Uwarunkowania związane z przenoszeniem uczniów niepełnosprawnych by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

U WA RUNKOWA NI A ZW I ¥ZA NE Z PRZENOSZENIEM

UCZNIÓW NIEPE£NOSPRAWNYCH

ZE SZKÓ£ INTEGRACYJN YCH DO SPECJA LN YCH

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 1

02.09.2013 13:22

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 2

02.09.2013 13:22

Barbara Grzyb

UWARUNKOWANIA ZWI¥ZANE Z PRZENOSZENIEM

UCZ N IÓW N I EPE£ NOSPR AW N YC H

ZE SZKÓ£ INTEGRACYJNYCH DO SPECJALNYCH

Kraków 2013

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 3

02.09.2013 13:22

Recenzenci: dr hab. Iwona Chrzanowska, prof. WSP w Łodzi dr hab. inż. Jolanta Zielińska, prof. UP im. KEN w Krakowie

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie na okładce: © Wolfgang Rieger | Depositphotos.com

Książka jest pracą doktorską, która w 2011 roku uzyskała główną nagrodę w VIII edycji Ogólnopolskiego Konkursu „Otwarte Drzwi” organizowanego przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w Warszawie

ISBN 978-83-7850-401-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 4

02.09.2013 13:22

Spis treści

Wstęp ............................................................................................................................

Rozdział Edukacja dzieci z niepełnosprawnością w Polsce 1.1. Współczesna organizacja kształcenia osób z niepełnosprawnością ..... 1.1.1. Szkolnictwo specjalne ......................................................................... 1.1.2. Szkoły integracyjne .............................................................................. 1.2. Czynniki determinujące wybór formy kształcenia ucznia niepełnosprawnego ........................................................................................ 1.3. Przepisy prawne w kształceniu integracyjnym .........................................

13 19 26 30 32

Rozdział Sytuacja dziecka z niepełnosprawnością w społeczności szkolnej 2.1. Pojęcie sytuacji szkolnej ................................................................................ 35 2.2. Rozpoznawanie sytuacji szkolnych i ich wskaźników ............................. 37 2.3. Sytuacja szkolna uczniów z niepełnosprawnością w szkolnictwie specjalnym i integracyjnym – podobieństwa i różnice ........................... 39

Rozdział Niepowodzenia szkolne uczniów z niepełnosprawnością 3.1. Etiologia niepowodzeń szkolnych uczniów niepełnosprawnych .......... 3.1.1. Dydaktyczne trudności uczniów niepełnosprawnych .................. 3.1.2. Społeczne i wychowawcze problemy uczniów z niepełnosprawnością w placówkach szkolnych .......................... 3.2. Niepowodzenia szkolne a zmiana placówki kształcenia uczniów z niepełnosprawnością w szkolnictwie integracyjnym ..........................

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 5

45 52 57 63

02.09.2013 13:22

Spis treści

Rozdział Metodologiczne podstawy badań 4.1. Cel, przedmiot i problematyka badań ........................................................ 4.2. Przyjęta koncepcja badań własnych ............................................................ 4.3. Problemy badawcze, hipotezy i ich charakterystyka ............................... 4.4. Typologia zmiennych i ich wskaźniki ......................................................... 4.5. Metody badań i charakterystyka narzędzi badawczych .......................... 4.6. Wybór grupy badawczej oraz organizacja i przebieg badań .................. 4.7. Procedura statystycznej analizy i prezentacji materiału empirycznego .................................................................................................. 4.7.1. Kryteria analizy ................................................................................... 4.7.2. Opis metod statystycznych ................................................................

75 77 78 85 87 90 91 92 92

Rozdział Rzeczywisty obraz personalistycznych ograniczeń rozwojowych uczniów z niepełnosprawnością kształconych w integracji w opinii nauczycieli szkół specjalnych – badania własne 5.1. Problemy wychowawcze i dydaktyczne uczniów niepełnosprawnych przeniesionych ze szkół integracyjnych do specjalnych ........................ 5.2. Dysfunkcje rozwojowe uczniów niepełnosprawnych i ich znaczenie w procesie edukacji ........................................................................................ 5.2.1. Czynniki indywidualne a zmiana placówki kształcenia ............... 5.2.2. Psychoﬁzyczne wyznaczniki funkcjonowania uczniów rekwaliﬁkowanych .............................................................................. 5.3. Analiza rzeczywistych przyczyn zmiany placówki kształcenia uczniów niepełnosprawnych ........................................................................................

