Wykłady z metodologii badań empirycznych
Grabowski_Praca naukowa.indd 1
10.05.2013 12:12
Grabowski_Praca naukowa.indd 2
10.05.2013 12:12
Henryk Grabowski
Wykłady z metodologii badań empirycznych Dla studentów turystyki i rekreacji
Kraków 2013
Grabowski_Praca naukowa.indd 3
10.05.2013 12:12
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzent: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski
Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika na okładce: © Anait Abramian | Depositphotos.com Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński
Ilustracje: Piotr Olszówka
ISBN 978-83-7850-170-1
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Grabowski_Praca naukowa.indd 4
10.05.2013 12:12
Spis treści Słowo wstępne ............................................................................................................... 9
Wykład 1
Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje ............................................................. 11 Rozumienie nauki w sensie treściowym, czynnościowym i potocznym • Nauki podstawowe i stosowane • Podział nauk ze względu na przedmiot badań • Nauki formalne i realne • Badania ciągłe i przekrojowe • Nauki nomotetyczne i idiograficzne • Funkcja deskryptywna, eksplanacyjna, prognostyczna i ingerencyjna nauki
Wykład 2
Podział nauk ze względu na metody akceptacji założeń i wnioskowania .............................................................................................................. 19 Nauki aprioryczne i empiryczne • Wnioskowanie na drodze dedukcji i indukcji • Indukcja zupełna i niezupełna • Turystyka i rekreacja jako przedmiot badań interdyscyplinarnych
Wykład 3
Strategie badawcze w naukach empirycznych ................................................. 25 Badania ilościowe i ich pozytywistyczny rodowód • Zalety i wady badań ilościowych • Badania jakościowe, ich istota, przedmiot i metody • Strategia triangulacyjna jako szansa na przełamanie barier poznawczych świata natury i kultury
Wykład 4
Proces badawczy i jego etapy ................................................................................... 33 Postawienie problemu • Sformułowanie pytań • Przyjęcie hipotez • Określenie zmiennych i ich wskaźników • Dobór metod, technik i narzędzi badawczych
Wykład 5
Metody doboru próby z populacji ......................................................................... 39 Nielosowe i losowe metody doboru próby z populacji, ich zalety i ograniczenia • Dobór oparty na dostępności badanych, celowy i kwotowy • Dobór losowy prosty, systematyczny, warstwowy i wielostopniowy • Dobór próby w badaniach jakościowych
Grabowski_Praca naukowa.indd 5
10.05.2013 12:12
6
Spis treści
Wykład 6
Metody gromadzenia materiału empirycznego – obserwacja .................... 47 Obserwacja przypadkowa, doraźna i naukowa • Obserwacja naukowa bezpośrednia, pośrednia i inferencyjna • Zniekształcenia wyników obserwacji, ich źródła i sposoby zapobiegania • Zalety i ograniczenia obserwacji naukowej
Wykład 7
Metody gromadzenia materiału empirycznego – eksperyment ................ 55 Eksperyment jako metoda weryfikacji hipotez • Techniki eksperymentalne jednej grupy, grup równoległych i eksperyment z rotacją • Eksperyment naturalny i laboratoryjny • Artefakty w badaniach eksperymentalnych • Moralne granice eksperymentu
Wykład 8
Metody gromadzenia materiału empirycznego – sondaż diagnostyczny ................................................................................................ 63 Kwestionariusze ankiet i wywiadów w badaniach sondażowych • Rodzaje badań sondażowych • Pytania kwestionariuszowe i ich rodzaje • Zasady budowy kwestionariuszy • Rola badań pilotażowych w sondażu diagnostycznym • Rzetelność i trafność badań sondażowych
Wykład 9
