Edukacja w warunkach zniewolenia i autonomii (1945-2009) by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

EDUKACJA EDUK ACJA W WARUNK ACH ZNIEWOLENIA I AUTONOMII

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_1 1

2010-12-22 12:14:52

Zakład Historii Nauki, Oświaty i Wychowania Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego

Tom III serii

SZKOŁA – PAŃSTWO – SPOŁECZEŃSTWO pod redakcją naukową Romualda Grzybowskiego

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_2 2

2010-12-22 12:14:56

EDUKACJA W WARUNKACH ZNIEWOLENIA I AUTONOMII ( – ) pod redakcją naukową

Elżbiety Gorloﬀ, Romualda Grzybowskiego, Andrzeja Kołakowskiego

Kraków 2010

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_3 3

2010-12-22 12:14:56

Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Grzegorz Michalski

Redaktor naukowy serii: prof. UG, dr hab. Romuald Grzybowski

Komitet redakcyjny: Mariusz Brodnicki, Lidia Burzyńska-Wentland, Elżbieta Gorloff, Romuald Grzybowski (przewodniczący), Krzysztof Jakubiak, Andrzej Kołakowski, Tomasz Maliszewski, Lech Mokrzecki, Anna Paszkowska, Kazimierz Puchowski, Jacek Taraszkiewicz

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Gdański

ISBN 978-83-7587-503-4 ISBN 978-83-7587-506-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_4 4

2010-12-22 12:14:56

Spis treści Wprowadzenie ..........................................................................................................

Część I

SZKOŁA W STRUKTURZE PAŃSTWA TOTALITARNEGO TOTALITARNEG O Krystyna Wróbel-Lipowa Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w okresie drugiej wojny światowej ..............................................................................

Danuta Koźmian Przemiany polityczno-ustrojowe w Polsce i ich wpływ na formowanie oblicza wychowawczego szkoły w latach – .............................................

Stanisław Gawlik Ideologiczna uniformizacja szkolnictwa w dobie stalinizmu ..................................

Andrzej Meissner Społeczeństwo wobec indoktrynacji szkoły średniej w latach

–

............

Joanna Król Ideologizacja średniego szkolnictwa ogólnokształcącego w latach

–

...

Romuald Grzybowski Ku szkole ateizującej. Duchowieństwo, nauczyciele, uczniowie i rodzice wobec działań władz komunistycznych z lat – zmierzających do pełnej laicyzacji szkoły polskiej ...................................................

Joanna Sadowska Organizacje młodzieżowe – przybudówki PZPR a szkoła .......................................

Zbigniew Osiński Edukacja historyczna okresu PRL w służbie władzy i ideologii – konsekwencje i zagrożenia ......................................

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_5 5

2010-12-22 12:14:56

Spis treści

Alicja Kicowska Ideologiczne uwarunkowania funkcjonowania szkolnictwa rolniczego w Polsce w latach – ...................................................................................

Elżbieta Gorloﬀ Sytuacja zawodowa nauczycieli szkół ogólnokształcących województwa gdańskiego w kontekście migracji powojennych (

–

) ......

Maria Radziszewska Integracyjna rola szkoły i nauczyciela na Warmii i Mazurach (

–

) ............

Urszula Pulińska Społeczno-kulturowy i ideologiczny kontekst doskonalenia zawodowego nauczycieli szkół ogólnokształcących na Warmii i Mazurach w latach – ...................................................................................................

Andrzej Kołakowski Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci/Towarzystwo Przyjaciół Dzieci jako elementy ateizacyjnej polityki komunistycznego państwa .............................

Justyna Gulczyńska Walka o neutralność światopoglądową młodzieży szkół średnich ogólnokształcących w Polsce w latach

. XX w. ...........................

Joanna Wojdon Zacznijmy od elementarza Państwo na kartach europejskich elementarzy okresu zimnej wojny ....................

Elwira J. Kryńska Prześladowane za patriotyzm (

–

) .............................................................

Część II

ORGANIZACYJNE I PROGRAMOWE ASPEKTY EDUKACJ EDUKACJII Ryszard Ślęczka Ideologiczne i ekonomiczne uwarunkowania zmian w organizacji szkolnictwa i treściach nauczania wprowadzonych do szkół zawodowych w latach – ...................................................................................................

Wioletta Maźwa Przeobrażenia w kształceniu pielęgniarek w okresie Polski Ludowej i III Rzeczpospolitej ........................................................

Roman Tomaszewski Polska Szkoła Wojskowa w latach – (między indoktrynacją a profesjonalizmem) ...........................................................

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_6 6

2010-12-22 12:14:56

Spis treści

Józef Żerko Wieczorowe i korespondencyjne licea ogólnokształcące dla dorosłych w województwie gdańskim w latach – ....................................................

Anita Suchowiecka Szkolnictwo zawodowe na Warmii i Mazurach w pierwszych latach powojennych ( – ) .....................................................