95 106 114 120 135

Rozdział Uwarunkowania zmiany profilu kształcenia uczniów z niepełnosprawnością w opinii dyrektorów placówek integracyjnych – analiza wyników badań 6.1. Rodzaje i formy zmiany proﬁlu kształcenia ucznia niepełnosprawnego ........................................................................................ 141 6.2. Procedury przeniesienia ucznia z kształcenia integracyjnego do specjalnego ................................................................................................. 144 6.3. Struktura zmiany proﬁlu szkoły a etapy kształcenia uczniów niepełnosprawnych ....................................................................................... 146

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 6

02.09.2013 13:22

Spis treści

Rozdział Rodzina ucznia niepełnosprawnego wobec problemu zmiany placówki kształcenia 7.1. Struktura rodzin uczniów badanych ........................................................... 7.2. Status społeczny i ekonomiczny rodzin uczniów badanych .................. 7.3. Wybór placówki kształcenia dziecka niepełnosprawnego a oczekiwania rodziców uczniów przeniesionych z placówek integracyjnych do specjalnych ..................................................................... 7.4. Determinanty procesu przeniesienia dziecka z kształcenia integracyjnego w opinii rodziców ...............................................................

151 158

165 168

Rozdział Poglądy rodziców i uczniów niepełnosprawnych ujawniające mechanizmy i strukturę funkcjonowania dziecka szkole/klasie integracyjnej 8.1. Realizacja obowiązków szkolnych ............................................................... 8.2. Psychospołeczne sytuacje dzieci niepełnosprawnych w klasie i szkole integracyjnej ...................................................................................... 8.3. Ocena współpracy między uczniem a nauczycielem w edukacji integracyjnej według badanych uczniów ................................................... 8.4. Interpersonalistyczna jakość kontaktów szkolnych między pełnosprawnymi a niepełnosprawnymi rówieśnikami w ocenie uczniów przeniesionych ze szkół integracyjnych do specjalnych .........

175 181 187

192

Rozdział Geneza i mechanizmy zmiany profilu kształcenia a niepełnosprawności dziecka 9.1. Niepełnosprawność dziecka a etap jego rekwalifikacji ............................ 9.2. Niepowodzenia szkolne i ich wpływ na opinie rodziców uczniów niepełnosprawnych o edukacji integracyjnej ............................................ 9.3. Obiektywne i subiektywne czynniki determinujące funkcjonowanie uczniów niepełnosprawnych w społeczności szkół integracyjnych ..... 9.4. Postawy nauczycieli wobec integracji i ich znaczenie w procesie zmiany profilu kształcenia ucznia niepełnosprawnego .......................... 9.5. Zmiana placówki kształcenia jako konflikt rodziny i szkoły integracyjnej ...................................................................................... 9.6. Przyczyny przeniesienia ucznia z niepełnosprawnością z kształcenia integracyjnego do specjalnego .............................................

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 7

197 203 207 217 231 236

02.09.2013 13:22

Spis treści

Rozdział Analiza indywidualnych przypadków uczniów niepełnosprawnych przeniesionych w toku nauki z klas integracyjnych do specjalnych 10.1. Przypadek pierwszy: uczeń rekwalifikowany w szkole podstawowej ................................................................................. 10.2. Przypadek drugi: uczennica rekwalifikowana w szkole podstawowej ................................................................................. 10.3. Przypadek trzeci: uczeń wielokrotnie rekwalifikowany ........................ 10.4. Przypadek czwarty: uczennica rekwalifikowana w gimnazjum ........... 10.5. Zmiana formy kształcenia ucznia niepełnosprawnego a poziom adaptacji do grupy i wymagań szkoły ..................................... 10.6. Przystosowanie uczniów badanych do nowej sytuacji szkolnej ..........