Metody analizy źródeł – badania historyczne ................................................... 71 Przedmiot badań historycznych • Źródła historyczne i ich rodzaje • Autentyczność i wiarygodność źródeł historycznych • Znaczenie wiedzy pozaźródłowej • Wnioskowanie dedukcyjne i indukcyjne w badaniach historycznych • Rodzaje narracji historycznej
Wykład 10
Analiza dokumentów .................................................................................................. 79 Analiza zawartości, jej przedmiot i rodzaje • Pytania, hipotezy, wskaźniki zmiennych i ich operacjonalizacja w analizie zawartości • Identyfikacja zbiorowości generalnej i dobór jednostek do próby reprezentatywnej w analizie dokumentów • Kodowanie danych z analizy dokumentów, jednostki i skale ich pomiaru
Wykład 11
Metody analizy i interpretacji danych – indukcja eliminacyjna ................ 87 Zależności przyczynowo-skutkowe i ich uwarunkowania • Kanony indukcji eliminacyjnej i ich zastosowania • Kanon jedynej zgodności, jedynej różnicy i zmian towarzyszących, ich zalety i ograniczenia w wykrywaniu związków przyczynowych
Grabowski_Praca naukowa.indd 6
10.05.2013 12:12
Spis treści
7
Wykład 12
Metody analizy i interpretacji danych – indukcja statystyczna ............... 95 Statystyka opisowa i indukcyjna, ich rozumienie i zastosowania • Losowość jako warunek zastosowań teorii prawdopodobieństwa przy określaniu ryzyka błędu we wnioskowaniu na drodze indukcji niezupełnej • Weryfikacja hipotez za pomocą testu chi-kwadrat
Wykład 13
Analiza, interpretacja i prezentacja wyników badań ................................... 105 Zniekształcenia wyników badań i ich źródła • Współczynnik humanistyczny w badaniach społecznych • Skala porządkowa, interwałowa i ilorazowa • Analiza ilościowa i jakościowa materiału empirycznego • Prezentacja liczbowa i graficzna wyników badań • Wnioski poznawcze i praktyczne
Wykład 14
Zasady pisarstwa naukowego ................................................................................ 115 Jawność warsztatu badawczego jako imperatyw pisarstwa naukowego • Struktura prac naukowych i jej komponenty • Rzetelność, ścisłość, dokładność i zwięzłość tekstu naukowego
Rekomendowana literatura ................................................................................... 125
Grabowski_Praca naukowa.indd 7
10.05.2013 12:12
Grabowski_Praca naukowa.indd 8
10.05.2013 12:12
Słowo wstępne
K
siążka powstawała w trzech etapach. Pierwszy polegał na sukcesywnym przygotowywaniu i udostępnianiu studentom I roku studiów magisterskich powielonych tez wykładów z metodologii pracy naukowej prowadzonych w roku akademickim 2010/2011 na kierunku turystyka i rekreacja w Wyższej Szkole Turystyki i Ekologii w Suchej Beskidzkiej. W drugim etapie tezy te, po skompletowaniu i adiustacji, zostały wydane w formie zwartej przez Wydawnictwo Uczelniane WSTiE w Suchej Beskidzkiej jako publikacja pt. Metodologia pracy naukowej. Tezy wykładów, prezentacje graficzne i pytania kontrolne dla studentów turystyki i rekreacji. Interdyscyplinarny charakter kierunku studiów wymagał, aby zawarte w podręczniku informacje były na tyle ogólne, żeby mogły się przydać każdemu studentowi – niezależnie od seminarium magisterskiego, w ramach którego turystyka i rekreacja mogą być przedmiotem rozważań z punktu widzenia różnych dziedzin naukowego poznania. Zamieszczone na końcu każdego rozdziału pytania kontrolne miały umożliwić studentom orientację w zrozumieniu i przyswojeniu treści przedmiotu – jako podstawy zaliczenia wykładów i ćwiczeń na zakończenie kursu. Zachętą do pracy nad poprawioną i rozszerzoną wersją tej edycji było nie tylko zainteresowanie nią studentów turystyki i rekreacji, lecz także opinie Koleżanek i Kolegów, według których jej treść wykracza poza potrzeby magistrantów tego kierunku studiów. W rezultacie na treść niniejszej książki złożyły