Anna Paszkowska Odbudowa i przemiany szkolnictwa podstawowego w Starogardzie Gdańskim w latach – .......................................................

Anita Młynarczyk-Tomczyk Zmiany w programach nauczania historii w szkołach podstawowych w okresie Polski Ludowej .........................................................................................

Łukasz Kalisz Działalność wychowawcza Towarzystwa św. Franciszka Salezego .......................

Iwona Czarnecka Wybrane problemy działalności szkół dla dzieci niesłyszących i niedosłyszących w świetle zasobów archiwalnych Ministerstwa Edukacji Narodowej ....................

Jacek Kulbaka Realizacja ustawy szkolnej z

r. w szkolnictwie specjalnym (do

r.) ........

Joanna Górska Śląskie projekty szkół dla młodzieży wybitnie uzdolnionej (lata . XX w.) ..........................................................................................................

Andrzej Michalski Szkolnictwo muzyczne w II Rzeczypospolitej i w okresie Polski Ludowej – ciągłość i zmiana .......................................................................................................

Jadwiga Uchyła-Zroski Znaczenie muzyki myśliwskiej w edukacji artystycznej i kulturowej młodzieży ....

Ewa Kumik Programy nauczania muzyki a ich realizacja w szkołach ogólnokształcących Słupska w latach

–

...............................

Lidia Burzyńska-Wentland Rola Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w tworzeniu międzyszkolnych zespołów nauczania języka ukraińskiego w województwie gdańskim w latach – ....................................................

Barbara Techmańska Szkolnictwo mniejszościowe w Legnicy ..................................................................

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_7 7

2010-12-22 12:14:56

Spis treści

Część III

EDUKACJA W OKRESIE TRANSFORMACJ TRANSFORMACJII Bogusław Śliwerski Oświatowa zdrada ideałów i wartości nauczycielskiej Solidarności .......................

Maria Mendel Uspołecznienie szkoły. Mikrohistoria demokracji ...................................................

Danuta Apanel Prekursorzy tendencji integracyjnych w edukacji – wybrane zagadnienia ............

Kamil Štěpánek Mity i stereotypy wychowania państwowego i narodowego w kontekście filmu fabularnego i historii jako przedmiotu nauczania ...................

ks. Piotr Krakowiak, Józef Binnebesel, Anna Janowicz Edukacyjne aspekty opieki paliatywno-hospicyjnej .................................................

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_8 8

2010-12-22 12:14:56

Wprowadzenie R ekonstrukcja dziejów edukacji w PRL jest niełatwym zadaniem. Decyduje o tym nie tylko złożoność procesów edukacyjnych, ale również nietypowy charakter analizowanego okresu historycznego. W dziejach Polski lata 1944–1989 stanowią z jednej strony okres dekonstrukcji państwa i zniewalania społeczeństwa, z drugiej – są świadectwem oporu społecznego i wysiłku Polaków zmierzających do odzyskania niepodległości. Z jednej strony był to okres pochodów pierwszomajowych i czynów partyjnych, z drugiej – demonstracyjnych obchodów rocznic narodowych. Odpowiedzią na podjętą przez partię komunistyczną walkę z Kościołem był wzrost religijności i bój o prawo do wyznawania wiary, a młodzież, z którą komuniści wiązali wielkie nadzieje, wbrew oczekiwaniom partii, zakładała na terenie całego kraju konspiracyjne organizacje antykomunistyczne1. Partia, dążąc do przejęcia kontroli nad wszelkimi obszarami rzeczywistości, nie mogła pominąć placówek oświatowych. Władze partyjne zdawały sobie sprawę, że kluczem do zwycięstwa jest przebudowa mentalności społeczeństwa polskiego, a to będzie możliwe tylko wówczas, kiedy uda się przejąć pełną kontrolę nad edukacją. W związku z tym od samego początku dążono do likwidacji katolickich szkół i placówek wychowawczych kształtujących młodzież w duchu sprzecznym z założeniami nowego ustroju. Formy niszczenia tych instytucji były różne, począwszy od represji wobec nauczycieli i uczniów, wprowadzania do szkół konfidentów UB, a skończywszy na polityce ekonomicznej uniemożliwiającej kontynuowanie działalności dydaktycznej i wychowawczej. Równolegle presji poddawane były szkoły państwowe. Centralizacja systemu edukacyjnego, ścisły nadzór nad szkołami i placówkami opieki, dobór pracowników nadzoru pedagogicznego według kryteriów ideologicznych, a nie merytorycznych, a także coraz większe nasycanie programów kształcenia kadry pedagogicznej zagadnieniami politycznymi miały umożliwić transmisję komunistycznych idei do młodego pokolenia. Działania te spotykały się z oporem społecznym. Sprawozdania powizytacyjne znajdujące się w archiwach państwowych wskazują, że nauczyciele stosunkowo często traktowali nakaz wychowania młodzieży w duchu komunistycznym w sposób formalny lub całkowicie go ignorowali. Możemy również natknąć się na przykłady wspaniałych postaw młodzieży szkolnej, która pozostawała wier1

