Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Kultura popularna: konteksty teoretyczne i spoĹ&#x201A;eczno-kulturowe

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 1 1

2010-07-20 11:28:28

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 2 2

2010-07-20 11:28:29

Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe

pod redakcją naukową Agnieszki Gromkowskiej-Melosik i Zbyszka Melosika

Kraków 2010

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 3 3

2010-07-20 11:28:29

Recenzent: dr hab. Iwona Chrzanowska, prof. WSP w Łodzi

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-434-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 4 4

2010-07-20 11:28:29

Spis treści

Wprowadzenie .........................................................................................................

Zbyszko Melosik Kultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika .................................................

Janusz Barański Rola antropologii w badaniach kultury popularnej i tożsamości ............................... 27 Witold Jakubowski Kultura popularna, media i my, czyli refleksje o tożsamości mieszkańca „globalnej wioski” ............................................................. 41 Marcin Jaworski Refleksyjny i kulturotwórczy charakter kultury popularnej ....................................... 55 Tomasz Borgul Frankfurtczyków teoria represywności „przemysłu kulturalnego” a budowanie fałszywej tożsamości społecznej ........................................................... 67 Agnieszka Ogonowska Tożsamość translacyjna, pamięć kulturowa i nowe media. O rozumieniu siebie i rzeczywistości społecznej poprzez współczesne narracje filmowe i telewizyjne ................................................................................... 77 Roman Kubicki Metafizyczne podteksty tożsamości możliwych w światach kultury popularnej ........ 91 Bogusław Śliwerski Pedagog w blogosferze ............................................................................................. 107 Agnieszka Cybal-Michalska Dylematy tożsamościowe młodzieży w rzeczywistości popkulturowej ...................... 129

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 5 5

2010-07-20 11:28:29

Spis treści

Maciej Bernasiewicz Znak zodiaku Baran, fan Tokio Hotel, wróg hip-hopu – tożsamość nastolatka w popkulturze ......................................................................... 141 Zbyszko Melosik Ciało jako przedmiot studiów kulturowych .............................................................. 153 Agnieszka Gromkowska-Melosik Badania kulturowe w perspektywie społecznego konstruktywizmu (na przykładzie tożsamości kobiet) ........................................................................... 167 Mariola Bieńko Sposoby posługiwania się tożsamością seksualną w kulturze popularnej .................. 181 Agnieszka Gromkowska-Melosik Power Girl i kontrowersje wokół (pop)kulturowej emencypacji kobiet współczesnych ........................................................................... 205 Zbyszko Melosik Wielo(pop)kulturowe spektakle ciała i seksualności ................................................ 231 Ewa Bielska Dyskurs wokół kategorii LGBT/queer podejmowany na forach internetowych deklarujących identyfikację z wartościami katolickimi (wybrane egzemplifikacje) ........................................................................................ 257 Adam Roter, Karolina Olszańska Metamorfozy tożsamości jako skutek percepcji kultury makeover ............................. 283 Grażyna Gajewska Świadome lalki i śpiewające maszyny. Literatura science fiction w dyskursie feministycznym ............................................. 295 Małgorzata Jacyno Boys in White. Narracje medyczne w kulturze popularnej ....................................... 309 Zuzanna Buchowska Indiańskie maskotki sportowe – odtwarzanie indiańskiej tożsamości? ..................... 321

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 6 6

2010-07-20 11:28:29

Wprowadzenie

Jeszcze dwie, trzy dekady temu pojęcia „kultura popularna” i „nauka” wydawały się całkowicie rozłączne. Badanie popkultury uznawane było za zajęcie „niepoważne”. Muzyka, moda, reklama, mydlane opery, bohaterowie gier komputerowych itp. – wszystko to zdawało się mało istotne w porównaniu z polityką, ekonomią, filozofią czy kulturą wysoką (której symbolami mogą być muzyka Beethovena czy dramaty Szekspira). Dziś sytuacja wygląda zupełnie inaczej. Przechadzając się po największych księgarniach Waszyngtonu czy Londynu, ma się niekiedy wrażenie, że amerykańska i brytyjska wiedza o społeczeństwie została zdominowana przez zagadnienia związane z popkulturą. Ileż to książek napisano o lalce Barbie! Ileż monografii doczekała się amerykańska piosenkarka Madonna! Na półkach księgarskich dzieła poświęcone tym „pop-super-bohaterom” zdają się wypierać klasyczne interpretacje dzieł Dostojewskiego czy Zoli. Również w Polsce rośnie zainteresowanie popkulturą – także w kontekście naukowym (w ostatnim okresie pojawiła się duża liczba publikacji poświęconych różnym poptendencjom czy popzjawiskom). Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, wpisuje się więc w „popularną” tendencję we współczesnych naukach o kulturze i edukacji. Będzie stanowić – jak wierzymy – interesujący „przypis” do dyskusji na temat współczesnych konstrukcji tożsamości w kontekście ich swoistej „popkulturyzacji”. Agnieszka Gromkowska-Melosik Zbyszko Melosik