247 252 256 260 265 269

Podsumowanie ........................................................................................................... 277 Bibliografia ................................................................................................................... 281 Spis aktów prawnych ............................................................................................. 297 Spis schematów, tabel i wykresów .......................................................................... 301

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 8

02.09.2013 13:22

Wstęp

Problem rekwalifikacji uczniów niepełnosprawnych z kształcenia integracyjnego do specjalnego, jako nieomawiana dotąd kwestia selekcji międzyszkolnej, staje się zagadnieniem nowym i coraz częściej poruszanym w kontekście procesu edukacji dzieci o niepełnej sprawności. Celem badań własnych nad grupą uczniów rekwalifikowanych było między innymi wskazanie uwarunkowań regulujących tok postępowania selekcyjnego, ale też obejmujących oddziaływanie najbliższych dziecku środowisk – rodziny, szkoły i rówieśników. To właśnie one, jako istotne wyznaczniki rozwoju społecznego, implikują bowiem stwierdzenie, że rekwalifikacja nie jest procesem jednorodnym, ale składową wielu niekorzystnych okoliczności, których efektem jest zmiana placówki kształcenia. Umieszczenie dziecka niepełnosprawnego w szkole specjalnej, wynikające z rekwalifikacji, staje się porażką decyzyjną. Mam tu na myśli przede wszystkim rodziców, ale też nauczycieli i dyrektorów szkół integracyjnych, którzy przyjmując dziecko ze zróżnicowanymi zaburzeniami funkcjonalnymi, decydują się na zadanie przekraczające ich możliwości dydaktyczno-wychowawcze. Należy jednak zauważyć, że uczniowie zmieniający placówkę (z integracyjnej na specjalną) to również absolwenci gimnazjów niepodejmujący dalszego kształcenia w systemie edukacji integracyjnej. Sygnalizowana w książce problematyka zwraca uwagę na fakt selekcji „niewygodnej” dla ogólnej idei edukacji integracyjnej. Wielu jej zwolenników uważa, że wszyscy niepełnosprawni, bez względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności, powinni być objęci nauczaniem ogólnodostępnym. Mając wątpliwość, czy integracja jest możliwa dla ogólnej populacji dzieci z niepełnosprawnością, szczególnie ze sprzężonymi zaburzeniami rozwoju i upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym, postanowiłam zająć się tą problematyką. Podjęty temat jest wyrazem wieloletniego zainteresowania zagadnieniem rekwalifikacji uczniów z niepełnosprawnością, którzy zmieniają szkołę często w trakcie roku szkolnego. Badania dały mi okazję do rozmów z nauczycielami szkół integracyjnych na temat sytuacji dzieci z niepełnosprawnością w byłych placówkach, ich możliwości i trudności, jakie napotykają w codziennej pracy.