Por. R. Wnuk i in. (red.), Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, Warszawa – Lublin 2007.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_9 9

2010-12-22 12:14:56

Wprowadzenie

na wyznawanym zasadom nawet za cenę wieloletniego więzienia. To uczniowie szkół średnich, łamiąc zakaz władz państwowych i kuratoryjnych, zorganizowali w 1946 r. obchody rocznicy ogłoszenia Konstytucji 3 maja. To młodzież szkolna zorganizowała strajki szkolne w obronie aresztowanych za udział w obchodach rocznicowych kolegów, a potem przeciwko zamienianiu szkół państwowych w szkoły Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Jak się wydaje, opór ten nie był wyłącznie zwykłą reakcją na represje, sprzeciwem wobec nieakceptowanej władzy zdarzającym się w każdym państwie. Czynniki polityczne miały oczywiście swoje znaczenie, niemniej można sądzić, że sprzeciw wobec komunizmu miał o wiele głębsze korzenie. Instalowany w Polsce nowy ustrój pozostawał w fundamentalnej sprzeczności z wyrosłą na gruncie cywilizacji łacińskiej kulturą narodową. Zaakceptowanie go wymagałoby nie tylko zanegowania całej przeszłości historycznej i wynikającego z niej etosu społecznego, ale w jakiś sposób zaprzeczenia także indywidualnej tożsamości silnie w tej kulturze zakorzenionej. Istotną przyczyną porażki wychowania socjalistycznego było uderzenie w religię. Walka z nią była w istocie walką z człowiekiem, zanegowaniem jego prawa do transcendencji, powszechnie uznawanego w Polsce systemu aksjologicznego oraz prawa do wolności w jej najgłębszym wymiarze. Wynikająca z marksizmu teza, że religia jest aktywnością ograniczającą człowieka i hamującą jego rozwój2, pozostawała w sprzeczności z doświadczeniem znacznej części społeczeństwa. Opisana powyżej dychotomia decydowała o specyficznej pozycji instytucji edukacyjnych. Z jednej strony były one narzędziem realizacji założeń polityki oświatowej władz komunistycznych, z drugiej – były autentyczną częścią tkanki społecznej. Wskutek tego szkoła i inne placówki oświatowe nie tylko stanowiły instrument przemocy ideologicznej, ale także zaspokajały ważne potrzeby społeczne i indywidualne. Fakt ten sprawia, że przystępując do badania dziejów edukacji w PRL, badacz musi odpowiedzieć sobie na wiele pytań. Przede wszystkim należałoby się zastanowić nad tym, do jakiego stopnia szkoła była instrumentem budowania „nowego człowieka”, na ile zaś pełniła tradycyjne funkcje? Interesujące wydaje się zagadnienie, które obszary życia szkolnego mogły cieszyć się względną autonomią? Jaki był poziom internalizacji nowej ideologii wśród nauczycieli i uczniów? Co sprawiało, że nauczyciele decydowali się ignorować wskazania władz partyjnych? To tylko przykładowe problemy badawcze, rzeczywistość społeczna państwa totalitarnego jest bowiem bardziej złożona, niż zwykliśmy uważać. „Życie na niby”, typowe dla państw totalitarnych, jest znacznie trudniejsze do analizowania od rzeczywistości społecznej życia wolnych narodów3. Wymaga, jak się wydaje, nie tylko rozumienia zwykłych procesów społecznych, ale również specyficznych warunków socjalizacji tworzonych przez państwo totalitarne. Próba opisu tej rzeczywistości wymaga nie 2 3

M.A. Krąpiec, Ja człowiek, Lublin 1974, s. 318. Pojęciem „życie na niby” posłużył się Kazimierz Wyka do określenia życia społecznego w warunkach okupacji.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_10 10