się podstawowe informacje z metodologii badań różnych dziedzin nauk empirycznych. Ze względu na to, że słuchaczami wykładów z tego zakresu byli studenci kierunku turystyka i rekreacja, przykłady ułatwiające zrozumienie przedstawionych treści dotyczą głównie tych dziedzin ludzkiej aktywności. Łatwo jednak – w zależności od przedmiotu badań empirycznych – zastąpić je innymi. Duża liczba zamieszczonych w książce ilustracji pochodzi z wykorzystywanych na wykładach prezentacji w programie PowerPoint. Pozostawione na każdej stronie szerokie marginesy są przeznaczone do robienia przez studentów własnych notatek, a zamieszczone tam lapidarne zapiski to przykład jak to robić. Mogą one również ułatwić powtarzanie i utrwalanie materiału. Wszystko to ma na celu dostarczenie adeptom badań naukowych względnie przystępnej i przyjaznej pomocy dydaktycznej. Ocena, czy i na ile mi się to udało, należy do Czytelników. Henryk Grabowski Kraków, grudzień 2012
Grabowski_Praca naukowa.indd 9
10.05.2013 12:12
Grabowski_Praca naukowa.indd 10
10.05.2013 12:12
Wykład 1 • Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje
Wszystkie kierunki studiów można podzielić na dwie kategorie: monodyscyplinarne (np. fizyka, historia, socjologia) oraz polidyscyplinarne (medycyna, rolnictwo, turystyka). Jedne i drugie kończą się pracą dyplomową lub magisterską, poprzedzoną badaniami. Studenci studiów monodyscyplinarnych spotykają się z metodami badań naukowych w swojej dziedzinie przez cały okres ich trwania. W przypadku studentów studiów polidyscyplinarnych nie jest to możliwe, ponieważ ich prace dyplomowe lub magisterskie mogą dotyczyć różnych dziedzin. Turystyka i rekreacja nie są autonomicznymi dziedzinami nauki. Mogą jednak być przedmiotem badań z punktu widzenia różnych dziedzin naukowego poznania.
Turystyka i rekreacja mogą być przedmiotem badań z punktu widzenia różnych dziedzin naukowego poznania
Grabowski_Praca naukowa.indd 11
10.05.2013 12:12
12
Wykłady z metodologii badań empirycznych
Każdy student turystyki i rekreacji zetknął się z wieloma dziedzinami nauki w trakcie uczenia się różnych przedmiotów. Nie jest to jednak jedyny rodzaj kontaktu z nauką.
Nauka jest pojęciem wieloznacznym. Można ją rozumieć w sensie instytucjonalnym, treściowym lub czynnościowym. W rozumieniu instytucjonalnym (także potocznym) nauka oznacza to wszystko, co jest przedmiotem akademickiego nauczania. W sensie treściowym (przedmiotowym) przez pojęcie nauki rozumie się całokształt zgromadzonej wiedzy naukowej. W sensie czynnościowym (podmiotowym) nauką jest działalność związana z tworzeniem wiedzy naukowej.
Nauka w sensie czynnościowym jest działalnością związaną z tworzeniem wiedzy naukowej
Celem nauki w rozumieniu czynnościowym jest wykorzystanie badań do tworzenia teorii przyczynowych, wyjaśniających dlaczego pewne zjawiska zachodzą. Wkład Iwana Pawłowa do nauki światowej nie polegał na opisie zachowań głodnego psa, lecz na wykryciu i wyjaśnieniu związku przyczynowo-skutkowego między bodźcami psychicznymi a reakcjami fizjologicznymi jako przesłanki dla sformułowania teorii warunkowania klasycznego.
Grabowski_Praca naukowa.indd 12
10.05.2013 12:12
Wykład 1 • Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje
Społeczny charakter działalności naukowej oznacza, że jest ona rezultatem zbiorowego wysiłku uczonych, którzy tworząc nową wiedzę, korzystają z dorobku swoich poprzedników i przekazują ją swoim następcom. Gdyby nie było wcześniej teorii grawitacji Isaaca Newtona, teoria względności Alberta Einsteina nie mogłaby zostać odkryta. Kumulatywność wiedzy naukowej polega na tym, że powstaje ona zawsze na bazie rezultatów wcześniejszych badań. Z dwóch dążeń uczonych – do poznania i przekształcania rzeczywistości – wynika podział nauk na podstawowe (poznawcze) i stosowane (praktyczne).