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 9

02.09.2013 13:22

Wstęp

Istotna była ocena tej sytuacji przez rodziców, którzy podejmowali decyzję o edukacji dziecka w kształceniu integracyjnym. Interesowały mnie opinie, czy wybór szkoły integracyjnej spełnił ich oczekiwania. Przeprowadzone badania wydają się kluczowe dla całego systemu edukacji obejmującego kształcenie dzieci niepełnosprawnych, ale też umożliwiają wyznaczenie bardziej szczegółowych kierunków badawczych i szerszego poznania procesów selekcji międzyszkolnej tej grupy uczniów. Tematem niniejszej rozprawy stały się uwarunkowania rekwalifikacji. Część teoretyczną (rozdział pierwszy) poświęciłam rozważaniom na temat współczesnej organizacji kształcenia dzieci niepełnosprawnych, w tym dwóm najczęściej prowadzonym formom: edukacji specjalnej i integracyjnej. Omówiłam również uwarunkowania implikujące wybór szkoły dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych jako istotny wyznacznik decyzyjności rodziców. W rozdziale drugim zdefiniowałam sytuację szkolną dziecka niepełnosprawnego z uwzględnieniem badanych środowisk edukacyjnych (integracyjnych i specjalnych), odnosząc się do założeń ogólnych. Wskazałam również podobieństwa i różnice obu form kształcenia. W kolejnym rozdziale opisałam niepowodzenia szkolne uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych z uwzględnieniem ich etiologii. Skoncentrowałam się na problemach dydaktycznych i wychowawczych najczęściej omawianych w literaturze pedagogicznej. Następne rozdziały prezentują badania własne obejmujące uwarunkowania rekwalifikacji dzieci niepełnosprawnych, którzy zostali przeniesieni z kształcenia integracyjnego do specjalnego. Taka sytuacja powoduje brak stabilizacji w nauce dziecka oraz zaburza ciągłość edukacji. Część metodologiczna przedstawia założenia główne rozprawy: cel pracy, problemy badawcze, hipotezy, zamienne i ich wskaźniki oraz założoną koncepcję badań własnych. Scharakteryzowałam w niej zastosowane metody, techniki i narzędzia badawcze oraz organizację badań z uwzględnieniem metod statystycznych. Część badawcza składa się z sześciu rozdziałów, które wyodrębniłam zgodnie z postawionymi problemami badawczymi. Rozdział piąty poświęciłam analizie opinii nauczycieli szkół specjalnych dotyczących trudności szkolnych, które mogą ujawniać uczniowie przeniesieni ze szkół integracyjnych. Omówiłam również dysfunkcje rozwojowe i ich znaczenie w procesie edukacji oraz wiele czynników indywidualnych współdecydujących o zmianie placówki kształcenia ucznia niepełnosprawnego. Na tej podstawie dokonałam analizy rzeczywistych przyczyn rekwalifikacji uczniów badanych. Odrębny rozdział (szósty) obejmuje charakterystykę rekwalifikacji, jej rodzaje, formy oraz strukturę w kontekście etapów kształcenia uczniów niepełnosprawnych. Przedstawiłam w nim procedury rekwalifikacji i kierunki działań dyrektywnych.

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 10

02.09.2013 13:22

Wstęp

Rozdział siódmy dotyczy uwarunkowań otoczenia rodzinnego jako znaczącego w życiu dziecka środowiska wychowawczego. Uwzględniłam też opinie rodziców wskazujące na czynniki warunkujące wybór placówki kształcenia i ich oczekiwania związane z przeniesieniem dziecka ze szkoły integracyjnej do specjalnej. Opinie uczniów niepełnosprawnych oraz rodziców ujawniające mechanizmy i strukturę funkcjonowania dziecka w szkole/klasie integracyjnej zamieściłam w rozdziale ósmym. W kolejnym opisałam genezę i mechanizmy zmiany profilu kształcenia związane z niepełnosprawnością dziecka. Ukazałam również niepowodzenia szkolne uczniów badanych, które mogły mieć duże znaczenie w przeniesieniu ucznia z jednej szkoły do drugiej. W tej części opracowania określiłam także obiektywne i subiektywne czynniki determinujące funkcjonowanie uczniów niepełnosprawnych w społeczności szkół integracyjnych oraz przedstawiłam ocenę postaw nauczycieli wobec integracji i ich rolę w procesie zmiany profilu kształcenia ucznia niepełnosprawnego. Kolejne podrozdziały zawierają istotne rozważania badawcze zmierzające do ujawnienia konfliktu rodziny i szkoły w wyniku rekwalifikacji oraz rzeczywistych przyczyn przeniesienia ucznia niepełnosprawnego z kształcenia integracyjnego do specjalnego na podstawie uzyskanych wyników badań. W ostatnim rozdziale dokonałam analizy indywidualnych przypadków uczniów rekwalifikowanych z uwzględnieniem oceny poziomu ich funkcjonowania oraz adaptacji do grupy klasowej i wymagań szkoły, a także poziomu ich przystosowania do nowej sytuacji szkolnej. Książkę zamyka krótkie podsumowanie, w którym sformułowałam postulaty dla praktyki pedagogicznej.