2010-12-22 12:14:56

Wprowadzenie

tylko właściwego stawiania pytań, ale również przyjęcia odpowiedniej koncepcji metodologicznej. Należy zgodzić się z Wiesławem Theissem, że historia „wydarzeniowa” jest mało przydatna do opisywania relacji panujących w świecie społeczno-politycznym4. Wydaje się, że reguła ta powinna być szczególnie uwzględniana w analizach dotyczących życia „pod komunizmem”, gdzie powiązanie losu jednostki z decyzjami politycznymi było wyraźnie widoczne. Prosta rekonstrukcja wydarzeń, chronologiczne uporządkowanie faktów i wskazanie wyłącznie na jedną grupę uwarunkowań dałyby obraz spłaszczony i zredukowany tylko do jednej perspektywy. Konieczne jest zatem spojrzenie wieloaspektowe, umożliwiające rekonstrukcję wydarzeń w kontekście zachodzących przemian politycznych, społecznych i mentalnych. Dokonująca się po 1989 r. transformacja ustrojowa, obejmująca swym zasięgiem także system oświaty, była (jest) procesem długotrwałym i choć można wyróżnić w niej pewne graniczne daty, trudno jednoznacznie uznać ją za zakończoną. Sytuacja ta prowokuje do postawienia pytania o to, ile PRL pozostało w III RP? Co z ówczesnego systemu oświatowego przetrwało do czasów współczesnych? Czy zmieniły się w znacznym stopniu mechanizmy zarządzania oświatą? Wydaje się, że odpowiedź na te i inne pytania jest jednym z ważniejszych zadań stojących przed badaczami zainteresowanymi dziejami edukacji w Polsce w latach 1945–1989. Niniejsza publikacja nie jest zatem próbą refleksji jedynie nad fenomenem edukacji w okresie rządów komunistycznych w Polsce, ale także kierunkami przemian w Polsce po 1989 r. Z tak ujętego celu wynika konstrukcja książki. Choć formalnie jest ona podzielona na trzy części w zależności od przyjętego kryterium można w niej wyróżnić podział dwu- lub trójczłonowy. Jeśli przyjmiemy kryterium chronologiczne, łatwo dostrzeżemy część dotyczącą PRL i postpeerelowską. Bardziej interesujący jednak wydaje się zastosowany przez nas podział problemowy. Wyróżniliśmy zatem, jako pierwszą, część odnoszącą się do ideologicznych uwarunkowań edukacji w okresie PRL. Zawarte są w niej artykuły, które charakteryzują proces narzucania instytucjom edukacyjnym nowego paradygmatu ideologicznego, a także podejmowane przez społeczeństwo próby emancypacji. Część druga dotyczy przemian dokonujących się w organizacji procesów edukacyjnych, a w szczególności odbudowy systemu oświaty po zakończeniu działań wojennych, kształtowaniu się szkół dla mniejszości narodowych, zmian wprowadzanych w programach kształcenia i treściach podręczników szkolnych oraz organizacji. Ostatnią część tworzą artykuły odnoszące się do aktualnej rzeczywistości. Pozornie jej problematyka nie koresponduje z treściami poprzednich części, wydaje się jednak, że dla badaczy zajmujących się PRL pytanie, jak przedstawia się 4

W. Theiss, Zniewolone dzieciństwo. Socjalizacja w skrajnych warunkach społeczno-politycznych, Warszawa 1999, s. 11.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_11 11

2010-12-22 12:14:56

Część I

SZKOŁA W STRUKTURZE PAŃSTWA TOTALITARNEGO

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_13 13

2010-12-22 12:14:56

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_14 14

2010-12-22 12:14:56

Krystyna Wróbel-Lipowa Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w okresie drugiej wojny światowej W godzinach nocnych z 16 na 17 września 1939 r. wicekomisarz spraw zagranicznych Związku Radzieckiego Włodzimierz Potiomkin wezwał ambasadora polskiego w Moskwie – Wacława Grzybowskiego – i wręczył mu notę rządu radzieckiego. Stwierdzała ona, że w obliczu upadku państwa polskiego Związek Radziecki zmuszony jest wziąć pod swoją opiekę bratnie narody: białoruski i ukraiński, które dotychczas znajdowały się na terytorium II Rzeczypospolitej. Zerwano jednocześnie traktat pokojowy zawarty w marcu 1921 r. w Rydze i pakt o nieagresji między Polską a Związkiem Radzieckim z 1932 r. Następstwem noty było wkroczenie 17 września 1939 r. wojsk radzieckich na tereny II Rzeczypospolitej. Zaczęła się więc realizacja radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji, znanego ogólnie pod nazwą paktu Ribbentrop-Mołotow, podpisanego 23 sierpnia 1939 r., który mówił o wspólnym działaniu wojsk niemieckich i radzieckich wobec Polski oraz o rozgraniczeniu „strefy interesów” obu mocarstw. Podział między nie terytorium II Rzeczypospolitej nastąpił 28 września 1939 r. Na obszarze zajętym przez Armię Czerwoną zlikwidowano polskie władze wojewódzkie, powiatowe i gminne, a ich członków wkrótce aresztowano. Naczelne władze tymczasowe wyższych szczebli objęli urzędnicy z centralnych rejonów ZSRR. Ich zadaniem było powołanie do życia komitetów wyborczych w Białymstoku i Lwowie, a te zwróciły się do Prezydiów Rad Najwyższych USSR i BSSR o wyznaczenie delegatów do komitetów wyborczych. Wybory odbyły się 22 października 1939 r. Po nich pod koniec października (28 w Białymstoku i 27 we Lwowie) obradujące w tych miastach Zgromadzenia Ludowe zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z petycją o przyłączenie terenów okupowanych do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR. Rada Najwyższa ZSRR rozpatrzyła pozytywnie obie petycje i dekretami z 1 i 2 listopada 1939 r. wcieliła okupowane ziemie polskie do Białoruskiej i Ukraińskiej Republik Rad. Białoruska SRR wzbogaciła się o: wschodnią Wileńszczyznę, województwa nowogródzkie, poleskie i białostockie (z Grodnem i Augustowem), oraz powiaty:

