Maria Groenwald
Nauczycielskie decydowanie REKONSTRUKCJA DOŚWIADCZEŃ
Kraków 2021
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 3
16.11.2021 09:14:18
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2021 Recenzent: dr hab. Bogusława Dorota Gołębniak, prof. DSW Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: © Alena | stock.adobe.com
ISBN 978-83-8095-993-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 4
16.11.2021 09:14:18
Spis treści Wstęp ..................................................................................................................................................................................................
1. Nauczycielskie decydowanie – ujęcie interdyscyplinarne ......................................................... .. Decydowanie – między pewnością a ryzykiem ............................................................................. .. Nauczycielskie decydowanie w ujęciu paradygmatycznym ............................................... 2. Metodologia badań własnych ............................................................................................................................... .. Przyjęta orientacja badawcza ........................................................................................................................ .. Gromadzenie danych – założenia i modyfikacja ......................................................................... .. Zasady analizy danych oraz przyjęta perspektywa ich interpretacji .........................
3. Analiza danych empirycznych .............................................................................................................................. .. Osoby i instytucje podejmujące decyzje oraz ich uzasadnianie (I etap analizy) .............................................................................................................................................................. .. Czego dotyczą decyzje nauczycieli (II etap analizy) .................................................................. 4. Nauczycielskie koncepcje podejmowania decyzji i doświadczane dylematy ......... .. Odmiany nauczycielskich decyzji .............................................................................................................. ... Decyzje zgodne z polityką oświatową. Poczucie (pozornej) pewności i bezpieczeństwa ............................................................................................................................................ ... Wiązanie edukacji szkolnej i pozaszkolnej. Klimat ryzyka ........................................ ... W dialogu ze światem. Autonomia i niepewność ........................................................... .. Dylematy nauczycielskich decyzji .............................................................................................................. ... Dylematy etyczno-prawne .................................................................................................................. ... Dylematy nadmiaru .................................................................................................................................. ... Dylematy (moralnego) dobra ......................................................................................................... Zakończenie. Ku nauczycielskiemu sprawstwu ......................................................................................... Wykaz tabel .................................................................................................................................................................................. Bibliografia .....................................................................................................................................................................................
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 5
16.11.2021 09:14:18
Wstęp W publikacjach dla nauczycieli i o nich opisywane są różne aspekty ich aktywności zawodowej, ale zazwyczaj pomija się w nich kwestie dotyczące decydowania – elementu dydaktycznej codzienności tak oczywistego, choć przecież stanowi on immanentny element triady: kultura – dialog – działanie (Gołębniak, Zamorska 2014, s. 44). Zagadnienia nauczycielskich dec yzji nie uwzględnia się również w opracowaniach poświęconych refleksyjności ukazywanej jako namysł poprzedzający działanie. Umyka natomiast z tych rozważań moment ostatecznego postanowienia, akt dokonania wyboru jednej z kilku możliwych opcji, który – wraz z poprzedzającą go refleksją – jest składową jeszcze innej triady, obejmującej: refleksję ‒ decyzję ‒ sprawczość (Archer 2013; Bruner 2010). Wspomnianą wcześniej refleksyjność określa się jako zdolność do zastanawiania się, […] do analizowania uzyskiwanych doświadczeń oraz włączania nowych danych, informacji, wiedzy do posiadanych struktur poznawczych i tworzenia nowych powiązań wiedzy z działaniem (Hejnicka-Bezwińska 2008, s. 502).