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 11

02.09.2013 13:22

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 12

02.09.2013 13:22

Rozdział

Edukacja dzieci z niepełnosprawnością w Polsce

1.1. Współczesna organizacja kształcenia osób z niepełnosprawnością Organizacja kształcenia i wychowania uczniów niepełnosprawnych opiera się na strukturze ogólnego systemu oświatowego, założeniach społeczno-politycznych, organizacyjnych i programowych. Zasadniczą dyrektywą tej struktury jest zapewnienie dzieciom niepełnosprawnym ciągłości procesu rewalidacji – od chwili wczesnego stwierdzenia ich upośledzenia, przez okres przedszkolny, aż do form kształcenia zawodowego (Wyczesany, 2006c: 78). Przez kształcenie specjalne najczęściej rozumie się dostosowany do potrzeb wychowanka (ucznia niepełnosprawnego) zorganizowany proces, który stosownie do potrzeb umożliwia naukę w dostępnym dla nich zakresie i usprawnia zaburzone funkcje. Kształcenie to – ze względu na poważne zaburzenia lub dysfunkcje rozwojowe – istotnie utrudnia funkcjonowanie psychiczne, ﬁzyczne i społeczne oraz możliwość uczenia się – oddziałuje dydaktycznie, wychowawczo, resocjalizacyjnie lub rewalidacyjnie na wszechstronny rozwój dziecka (Kurzyna-Chmiel, 2006: 66). Ustawa o systemie oświaty gwarantuje uczniom niepełnosprawnym możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami, a także opiekę nad nimi przez umożliwienie im realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych1. 1

Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz. U. 1991 nr 95, poz. 425; Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z dnia 19 listopada 2004 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o systemie oświaty, Dz. U. z 2004 nr 256, poz. 2572, nowelizacja 27 lipca 2012 r., Dz. U. 2012 nr 0, poz. 941.

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 13

02.09.2013 13:22

Rozdział 1. Edukacja dzieci z niepełnosprawnością w Polsce

Współczesna idea nauczania i wychowania uczniów niepełnosprawnych, dzięki wieloletnim nowelizacjom prawnym, rozwinęła bardzo szeroki zakres i formy opieki nad dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Warto podkreślić, że [...] przez wiele lat kształcenie specjalne było nierozerwalnie złączone z funkcjonowaniem szkoły specjalnej. Obecnie odbywa się ono w innych placówkach – nie tylko integracyjnych, ale również ogólnodostępnych (Kosakowski, 2000, za: Wyczesany, Gajdzica, 2006: 21).

W systemie kształcenia specjalnego można wyodrębnić trzy jej zasadnicze formy: segregacyjną (szkoły i placówki specjalne), częściowo segregacyjną (oddziały specjalne w ogólnodostępnych szkołach i placówkach, nauczanie indywidualne organizowane w domu ucznia) oraz niesegregacyjne (nieinstytucjonalne formy kształcenia w ogólnodostępnych szkołach i placówkach), czyli kształcenie uczniów niepełnosprawnych w warunkach naturalnych (Marek-Ruka, 1999: 39; Maciarz, 1999: 12, za: Gajdzica, 2006: 21), jakie stwarzają szkoły masowe. Dwie ostatnie formy określa się mianem kształcenia integracyjnego, które współcześnie obejmuje swoim oddziaływaniem coraz większą liczbę uczniów niepełnosprawnych (Gajdzica, 2006: 21). W roku szkolnym 2010/2011 funkcjonowało 780 specjalnych szkół podstawowych, w których kształciło się 24 459 uczniów, oraz 822 gimnazja specjalne obejmujące edukacją 29 733 dzieci niepełnosprawnych. Ponadto w tym samym roku szkolnym funkcjonowało 3927 klas integracyjnych w szkołach podstawowych, w których nauczano 14 539 uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Według danych GUS w gimnazjach integracyjnych naukę podjęło 7811 uczniów niepełnosprawnych (GUS, Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011: 153–156). Kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, wymagającą zastosowania specjalnej organizacji procesu nauki, a mianowicie: a) upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, b) upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym, c) upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim, d) niesłyszących, e) słabo słyszących, f) niewidomych, g) słabo widzących, h) z niepełnosprawnością ruchową, i) chorych przewlekle, j) z zaburzeniami psychicznymi, k) z niepełnosprawnością sprzężoną, l) autyzmem, ł) z niedostosowaniem społecznym, zagrożonych uzależnieniem, m) z zaburzeniami zachowania (Kwapisz, 2006: 5; Kurzyna-Chmiel, 2006: 66–67).