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_15 15

2010-12-22 12:14:56

Część I. SZKOŁA W STRUKTURZE PAŃSTWA TOTALITARNEGO

łomżyński, ostrołęcki i ostrowsko-mazowiecki. Było to obszarowo 109 098 km i 4 595 000 ludności. W skład Ukraińskiej SRR weszły: południowe Polesie, województwa: wołyńskie, stanisławowskie, tarnopolskie oraz część lwowskiego, czyli 81 293 km i 7 400 000 ludności. Litwa zagarnęła Wilno i Kowieńszczyznę – 6 680 km i 550 000 osób1. Nowa władza wprowadzała nowe porządki i tak 29 listopada 1939 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o otrzymaniu obywatelstwa ZSRR przez mieszkańców zachodnich obwodów Ukraińskiej i Białoruskiej SRR, czyli obszarów włączonych po agresji 17 września 1939 r. Władza radziecka poszła jeszcze dalej, albowiem na mocy Ustawy o obywatelstwie ZSRR z 19 sierpnia 1938 r. nadano je wszystkim obywatelom polskim, którzy znajdowali się na terenach okupowanych w chwili włączenia tych obszarów w skład ZSRR, tj. 1 i 2 listopada 1939 r. Zaistniała 1 września 1939 r. sytuacja, a szczególnie po 17 września, uniemożliwiła dzieciom i młodzieży na wschodnich terenach podjęcie nauki w nowym roku szkolnym 1939/1940. W wielu szkołach wydano akta osobowe uczniów, aby nie dostały się w niepowołane ręce. Nowa radziecka władza w jednym z pierwszych wydanych dekretów upaństwowiła wszelkiego rodzaju szkoły. Nauka miała być powszechna i bezpłatna. Szkoły powszechne stały się szkołami narodowymi. Wprowadzono obowiązkowe języki: białoruski i ukraiński, choć zachowano także język polski, a dzieci pytano o wybór. Nastąpiły zmiany w nauczaniu poszczególnych przedmiotów. Zniesiono łacinę, historię i geografię Polski, wprowadzono natomiast naukę języka rosyjskiego, historię i geografię ZSRR, historię WKP(b), obowiązkową naukę o Konstytucji ZSRR oraz zwiększono liczbę godzin z przedmiotów ścisłych. Zmianie uległ także charakter dotychczasowego polskiego szkolnictwa; nowa władza dostosowała go do struktury 10-klasowego szkolnictwa ZSRR. Wiązało się to z decyzją o cofnięciu uczniów dwie klasy niżej – do klas o zmodyfikowanych programach. Rozwiązanie takie tłumaczono przede wszystkim niższym poziomem szkół polskich w porównaniu z ich radzieckimi odpowiednikami. Wprowadzone zmiany społeczność polska odbierała bardzo negatywnie. Potęgował to jeszcze brak kwalifikacji kadry, która miała nauczać nowych przedmiotów. Wspomnienia i relacje z tamtych dni wskazują, że dzieci i młodzież nie uczęszczały do szkół dlatego tylko, iż nastąpiły ogromne zmiany programowe. Wiązało się to także z pogarszającą się sytuacją materialną polskich rodzin. Pojawiały się także coraz większe trudności ze zdobywaniem żywności szczególnie w mieście. Trzeba było stać całą noc w ogromnych kolejkach, aby dostać cokolwiek. Obowiązek ten przejmowały na siebie dzieci, odciążając w ten sposób i tak już przepracowanych rodziców. Dzieci wiejskie zmuszone były przejąć wiele obowiązków osób dorosłych, które zajęte były nałożonymi między innymi 1

Były to tereny, które weszły w skład republik Białorusi i Ukrainy, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego (dalej AZHRL), sygn. 90.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_16 16