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 7 7

2010-07-20 11:28:29

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 8 8

2010-07-20 11:28:29

Zbyszko Melosik Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Kultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika

We współczesnych „studiach kulturowych” wyróżnia się trzy zasadnicze warianty badań nad kulturą popularną. Pierwszy z nich, reprezentujący „demokratyczną wersję elitarnego humanizmu”, nazywa się modelem konsensusowym. Ujmuje on kulturę popularną jako płaszczyznę rytualnego odgrywania różnic kulturowych, którego ostatecznym efektem jest „harmonia”. W podejściu tym nie analizuje się związków kultury popularnej z władzą i dominacją. Model drugi sytuuje tę kulturę w ramach stosunków władzy. Jednak do tego stopnia podkreśla on wszechobecność i niepodważalność zjawisk dominacji, że ludzie traktowani są w nim jako totalnie manipulowane, pasywne „oﬁary” swojego społecznego przeznaczenia. Model taki można by określić mianem strukturalnego. Wreszcie w ujęciu poststrukturalnym kultura popularna interpretowana jest jako miejsce walki i wytwarzania heterogeniczności. Podejście to dostrzega nierówność stosunków władzy w społeczeństwie i ważną rolę dominującej ideologii w kształtowaniu warunków życia. Dąży ono jednak również do odnalezienia możliwości przeciwstawiania się dominacji. W tym kontekście krytykuje się strukturalne interpretacje kultury popularnej za ujmowanie jej jako „homogenicznej totalności” – bez pozostawienia miejsca dla sprzeczności i „alternatywnych głosów”. Twierdzi się, że podejście to pomija problemy codziennego życia, obawy, nadzieje i pasje ludzi, a jego zwolennicy wychodzą z przekonania, iż znajdują się w posiadaniu „prawdy”, która gwarantuje krytyczne myślenie. W przeciwieństwie do ujęcia strukturalnego, w którym wysiłki badawcze skoncentrowane są na analizie praktyk dominacji, poststrukturaliści kładą nacisk na popularne, oddolne „taktyki”, które mogą spowodować erozję istniejących stosunków władzy. I tak John Fiske postuluje poszukiwanie „popularnej żywotności i twórczości” oraz zjawisk codziennego oporu. Podejście poststrukturalne dostrzega w kulturze popularnej źródło społecznego postępu i optymizmu1. 1

J. Fiske, Understanding Popular Culture, London – New York 1991, s. 19–21; por. też: J. Chambers, Cities without Maps [w:] Mapping the Futures. Local Cultures, Global Change, red. J. Bird, London 1993, s. 191–193.

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 9 9

2010-07-20 11:28:29

Kultura popularna: konteksty teoretyczne i społeczno-kulturowe

Jednocześnie, wbrew opiniom wielu badaczy tej kultury, zwolennicy poststrukturalizmu utrzymują, że jej społeczne znaczenie nie może być redukowane do zjawisk związanych z konsumpcją i opisane wyłącznie w kategoriach „kupowania” i „sprzedawania” towarów. Taka redukcja pozbawia kulturę popularną politycznego wymiaru jej funkcjonowania2. Ludzie nie zachowują się bowiem w życiu społecznym jak „ofiary systemu” – wyalienowane, jednowymiarowe, ubezwłasnowolnione, mającą fałszywą świadomość masy. Kształt kultury popularnej jest rezultatem złożonych procesów tworzenia oraz krążenia znaczeń i przyjemności. To, co popularne, nie jest zdeterminowane przez „strukturę”, lecz wynika każdorazowo ze specyficznej, lokalnej praktyki społecznej. Kultura popularna jest więc – z tej perspektywy analitycznej – wytwarzana przez ludzi, a nie narzucana im; ma ona swoje źródło „we wnętrzu”, „na dole”, a nie „na zewnątrz” i „na górze”3. Polityka kultury popularnej kreowana na poziomie makro uzyskuje swoją rzeczywistość na poziomie mikro, czyli w życiu codziennym zwykłych ludzi. Tam też może ona zostać zakwestionowana, a nawet „odwrócona”4. Fiske proponuje zatem przeniesienie punktu ciężkości w badaniach nad kulturą popularną z tego, „co ludzie czytają”, na rzecz tego, „jak ludzie czytają”5. W tym kontekście zakłada się, że chociaż grupy dominujące próbują „znaturalizować” swoje znaczenia w zdrowy rozsądek społeczeństwa jako całości, to jednak podporządkowani potrafią często skutecznie opierać się tym wysiłkom, tworząc znaczenia, które służą ich własnym interesom. W konsekwencji źródłem tworzenia znaczeń nie jest wyłącznie tekst sam w sobie, lecz także doświadczenia i pragnienia ludzi, którzy go interpretują6. Innymi słowy, w omawianym podejściu nie zakłada się, że wartości i ideały, które są zawarte w tekstach kulturowych, przekazywane są „z góry na dół” w idealnym porządku7. Dominujący system znaczeń tworzy, co prawda, sposób „preferowanego czytania” i wyraża się w określonym porządku społecznym8, niemniej jednak – powtórzmy raz jeszcze – „kalambur zawsze opiera się ostatecznemu ideologicznemu zamknięciu – potencjalne znaczenie prowokowane przez zderzenie różnych dyskursów ma zawsze większy zakres niż to, które proponowane jest przez dominującą ideologię”9.