Grabowski_Praca naukowa.indd 13
13
Kumulatywność w nauce polega na tym, że powstaje ona zawsze na bazie wcześniejszej wiedzy
10.05.2013 12:13
14
Wykłady z metodologii badań empirycznych
Zadaniem nauk podstawowych jest formułowanie praw, a nauk praktycznych – ich stosowanie
Poznawanie i przekształcanie rzeczywistości towarzyszyło człowiekowi od najwcześniejszych stadiów jego rozwoju. Nauka włączona została w ten proces stosunkowo niedawno. Wiedza potoczna zgromadzona przez ludzi w toku poznawania i przekształcania świata nie musi być mniej wiarygodna od wiedzy naukowej. Różnica między nimi polega na odmiennych sposobach dochodzenia do prawdy i uzasadniania twierdzeń. Z obserwacji potocznej wiadomo, że jeśli jaskółki latają nisko, to będzie padał deszcz. Z badań naukowych wynika, że wilgotne powietrze przed deszczem zwiększa ciężar skrzydeł owadów, przez co poruszają się one bliżej ziemi, zmuszając polujące na nie jaskółki do obniżenia lotu. Nie ma bezpośredniej zależności przyczynowo-skutkowej między zachowaniami jaskółek a opadami deszczu. Niemniej zarówno znawca mądrości ludowej, jak i uczony dobrze zrobią, jeśli – widząc nisko latające jaskółki – zabiorą z domu parasol. Mówi się, że zadaniem nauk poznawczych jest formułowanie praw, a nauk praktycznych – ich stosowanie. Podział ten nie jest zbyt ostry i często odnosi się bardziej do intencji badaczy niż rezultatów ich pracy, które – niezależnie od tych założeń – mogą mieć zastosowanie w poznawaniu lub przekształcaniu rzeczywistości. Albert Einstein nie przypuszczał, że stworzona przez niego w celach poznawczych teoria względności może zostać wykorzystana w produkcji bomby atomowej.
Źródłem wiedzy potocznej jest często obserwacja jednostkowych relacji między jakimiś zdarzeniami. Na przykład ktoś twierdzi, że używanie tytoniu i alkoholu nie szkodzi, ponieważ Winston Churchill – pijąc i paląc – dożył sędziwego wieku, a jego sąsiad abstynent umarł młodo. Tego typu – niewątpliwie prawdziwe, lecz jednostkowe – przypadki zwykle nie są interesujące z naukowego punktu widzenia. Z przypadkowego zajścia w tym samym czasie dwóch zdarzeń, na przykład spotkania czarnego kota i niezdania egzaminu, nie można wnosić, że istnieje między nimi zależność przyczynowa. Przedmiotem badań naukowych są zjawiska powtarzalne, które da się empirycznie zweryfikować (potwierdzić ich prawdziwość) lub sfalsyfikować (wykazać ich fałszywość). Stwierdzona wielokrotnie i przez
Grabowski_Praca naukowa.indd 14
10.05.2013 12:13
Wykład 1 • Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje
15
różnych badaczy zależność między aktywnością fizyczną a wydolnością układów krążenia i oddychania pozwala z prawdopodobieństwem większym od przypadkowego przewidywać skutki pasywnego ruchowo trybu życia dla zdrowia.
Ze względu na przedmiot badań wszystkie nauki można podzielić na formalne i realne.