2010-12-22 12:14:57

K. Wróbel-Lipowa. Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w okresie drugiej wojny światowej

licznymi pracami szarwarkowymi lub obowiązkową wycinką i dostawą wyznaczonego kontyngentu drewna. Władza radziecka zdawała sobie jednocześnie sprawę, że większość nowego społeczeństwa przywiązana jest do państwowości polskiej i obca jest ustrojowi komunistycznemu. Problem ten należało zatem radykalnie rozwiązać. W tym celu opracowano w Moskwie wielki plan deportacji obywateli polskich, głównie Polaków z terenów zajętych przez Związek Radziecki po 17 września 1939 r., podpisany przez zastępcę ludowego komisarza bezpieczeństwa płk. Iwana Sierowa. Jego zadaniem było usunięcie „elementów socjalnie niebezpiecznych i antysowieckich”2. Deportację poprzedziła tajna rejestracja osób tzw. niebezpiecznych społecznie, przeprowadzona przez organa NKWD. Spisy rejestracyjne objęły od trzech do czterech milionów osób spośród 13 milionów zamieszkujących wcielone obszary II Rzeczypospolitej3. Planowano pozbycie się w ten sposób z terenów Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy „elementów” destabilizujących władzę radziecką oraz osób politycznie niepewnych, które nie chciały przyjmować radzieckich dowodów osobistych (tzw. paszportów). Deportowana ludność miała ponadto stanowić tanią siłę roboczą przy budowie linii kolejowych i kanałów, wydobyciu węgla, złota i kamieni szlachetnych w kopalniach, wyrębie drzewa w tajdze i jego spławianiu oraz pracy w kołchozach i sowchozach. Deportacje ludności polskiej przeprowadzono w kilku fazach4. Pierwsza z nich miała miejsce w nocy z 9 na 10 lutego 1940 r. i była najbardziej przerażająca spośród wszystkich pozostałych. Wywożono wówczas przede wszystkim wojskowych, średnich i niższych urzędników państwowych, służbę leśną oraz pracowników PKP. Zabierano całe rodziny, dzieci, starców i chorych. Nie zwracano uwagi na wiek czy zdolność do podróży. Aresztowania odbywały się według ustalonego schematu. Najczęściej w godzinach nocnych lub nad ranem do mieszkania wchodziło dwóch oficerów NKWD i trzech żołnierzy. Wystraszonej rodzinie dawali od piętnastu minut do dwóch godzin na spakowanie najpotrzebniejszych rzeczy. Deportowano wówczas około 220 000 osób5. Ich nowym miejscem zamieszkania stały się głównie północne rejony ZSRR: dorzecze północnej Dźwiny, obwód archangielski, Autonomiczna Republika Komi, Jakucka ASRR i Krasnojarski Kraj. Druga deportacja nastąpiła 13–15 kwietnia 1940 r. Przesiedlano wówczas „wrogów ustroju”. Wywożeni byli głównie mieszkańcy miast i miasteczek, w mniej2 3

J. Siedlecki, Losy Polaków w ZSRR w latach 1939–1986, Londyn 1987, s. 44. R. Buczek, Działalność opiekuńcza Ambasady RP w ZSRR w latach 1941–1943, „Zeszyty Historyczne” 1974, nr 29, s. 46. S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej, wyd. 2, Wrocław 1994, s. 26–82; Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939–143, Londyn 1991, s. 83–97; A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939–1941, Łódź 1997, s. 320–403. AZHRL, Deportacje 8–10 lutego 1940 r., sygn. 89.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_17 17

2010-12-22 12:14:57

Wprowadzenie

stan edukacji „po komunizmie”, ma istotne znaczenie. Na kształt reform mieli przecież wpływ ludzie ukształtowani w „tamtym” systemie, często z nim osobiście związani. Choć we współczesnym systemie edukacji można dostrzec zdecydowane zmiany, trudno nie zauważyć, że o przekształceniach systemowych nadal decydują w większej mierze władze niż rodzice, że autonomia oświaty nadal pozostaje postulatem. Zatem artykuły znajdujące się w części trzeciej, choć nie odnoszą się wprost do rzeczywistości PRL, stanowią swoisty kontrapunkt, dający wnikliwemu czytelnikowi możliwość porównań i wstępnej oceny dokonujących się przemian na podstawie stosunkowo rozległego materiału. Z oczywistych względów niniejsza publikacja nie wyczerpuje tematu oświaty i wychowania w PRL, niemniej można sądzić, że stanowi istotny krok w poznawaniu tego okresu w dziejach polskiej edukacji. Andrzej Kołakowski Romuald Grzybowski Elżbieta Gorloff