2 3 4 5 6 7 8 9

Por. L. Lewis, Politics with MTV. Voicing the Diﬀerences, Philadelphia 1990, s. 204. Ibidem, s. 23–24. Ibidem, s. 56, 192. J. Fiske, Understanding..., op. cit., s. 192. Idem, British Cultural Studies and Television [w:] Channels of Discourse. Television and Contemporary Criticism, red. R. C. Allen, Chapel Hill 1987, s. 255, 271. S. Hall, Cultural Studies and the Centre: Some Problematic and Problems [w:] Culture, Media, Society, London 1980, s. 27. S. Hall, Encoding/Decoding [w:] Culture, Media..., op. cit., s. 134–135. J. Fiske, British Cultural Studies..., op. cit., s. 280. Wszystkie cytaty z obcojęzycznych źródeł w tłumaczeniu własnym.

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 10 10

2010-07-20 11:28:29

Z. Melosik. Kultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika

Stuart Hall wyróżnia w tym kontekście trzy możliwe sposoby dekodowania tekstu przez odbiorcę. Pierwszy polega na dekodowaniu tekstu w kategoriach tego samego układu odniesienia, w którym był zakodowany. Odbiorca funkcjonuje wówczas w ramach kodu dominującego. Drugi sposób dekodowania jest całkowicie sprzeczny z intencjami nadawców. Następuje wtedy dekontekstualizacja preferowanego kodu i przeniesienie tekstu do alternatywnego układu odniesienia. Odbiorca funkcjonuje w ramach kodu opozycyjnego. Trzeci sposób nazywa Hall dekodowaniem negocjowanym. Zawiera ono mieszankę adaptacyjnych i opozycyjnych elementów. Najczęściej polega to na uznaniu uprawomocnienia dominujących definicji i znaczeń na poziomie abstrakcyjnym, przy jednoczesnym wykorzystywaniu „własnych zasad” na poziomie „sytuacyjnym”. W warunkach lokalnych i partykularnych, w ramach „logiki sytuacyjnej” dominująca ideologia jest „przecinana sprzecznościami” i nie odgrywa już decydującej roli10. John Fiske zauważa, że na płaszczyźnie kultury popularnej rzadko występuje pierwszy z wymienionych sposobów dekodowania tekstu. Wynika to między innymi z faktu, że kultura ma charakter intertekstualny. Stanowi ona układ znaczeń niestabilny i nieustalony, dynamiczny. Teksty kultury popularnej – jak już stwierdzono – nigdy nie są jednoznaczne i ostateczne; są natomiast pełne „luk”, „nieadekwatności” i „sprzeczności”. Nabierają znaczenia dopiero w określonym kontekście przestrzennym i czasowym; w trakcie „określonego sposobu czytania”. Tekst popularny stanowi zawsze płaszczyznę walki między dyskursami „zamykania” i „otwierania”, to znaczy homogeniczności preferowanych przez dominujące grupy znaczeń i heterogeniczności sposobów jego „oddolnego” odczytywania. Następuje wówczas konfrontacja władzy „odgórnego” narzucania znaczeń z władzą „oddolnego” ich wytwarzania11. Dla Fiske’a zatem kultura popularna istnieje głównie na płaszczyźnie semiotycznej, która jest terenem nieustającej walki homogenizacji z różnicą oraz konsensu z konfliktem. Grupy dominujące usiłują stworzyć w społeczeństwie „niewyartykułowany konsens”, który ma stanowić podstawę dla akceptacji spójnego układu znaczeń i tożsamości, a w konsekwencji – dla zachowania status quo. Działania te zmierzają do wyeliminowania konfliktów i „umieszczenia różnic społecznych w strukturze komplementarności”. Mamy tu więc do czynienia z próbą homogenizacji, integracji i centralizacji semiotycznej oraz społecznej władzy w „centrum”. Z kolei grupy podporządkowane opierają się tym procesom przez praktykowanie „władzy bycia odmiennym”. Konstruując w ramach kultury popularnej własne znaczenia, przyjemności i tożsamości, praktykują w ten sposób politykę i władzę reprezentacji. Zdaniem Fiske’a, kultura popularna jest niesłusznie krytykowana za to, że oferuje jakoby jedynie drogę ucieczki od realnego świata. Krytycy unikają postawienia kluczowych pytań, np.: od czego się 10 11

S. Hall, Encoding/Decoding..., op. cit., s. 136–137. Ibidem, s. 124, 126.

Gromkowska-Melosik_Kultura - 20 11 11

2010-07-20 11:28:29