NAUKI FORMALNE MATEMATYKA
REALNE
LOGIKA
PRZYRODNICZE
FIZYCZNE
HUMANISTYCZNE
BIOLOGICZNE ANATOMIA FIZJOLOGIA ANTROPOLOGIA EKOLOGIA
SOCJOLOGIA PSYCHOLOGIA PEDAGOGIKA HISTORIA
Przedmiotem badań w naukach formalnych (zwanych także abstrakcyjnymi) są relacje między symbolicznymi wielkościami lub sądami, bez wnikania w to, czego te wielkości lub sądy dotyczą. Jeżeli matematyk dowodzi, że 2 + 2 = 4, to jest mu zupełnie obojętne, czy liczby te odzwierciedlają zależności wielkościowe między realnymi przedmiotami, czy też dotyczą wyłącznie relacji między abstrakcyjnymi symbolami. W zasadzie wyczerpujący zbiór nauk formalnych tworzą dwie dyscypliny: matematyka i logika formalna. Nauki realne (albo inaczej: przedmiotowe) zajmują się badaniem konkretnych elementów rzeczywistości i ustalaniem stałych relacji między nimi. W zależności od tego, czy przedmiotem tych badań jest świat natury czy kultury, nauki realne dzielą się na przyrodnicze i humanistyczne. Obiektem badań w naukach przyrodniczych jest przyroda zarówno nieożywiona, jak i ożywiona. Dlatego zwykle dzieli się je jeszcze na nauki fizykochemiczne i biologiczne. Przedmiotem badań w naukach humanistycznych jest
Grabowski_Praca naukowa.indd 15
Ze względu na przedmiot badań nauki dzielą się na formalne i realne
Przedmiotem badań w naukach realnych jest świat natury i kultury
10.05.2013 12:13
16
Wykłady z metodologii badań empirycznych
człowiek jako istota społeczna, twórca i uczestnik kultury, a także jego dzieje i wytwory. Podobnie jak inne klasyfikacje, również podział nauk ze względu na przedmiot badań nie jest całkowicie rozłączny i bezdyskusyjny. Przykładem może być zaliczana zwykle do nauk humanistycznych psychologia, która wyjaśniając mechanizmy i motywy sterujące zachowaniami człowieka, w równym stopniu musi uwzględniać ich psychospołeczne i biologiczne uwarunkowania. Niezależnie od tego są także i takie nauki, które ze względu na interdyscyplinarny charakter nie mieszczą się w żadnej wyodrębnionej pod kątem przedmiotu badań kategorii. Przykładem mogą być takie autonomiczne dziedziny, jak nauki medyczne, o ziemi czy o kulturze fizycznej.
W zależności od ilościowego lub jakościowego podejścia do badań nauki dzielą się na nomotetyczne i idiograficzne
Grabowski_Praca naukowa.indd 16
Ze względu na ilościowe lub jakościowe podejście do badań naukowych można je podzielić na nomotetyczne i idiograficzne. Istotą badań nomotetycznych jest dążenie do wykrywania cech wspólnych dla jakichś zbiorowości przez badanie dostatecznie licznych próbek jej przedstawicieli. Badania idiograficzne zmierzają natomiast do rozpoznania niepowtarzalnych właściwości jednostek lub rzeczy będących przedmiotem eksploracji. Niektórzy twierdzą, że podejście idiograficzne jest bardziej swoiste dla nauk humanistycznych, a nomotetyczne – przyrodniczych. Związana z tym problematyka badań ilościowych i jakościowych będzie przedmiotem osobnego wykładu.
10.05.2013 12:13
Wykład 1 • Nauka, jej rozumienie, rodzaje i funkcje
17
W zależności od czasu trwania i powtarzalności badania naukowe dzielą się na przekrojowe i ciągłe (longitudinalne).
Najogólniejszym celem badań naukowych jest poszukiwanie odpowiedzi na nurtujące badaczy pytania.
Pytania badawcze i związane z nimi funkcje nauki Jak jest?
– funkcja opisowa (deskryptywna)
Dlaczego tak jest?
– funkcja wyjaśniająca (eksplanacyjna)
Jak będzie?