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_12 12

2010-12-22 12:14:56

Część I. SZKOŁA W STRUKTURZE PAŃSTWA TOTALITARNEGO

szym stopniu ludność wiejska. W sumie wywózką objęto ponad 320 000 osób6. Deportowanych skierowano do północno-zachodniego i północno-wschodniego Kazachstanu oraz do środkowej i wschodniej Syberii, a także na Ural. Trzecia faza deportacji nastąpiła na przełomie czerwca i lipca 1940 r. Znaleźli się w niej głównie uchodźcy z Polski centralnej, poszukujący we wrześniu 1939 r. schronienia przed okupacją niemiecką, a także część rolników, rodziny urzędnicze, inteligencja zawodowa i drobni kupcy. Wywieziono także ludność mieszkającą w obrębie jednego kilometra od granicy. Byli tam nie tylko Polacy, ale również Żydzi, Ukraińcy i Białorusini. Ogółem ponad 240 000 osób. Podczas tej wywózki wiele rodzin rozdzielono, a dzieci bardzo często znajdowały się pod opieką osób przypadkowo spotkanych. Oczekiwały z ich strony pomocy, jako że większość z nich nie była zupełnie przygotowana do samodzielnego życia. Przesiedleńców wywieziono na tereny leśne średniego biegu Wołgi do autonomicznych republik: Baszkirskiej, Czuwaskiej, Marijskiej, Mordowskiej, do Komi, na środkowy i północny Ural, w rejon Archangielska, Krasnojarskiego Kraju, Nowosybirska i Świerdłowska7. Czwarta deportacja trwała od 12 do 22 czerwca 1941 r. i objęła ponad 300 000 osób. Byli to ludzie ze środowisk inteligenckich, kolejarzy i członków komitetów miejskich. Skierowano ich do rejonów centralnej i wschodniej Syberii Ałtajskiego Kraju. Realizowanie planu następnych faz deportacji ludności polskiej w głąb terytorium ZSRR uniemożliwił atak wojsk niemieckich na Związek Radziecki, który nastąpił 22 czerwca 1941 r. Deportowani dzieleni byli na trzy kategorie: a) aresztowanych i zesłanych do obozów pracy (łagrów), gdzie były najcięższe warunki życia; b) przesiedleńców, tzw. specpereseleńców, bez wyroku, umieszczonych w osiedlach (specposiołkach) na odludziu; c) „wolnych zesłańców”, wywiezionych na dalekie obszary Syberii i Kazachstanu, bez żadnych środków do życia8. Wysiedleńcy w nieznane podróżowali w wagonach towarowych. W każdym z nich umieszczano od 40 do 70 osób, zamykano i plombowano od zewnątrz. Niewielki, zakratowany otwór w ścianie zastępował okno, urządzenie sanitarne stanowiła dziura w podłodze, cztery duże prycze służyły jako legowiska. Podróż trwała od dwóch do trzech tygodni. Sprawą żywienia wysiedleńców nie zajmowano się prawie w ogóle. Szczególnie dokuczliwa była wywózka lutowa (pierwsza deportacja) – przy dużym mrozie, kiedy nie wszystkie wagony miały piecyki do ogrzewania lub nie było w nich czym palić. Relacje naocznych świadków tych podróży mówią o dużej umieralności małych dzieci – brak pożywienia 6 7 8

J. Siedlecki, Losy Polaków…, dz. cyt., s. 45. AZHRL, Sprawozdanie z deportacji, sygn. 93. J. Siedlecki, Losy Polaków…, dz. cyt., s. 47.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_18 18

2010-12-22 12:14:57

K. Wróbel-Lipowa. Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w okresie drugiej wojny światowej

i niska temperatura zbierały swoje żniwo. Ich zwłoki nadzorujący konwojenci wyrzucali w czasie jazdy pociągu w śnieg lub do rzeki pokrytej lodem9. Polacy po przybyciu na miejsce swego przeznaczenia w Związku Radzieckim umieszczani byli w byle jakich lepiankach, ziemiankach, barakach, a nawet pod gołym niebem z poleceniem, że mają zbudować dla siebie baraki z drzewa, którego było przecież pod dostatkiem na leśnych terenach tajgi. Pomieszczenia, w których przyszło wegetować wywiezionym, obfitowały w brud i insekty. Pluskwy, wszy i pchły były w nocy udręką dla zmęczonych i wyczerpanych ludzi ciężką pracą w ciągu dnia. Dzieci polskie, które ukończyły 12. rok życia, miały obowiązek pracować na równi z dorosłymi. Jednak w obliczu panujących warunków życiowych pracowały fizycznie nawet młodsze dzieci, aby rodzina otrzymała i tak głodowe porcje chleba, gdyż osoba niepracująca nie dostawała go (przy czym sowiecka zasada „kto nie pracuje, ten nie je” była w tym wypadku przestrzegana z całą surowością). Przydział chleba, okropnej zresztą jakości, na osoby pracujące przy wykonaniu ustalonej normy pracy wynosił od 200 do 400 gramów. O tym, jak dzielono w rodzinie otrzymany chleb, opowiedzieli zesłańcy: A ten chleb to taki jak glina, jak zakalec. Tyle go było co nic. Mama weźmie ten chleb, podzieli w takie kostki jak czekolada i potem powoli każdemu wydziela .

Praca dzieci wiązała się z miejscem, w którym osiedlono ich rodziców. Jeśli były to tereny leśne, to – obok takich prac, jak cięcie i przenoszenie niewielkich partii drzewa, palenie gałęzi, oczyszczanie miejsca ścinki, zbieranie owoców runa leśnego – wchodziło w rachubę zbieranie żywicy. Praca nad wyraz uciążliwa. Dziecko miało nazbierać jedno wiadro, a kobieta dorosła dwa wiadra żywicy dziennie. […] Jak już uzbierało się to wiadro żywicy, trzeba było zanieść je do schronu, często oddalonego od miejsca pracy o kilkanaście kilometrów w dwie strony. Ciągnij teraz to wiadro, jak jesteś małym dzieckiem. A to już teren górzysty. Ałtajski Kraj. Niesie się to wiadro i na głowie, i na plecach. Żywica się wylewa, to znów łopatki do wygarniania jej z garnuszków – baraskity – przyklejają się do ręki. Oderwać to można jedynie ze skórą. Krew cieknie, dłonie puchną, my chodzimy i płaczemy, ale musowo trzeba pracować .