Z analiz na temat refleksyjności wynika, że nie tworzy ona konstruktu homogenicznego i na przykład ze względu na „umiejscowienie” źródła inicjującego ją jest ukazywana zasadniczo dwojako: po pierwsze, jako proces wewnętrzny nauczyciela prowadzącego mentalny dialog z samym sobą, którego „owoce” obserwowane są w postaci działań przez niego podejmowanych (Chrost 2017, s. 135; Kwaśnica 2003, s. 300), po drugie, jako opinii albo osądów wyrażanych w odniesieniu do kryterium sumienia (Chrost 2017, s. 142; Chudy 2006, s. 70). Nie wiadomo jednak, czy zakres podejmowanych wówczas decyzji dotyczy wyłącznie decydującego podmiotu, czy może również ludzi bądź zdarzeń z ich świata życia (Habermas 1999). Znacznie szersze wydaje się spektrum decyzji, które nie są do niego (do świata życia osoby) ograniczone, lecz przeciwnie ‒ wychodzą poza wyznaczone nim granice do świata zewnętrznego o zakresach zróżnicowanych: od mikro (najbliższego otoczenia) po makro (w wymiarze globalnym). Tego rodzaju decyzje zapadają w „strefie” przenikania się osoby nauczyciela oraz otaczającego go świata. W ich ustalaniu pojawia się dialektyka
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 7
16.11.2021 09:14:18
8
Wstęp
świata życia w relacji do zewnętrznego oraz świata zewnętrznego postrzeganego przez pryzmat własnego (Archer 2013, s. LXVII). Zakres tych decyzji znajduje odzwierciedlenie w zróżnicowanej refleksyjności, umożliwiającej wyłonienie jej odmian: ograniczonej, autonomicznej, metarefleksji i pękniętej. W refleksyjności ograniczonej problematyka namysłu nauczyciela wyznacza normatywność otaczającego świata; ta normatywność niewiele różni się od jego osobistej, gdyż dokonał tak głębokiej internalizacji norm społecznych i edukacyjnych, że obecnie traktuje je jako własne. Dzięki zawężeniu problematyki namysłu nad realizowaną edukacją udaje się mu zachować ją w stanie nieomal niezmienionym i przepojonym rutyną. Jednak właśnie rutyna okazuje się dla niego bezpieczna, ponieważ chroni go przed ryzykiem, które niesie ze sobą samodzielność działania, jak również zwalnia z odpowiedzialności za nie. Zauważmy, że w procesie przechodzenia od refleksji do działania brakuje etapu decyzji, poprzedzającego działanie. Jest on nieobecny także w przypadku bezrefleksyjności, opisywanej jako niekrytyczne przyjmowanie informacji, niedoszukiwanie się ich możliwych znaczeń i alternatywnych interpretacji. Właściwa mu logika niemożności skutkuje niepodejmowaniem działania (Chrost 2018, s. 61). Odmienna od powyższych jest refleksyjność autonomiczna – to rodzaj indywidualnej konwersacji wewnętrznej zorientowanej na własną, samodzielnie zaprojektowaną i realizowaną aktywność. Tu jednak również umyka kwestia podejmowania decyzji. Także w przypadku metarefleksyjności, będącej formą myślenia o własnym myśleniu oraz krytyczną refleksją nad własną refleksyjnością, rozmywa się problem podejmowania decyzji (Bruner 2010, s. 128). Kwestia decyzyjności nie wybrzmiewa również w badaniach nad tzw. refleksyjnością pękniętą (Archer 2013, s. LIV), przyczyniającą się do zaburzenia sił sprawczych. Występuje ona w sytuacjach, w których wewnętrzna konwersacja nie prowadzi do działania, ale potęguje dezorientację jednostek. W przywołanych odmianach refleksyjność jest ukazywana, jak pisze Jerome Bruner (2010, s. 126), jako zróżnicowane narzędzie myślenia oraz działania, i ta wielorakość uwidacznia się w wielości jej odcieni znaczeniowych. W każdym z nich zwraca się uwagę na konsekwencje podjęcia refleksji bądź jej poniechania dla przebiegu działania, aczkolwiek moment decyzji, racje przemawiające za nią nie wybrzmiewają w tych rozważaniach wyraźnie. Niewystarczająca obecność lub wręcz brak kwestii decydowania w publikacjach z dziedziny pedagogiki jest znaczący dla nauczycieli, gdyż ich postanowienia odnośnie do przebiegu edukacji w istocie dotyczą dzieci i młodzieży. Pojawiają się zatem pytania o to, czy rzeczywiście nie zawsze mogą
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 8
16.11.2021 09:14:18
Wstęp
9
oni podejmować decyzje, zwłaszcza związane z kształceniem? Jakie są ich doświadczenia w tej sferze? Czego dotyczą ich decyzje, na podstawie jakich kryteriów są podejmowane, do czego prowadzą i czy mogą być inne – to pytania, na które poszukuję odpowiedzi w tym opracowaniu. Szukam ich nie tylko dlatego, że kwestia nauczycielskiego decydowania umyka poznawczej uwadze badaczy, lecz także w celu rozpoznania (i zweryfikowania) dość powszechnego poglądu wyrażanego zwłaszcza przez nauczycieli o tym, że decyzje dotyczące kształcenia i wychowania zapadają poza nimi. Tym samym, według nich, zostają pozbawieni możliwości rozstrzygania w sprawach kształcenia i wychowania, co wzbudza poczucie uprzedmiotowienia, zmanipulowania, niedocenienia wykonywanej przez nich pracy, deprecjonowania posiadanych kompetencji pedagogicznych, które przecież wciąż rozwijają. Rozwój w zawodzie (nie – awans zawodowy) jest bowiem postrzegany jako wręcz wpisany w bycie nauczycielem i rozumiany jako całożyciowy proces […] nieustannego re/de/konstruowania mikroprocesów kultury, w których każdy człowiek, a więc także uczeń i nauczyciel, definiuje siebie (Gołębniak, Zamorska 2014, s. 45).
