych, natomiast psychiatria społeczna wyjaśniałaby zjawiska szczegółowe, prowadząc badania dużych zbiorowości . Psychiatria społeczna bierze pod uwagę wpływy kulturowe na powstawanie i przebieg chorób psychicznych, a poza tym ma być nauką o społecznych uwarunkowaniach chorób psychicznych i społecznym uwarunkowaniu ich leczenia. Istotne więc będą dane dotyczące płci chorego, jego wieku, stanu cywilnego, miejsca zatrudnienia czy nawet uprawianego zawodu, wykształcenia (także rodziców), miejsca zamieszkania, migracji, sytuacji społeczno-ekonomicznej i politycznej w zamieszkiwanym kraju. Pewne zaburzenia psychiczne, np. schizofrenia, częściej występują w danym wieku, u danej płci, u osób uboższych i będących niżej w hierarchii społecznej, u emigrantów, mieszkających w obszarach bardziej zurbanizowanych. Przebieg tych zaburzeń będzie bardziej niekorzystny u osób samotnych czy bezrobotnych. Osobną kwestią są próby zdefiniowania zdrowia psychicznego podejmowane przez psychiatrów, psychologów, a zwłaszcza socjologów czy filozofów. Trzeba jednak zaznaczyć, że przeważa w nich punkt widzenia właściwy dla każdej z profesji, aczkolwiek definicje te mają raczej charakter całościowy, odnoszący się do różnych aspektów życia. Polski socjolog Adam Podgórecki podkreśla, że „pojęcie zdrowia W. W. Eaton, The sociology of mental disorders, III ed., Praeger, London 2001, s. 1–5. P. Berger, T. Luckman, Społeczne tworzenie rzeczywistości, tłum. J. Niżnik, PIW, Warszawa 1983. K. Mannheim, Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, tłum. A. Rażniewski, PWN, Warszawa 1974. R. Bastide, Socjologia chorób psychicznych, tłum. M. R. Pragłowska, PWN, Warszawa 1972, s. 41–72. Z. Falicki, Psychiatria społeczna, dz. cyt., s. 9.
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 14
2009-04-17 09:47:04
1. Przedmiot i zakres psychiatrii społecznej
15
psychicznego nie jest koncepcją teoretyczną, ale pojęciem posiadającym charakter praktyczny, wartościującym, zawierającym elementy oceny i zabarwionym emocjonalnie” . Karl Meninger pisze, że zdrowie psychiczne jest to przystosowanie człowieka do otaczającego świata i innych ludzi z maksimum skuteczności i szczęścia . Talcott Parsons zaznacza, że „zasadnicze kryterium istnienia choroby psychicznej odnieść należy do społecznego pełnienia ról przez jednostkę . Dokonując analizy pojęcia zdrowia psychicznego, Julia Sowa wskazuje, w podobnym tonie jak Barbara Wootton, że ich wspólna zawartość treściowa jest oceniająca i normatywna10.
1.1.1. Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne Jeśli weźmiemy pod uwagę choroby psychiczne, to schizofrenia zdecydowanie przeważa spośród psychotycznych zaburzeń. Prawie 1% populacji doświadcza tej choroby w ciągu swojego życia11. W Polsce jest ok. 400 tysięcy chorych. Jest to jednak liczba szacunkowa. Dane statystyczne z instytucji psychiatrycznych mówią, że jest około 120 tysięcy chorych na schizofrenię. Nie wszystkie bowiem chore osoby poddają się leczeniu. Do dzisiaj nie poznano przyczyn i patogenezy tej choroby, mimo że uczeni dzięki nowoczesnym metodom badawczym coraz więcej wiedzą na temat tego schorzenia. Trafne opisy schizofrenii można spotkać już w piśmiennictwie starożytnym. Pierwszego całościowego opisu i ujęcia schizofrenii jako jednostki chorobowej dokonał Emil Kraepelin w 1986 roku12. Użył terminu dementia praecox do określenia grupy chorób rozpoczynających się w okresie młodzieńczym i doprowadzających do otępienia. W 1911 roku Eugen Bleuler wprowadził pojęcie schizofrenii, podkreślając, że proces chorobowy może się zatrzymać na różnych stadiach rozwoju i nie musi prowadzić do otępienia13. Powstawały jeszcze inne próby opisu i klasyfikacji schizofrenii, jednak ujęcie schorzenia przez Bleulera wydaje się nadal najbardziej aktualne. Bleuler nie przesądzał sprawy co do przyczyn i patogenezy choroby. Nie mówił o jednej schizofrenii, lecz o schizofreniach14.
A. Podgórecki, Patologia życia społecznego, PWN, Warszawa 1969, s. 95. ����������������� K. A. Menninger, The human mind, A. A. Knopf, New York 1945, s. 36. T. Parsons, Struktura społeczna a osobowość, tłum. M. Tabin, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1969, s. 322. 10 J. Sowa, Kulturowe założenia pojęcia normalności w psychiatrii, PWN, Warszawa 1984, s. 297–307. 11 P. B. Jones, P. F. Buckley, Schizofrenia, tłum. A. Bidziński, Urban & Partner, Wrocław 2006, s. 1. 12 E. Kraepelin, Psychiatrie, t. 3, wyd. VIII, Leipzig 1913, za: J. Jaroszyński, Psychozy schizofreniczne [w:] Psychiatria, red. S. Dąbrowski, J. Jaroszyński, S. Pużyński, PZWL, Warszawa 1987, s. 54. 13 E. Bleuler, Lehrbuch der Psychiatrie, wyd. XI, Springer, Berlin – Heidelberg – New York 1969, za: J. Jaroszyński, Psychozy schizofreniczne, dz. cyt., s. 54. 14 ���������������� J. Jaroszyński, Psychozy schizofreniczne, dz. cyt., s. 54.
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 15
2009-04-17 09:47:04
Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 222
2009-04-17 09:47:33