Część dzieci trafiała do pracy w sowieckich fabrykach, szwalniach, cegielniach oraz przy produkcji ołowiu. Praca odbywała się na dwie zmiany, po 10 godzin.

J.T. Gross, I. Grudzińska-Gross (red.), W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali. Polska a Rosja 1939–1942, Londyn 1983, s. 66, 67, 189. D. Boćkowski, Jak pisklęta z gniazd. Dzieci polskie w ZSRR w okresie II wojny światowej, Warszawa 1995, s. 178. Tamże.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_19 19

2010-12-22 12:14:57

Część I. SZKOŁA W STRUKTURZE PAŃSTWA TOTALITARNEGO

Tam zaczęła się właściwa męka. Kazano nam wykonywać najcięższe prace, a było to: czyszczenie pieców z popiołu, wywożenie na taczkach wypalonych, gorących jeszcze cegieł z pieców, oczyszczanie terenu cegielni z odłamków .

Dzieci polskie w wieku od 7 do 12 lat miały obowiązek uczęszczać, po wykonaniu przydzielonych prac, do rosyjskiej szkoły z rosyjskim językiem wykładowym. Uczniowie najpierw zajmowali się odśnieżaniem podwórek, znoszeniem i paleniem gałęzi na pobliskich zrębach, sprzątaniem pomieszczeń, myciem naczyń w stołówce, obieraniem ziemniaków itp., a dopiero potem szli na lekcje13. Autorka jednej z relacji podaje, iż podczas pobytu w posiołku Komarticha w Archangielskiej obłasti, położonym nad brzegiem rzeki Usti, jako dwunastoletnia dziewczynka postanowiła po wykonaniu przydzielonych prac udawać się do domu, aby tam zajmować się czynnościami związanymi z codziennością, takimi jak sprzątanie czy pranie14. Chodziło o ulżenie chorej na serce matce, która mimo to pracowała w tajdze. Co ciekawe, przez cały rok nikt nie zauważył nieobecności uczennicy w szkole. W innej relacji znajduje się informacja, że we wrześniu 1940 r. wszystkim dzieciom ze specposiołku nad Jeziorem Zajskoje Nowosybirskoj obłasti Ałtajskiego Kraju w tajdze (wcześniej, tzn. od czasu przybycia po lutowej wywózce 1940 r., dzieci pracowały z dorosłymi przy pracach leśnych w tajdze, m.in. zbierały żywicę) kazano iść do szkoły. W specposiołku jej nie było, więc wszystkie dzieci w wieku od 8 do 12 lat zabrano do internatu w innej miejscowości. Tam specjalnie przydzielona dozorczyni pilnowała, aby nie rozmawiały po polsku. W szkole uczono nas wszystkiego w języku rosyjskim. Nie było rady. Szczególny nacisk kładziono na naukę tego właśnie języka. Jakiekolwiek rozmowy po polsku były surowo zabronione. Jeśli kogoś przyłapano na rozmowie, to kiedy już dostawaliśmy na obiad po łyżce zupy, za karę pozbawiano go tego posiłku. Każdy więc starał się w internacie nie rozmawiać, a jeżeli już, to tak, aby nikt nie usłyszał i nie doniósł .

W szkole dzieci polskie poddawane były ciągłej rusyfikacji. Podkreślano, że wszystko, co rosyjskie, to najlepsze, największe oraz że wszystko zawdzięcza się ukochanemu Stalinowi. Mówiono im nawet, że Kopernik to rosyjski uczony. Powtarzano, że miejsce dzieci polskich jest właśnie na Syberii, a o białej Polsce powinny zapomnieć, bo ona już nigdy nie będzie istniała16. Starsze dzieci polskie, np. w miejscowości Ozierki na Syberii, starały się przeciwstawiać rusyfikacji. Propagowano ręcznie pisane gazetki, patriotyczne wiersze układane przez dorosłych, zalecano, by odmawiać śpiewu pieśni rosyjskich w okresie postu i Wielkiej Nocy. 12 13 14 15 16

J.T. Gross, I. Grudzińska-Gross (red.), W czterdziestym…, dz. cyt., s. 101. D. Boćkowski, Jak pisklęta…, dz. cyt., s. 237. Tamże, s. 238. Tamże, s. 181. Tamże, s. 372.

Gorloff, Grzybowski, Kolakowski_20 20

2010-12-22 12:14:57