Jednak i w tej kwestii wybór drogi rozwoju należy przede wszystkim do nauczyciela. Zatem pytanie o to, jak przez nauczycieli są doświadczane i rozumiane różne aspekty ich decydowania, pozostaje otwarte, co skłania do ich rozpoznania. Swoistym rejestrem poszukiwań teoretycznych i empirycznych jest niniejsze opracowanie. Ma ono klasyczną konstrukcję, gdyż otwierają ją podstawowe ustalenia dotyczące teorii decyzji, ukazujące ich proceduralny charakter, a także ryzyko ponoszone za dokonywane wybory. Ryzyko, które ulega zminimalizowaniu w sytuacji rezygnacji z samodzielności postanawiania, może okazać się kuszącą perspektywą dla niektórych nauczycieli. I właśnie możliwościom decydowania, ukazanym z perspektywy paradygmatów dydaktyki, poświęcona jest kolejna część książki (rozdz. 1.2), opisująca podejmowanie decyzji jako jedną z ważnych kompetencji pedagogicznych. Można jednak oczekiwać, że modele teoretyczne nie wyczerpują zróżnicowania decydowania, nie oddają w pełni wewnętrznej niejednorodności postanowień nauczycieli. Stąd pojawiła się potrzeba przeprowadzenia badań empirycznych, które pozwoliłyby na rozpoznanie, jak nauczyciele rozumieją i opisują swoje decyzje podejmowane w procesie kształcenia, jaki sens im nadają, czym dla nich są i jak ich doświadczają w różnych sytuacjach edukacyjnych (szkolnych i pozaszkolnych). Ich realizacja stała się możliwa dzięki zgodzie nauczycieli na udział w badaniach zrealizowanych za pomocą wywiadów fokusowych.