– funkcja prognostyczna
Jak działać, żeby zmienić? – funkcja praktyczna (ingerencyjna)
W zależności od rodzaju stawianych pytań nauka spełnia następujące funkcje: opisową (deskryptywną), na przykład gdy dostarcza odpowiedzi na pytanie: „Jaka jest aktywność turystyczna mieszkańców Podkarpacia?”; wyjaśniającą (ekplanacyjną), odpowiadając na pytanie: „Czy aktywność turystyczna zależy od płci?”; prognostyczną, kiedy wyjaśnia: „Jakie są perspektywy rozwoju agroturystyki?”; lub praktyczną (ingerencyjną), informując: „Jak wykorzystać walory turystyczne Podkarpacia?”. Dokonana analiza i interpretacja kluczowych pojęć odnoszących się do nauki w rozumieniu czynnościowym upoważnia do konkluzji, że turystyka i rekreacja jako dziedziny aktywności ludzkiej mogą być przedmiotem naukowego poznania w ramach nauk przedmiotowych (realnych), badań nomotetycznych lub idiograficznych przez opisywanie, wyjaśnianie, przewidywanie i przekształcanie wycinka rzeczywistości będącego obiektem obserwacji przekrojowych lub ciągłych. Relacje między omówionymi pojęciami można ująć w następujący schemat:
Grabowski_Praca naukowa.indd 17
Nauka pełni funkcję deskryptywną, eksplanacyjną , prognostyczną i ingerencyjną
10.05.2013 12:13
18
Wykłady z metodologii badań empirycznych
Nauka rozumienie
– instytucjonalne – treściowe – czynnościowe
funkcje
rodzaje
– formalne – realne
– podstawowe – stosowane badania
– nomotetyczne – idiograficzne
– opisowa – wyjaśniająca – prognostyczna – ingerencyjna
– przekrojowe – ciągłe metodologia
Pojęcia kluczowe studia monodyscyplinarne i polidyscyplinarne; nauka w sensie instytucjonalnym, treściowym i czynnościowym; nauki podstawowe i stosowane; empiryczna weryfikacja i falsyfikacja; nauki formalne i realne; nauki nomotetyczne i idiograficzne; badania przekrojowe i longitudinalne; funkcja deskryptywna, eksplanacyjna, prognostyczna i ingerencyjna nauki
Pytania kontrolne • Czym jest nauka w sensie treściowym? • Co jest celem nauki w sensie czynnościowym? • Na czym polega kumulatywność wiedzy naukowej? • Co jest założonym celem nauk poznawczych? • Jak można podzielić nauki ze względu na przedmiot badań? • Co jest przedmiotem badań w naukach realnych? • Czym różni się wiedza potoczna od wiedzy naukowej? • Co jest istotą badań nomotetycznych? • Jak można podzielić badania ze względu na czas ich trwania? • Na czym polega funkcja deskryptywna nauki? • Na czym polega funkcja eksplanacyjna nauki?
Grabowski_Praca naukowa.indd 18
10.05.2013 12:13
Rekomendowana literatura1 Babbie E., Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2004. Bereźnicki F., Praca dyplomowa na studiach I i II stopnia z nauk społecznych, Impuls, Kraków 2010. Beveridge W.I.B., Sztuka badań naukowych, PZWL, Warszawa 1960. Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1980. Cackowski Z., O teorii poznania i poznawania, PZWS, Warszawa 1968. Flick U., Projektowanie badania jakościowego, PWN, Warszawa 2010. Grabowski H. (red.), Metody empiryczne w naukach o kulturze fizycznej, AWF, Kraków 1996. Grobler A., Metodologia nauk, Aureus – Znak, Kraków 2006. Palka S. (red.), Podstawy metodologii badań w pedagogice, GWP, Gdańsk 2010. Pytkowski W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1981. Topolski J., Metodologia historii, PWN, Poznań 1968. Wilson E.B., Wstęp do badań naukowych, PWN, Warszawa 1968.
1
Dobór literatury rekomendowanej podporządkowany został zasadzie, by autorami poszczególnych pozycji z zakresu metodologii pracy naukowej byli przedstawiciele różnych dziedzin. Są wśród nich specjaliści z nauk społeczno-humanistycznych (socjologia, psychologia, historia, pedagogika), ekonomicznych, fizykochemicznych, biomedycznych, nauk o kulturze fizycznej i filozofii. Czytając poszczególne pozycje, łatwo przekonać się, że – w rozumieniu czynnościowym – wszystkie nauki mają wiele cech wspólnych, a ich klasyfikacja – ze względu na przedmiot badań – wynika bardziej z roboczego podziału pracy uczonych niż z odmiennych dróg naukowego poznania.
Grabowski_Praca naukowa.indd 125
10.05.2013 12:13
Grabowski_Praca naukowa.indd 126
10.05.2013 12:13