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 9
16.11.2021 09:14:18
10
Wstęp
Za podzielenie się swoimi doświadczeniami gorąco im dziękuję. Pragnę również podziękować pracownikom Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku oraz Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Gdańsku, którzy z wielkim zaangażowaniem prowadzili wywiady w szkołach województwa pomorskiego, a następnie pieczołowicie transkrybowali treści rozmów. Ich wkład w powstanie tej książki jest nie do przecenienia. W tym miejscu kieruję słowa wdzięczności do dr hab. Bogusławy Doroty Gołębniak, prof. DSW – recenzentce tego opracowania. Jej merytoryczne i zarazem życzliwe, wspierające sugestie oraz rady nie tylko wpłynęły na jego obecny kształt, ale też stały się dla mnie źródłem inspiracji w myśleniu o problemach w nim podjętych. Uzyskane dane pozwoliły na wskazanie edukacyjnych decydentów, jak również stosowane przez nich uzasadnienia podejmowanych decyzji, odzwierciedlające – po pierwsze – troskę przede wszystkim o wyniki lub przebieg kształcenia, a w dalszej kolejności wychowania, po drugie – wykorzystujące argumentację moralną lub etyczną. Możliwe też stało się rozpoznanie złożonego przedmiotu decydowania obejmującego nie tylko kształcenie i wychowania, lecz także współpracę z innymi nauczycielami, rodzicami i lokalną społecznością oraz doskonalenie zawodowe. Ponadto wypowiedzi umożliwiły zlokalizowanie barier ograniczających ich decyzyjność, czyli przeszkód generowanych przez instytucje oświatowe, lokalne środowisko, ale i samych nauczycieli. Z analizy danych empirycznych wyłaniają się dominujące koncepcje decyzyjności i równocześnie doświadczane w ramach każdej z nich dylematy. Decyzjom podejmowanym z uwagi na zgodność z polityką oświatową z jednej strony towarzyszy poczucie (pozornej) pewności i bezpieczeństwa, a z drugiej ‒ konflikty etyczno-prawne. Z kolei wyborom dotyczącym realizacji zajęć w budynku szkolnym i poza nim, dokonywanym w aurze ryzyka, nieobce są dylematy nadmiaru. Jeszcze inną strategią okazuje się decydowanie autonomiczne w dialogu ze światem, aczkolwiek w warunkach całkowitej niepewności, pogłębianej doświadczanymi przez nauczycieli dylematami (moralnego) dobra. Wyodrębnione z badań nauczycielskie koncepcje podejmowania decyzji to nie tylko próba uzupełnienia brakującego ogniwa triady obejmującej: refleksyjność – decyzyjność – sprawczość, lecz także zaproszenie do dyskusji o uczniach, nauczycielach i codzienności edukacyjnej.
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 10
16.11.2021 09:14:18
1. Nauczycielskie decydowanie – ujęcie interdyscyplinarne Podejmowanie decyzji jest elementem codziennej aktywności dydaktycznej i wychowawczej nauczyciela oraz dotyczy postępowania jego samego i wychowanków. Może ono stanowić nieproblematyczny aspekt pracy pedagogicznej bądź też ukazywać swoje skomplikowane oblicze wówczas, gdy decydujący uświadamia sobie, że poprzez dokonywane postanowienia konstruuje rzeczywistość i zachodzące w niej zjawiska, oddziałuje na innych ludzi oraz ich losy. Słowem – wpływa na kształt „świata życia” własnego oraz innych osób. Problematyczność decydowania skłania do spojrzenia na to zagadnienie przez pryzmat realizowanych badań nad nim przez przedstawicieli kilku dyscyplin i subdyscyplin naukowych, którzy ze swojej perspektywy, w swoim języku i z obranego (też pod wpływem decyzji) punktu widzenia zgłębiają obrany przedmiot poszukiwań poznawczych (Dudzikowa 2012, s. 23, 26–27). Wielorakość spojrzeń na kwestię decydowania staje się możliwa dzięki włączeniu do jej oglądu interdyscyplinarności, która – jak pisze Robert Poczobut (2012, s. 41) – […] wskazuje na współzależność (kooperację) badań prowadzonych na styku różnych dyscyplin (teorii) naukowych, przyporządkowanych rozwiązaniu określonego problemu badawczego (zaliczanego do klasy problemów interdyscyplinarnych).
Spojrzenie na decydowanie nauczycieli przez pryzmat kilku dyscyplin naukowych czyni możliwym rozpatrzenie tej problematyki jako usytuowanej na styku filozofii, pedagogiki, psychologii i socjologii. Według Jana Woleńskiego (2014, s. 7) terminologia dotycząca decydowania jest wyprowadzana raczej z koncepcji teoretycznych budowanych na gruncie psychologii, rzadziej socjologii, zaś w ramach filozofii czerpie raczej z filozofii praktycznej niż teoretycznej. W pedagogice tematyka decydowania najczęściej pojawia się w kontekście aktywności edukacyjnej, choć właśnie w jej obrębie nierzadko ono zachodzi, co potwierdzają badania Bolesława Niemierki (2013, s. 13–15). W jego ocenie nauczyciel wielokrotnie podejmuje decyzje natychmiastowe,
Groenwald_Nauczyciel decyduje.indb 11
16.11.2021 09:14:18