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 14

02.09.2013 13:22

1.1. Współczesna organizacja kształcenia osób z niepełnosprawnością

W Polsce funkcjonuje system kształcenia specjalnego, który jest częściowo zintegrowany z ogólnodostępnym szkolnictwem publicznym. Oznacza to, że: 1. Dzieci niepełnosprawne mają prawo uczęszczać do ogólnodostępnych szkół publicznych wszystkich typów i stopni, jeżeli są w stanie podołać stawianym przez te placówki wymaganiom. 2. Dzieci z dysharmonią rozwoju, z parcjalnymi deficytami rozwojowymi, z trudnościami w uczeniu się, z zaburzeniami mowy, z zaburzeniami emocjonalnymi, przewlekle chore, leczone ambulatoryjnie, z dysfunkcją narządu ruchu mogą uczyć się w ogólnodostępnych szkołach publicznych w pełnej integracji z pełnosprawnymi rówieśnikami. 3. Dzieci niewidome, niesłyszące, upośledzone umysłowo, ze złożonymi upośledzeniami najczęściej kieruje się do specjalnych szkół podstawowych (Wyczesany, 1998: 87). Kwalifikowania uczniów do kształcenia specjalnego i integracyjnego dokonują poradnie psychologiczno-pedagogiczne lub inne poradnie specjalistyczne, w których działające zespoły orzekające. Po przeprowadzeniu stosownych badań specjalistycznych wydają orzeczenia o rodzaju i stopniu niepełnosprawności, określając każdemu dziecku odpowiednią formę kształcenia (Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu integracyjnym..., 2001; por. Pańczyk, 1999; Dykcik, 2005; Szumski, 2006; Wyczesany, 2006; art. 71b ust. 3 Ustawy o systemie oświaty, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 roku w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych, Dz. U. z 2010 roku nr 288, poz. 1488). Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydaje się: – na okres roku szkolnego, – na okres trwania etapu edukacyjnego (np. wychowanie przedszkolne), – na okres kształcenia w danej szkole, – na czas nieokreślony (Kurzyna-Chmiel, 2006: 69). Wybór odpowiedniej placówki kształcenia i wychowania należy do rodziców lub opiekunów dziecka niepełnosprawnego (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Art. 70; por. Szumski, 2004, 2006; Serafin, 2005; Gołubiew-Konieczna, 2006). Oznacza to, że opiekunowie i rodzice mają możliwość samodzielnego ukierunkowania drogi edukacyjnej dziecka, czasami niezależnie od wskazań poradni psychologiczno-pedagogicznej. Warto podkreślić, że miarą przeobrażeń w systemie edukacyjnym jest niewątpliwie rozwój klas integracyjnych i możliwość kształcenia uczniów niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych. Integracja, często określana jako wspólne wychowanie i nauczanie dzieci o różnych możliwościach rozwojowych, zakłada konieczność liczenia się z różnorodnością ich potrzeb i potencjałów rewalidacyjnych (Wyczesany, 2006h). Ideologia ta ukierunkowana przecież na wyrównywanie szans edukacyjnych. Z jednej strony jest zespołem działań i świadczeń na

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 15

02.09.2013 13:22

Rozdział 1. Edukacja dzieci z niepełnosprawnością w Polsce

rzecz dostępności wszystkich typów szkół osobom niepełnosprawnym, z drugiej zaś widzimy ją jako proces wspierania uczniów, by mogli wziąć na siebie pełną lub częściową odpowiedzialność za kreowanie swojego życia jako pełnoprawni członkowie społeczeństwa (Dykcik, 2001: 19, za: Gołubiew-Konieczna, 2006: 15). Struktura organizacyjna kształcenia niepełnosprawnych w Polsce, która jest zgodna z obowiązującą reformą i ustawą o systemie oświaty, tworzy integralną część tego systemu ze szczegółowym uwzględnieniem odpowiednich typów szkół. W zależności od szczebla edukacji dziecka niepełnosprawnego wyróżniamy: a) kształcenie specjalne na poziomie przedszkola i szkoły podstawowej, realizowane w: – przedszkolach, szkołach podstawowych ogólnodostępnych; – przedszkolach, szkołach podstawowych z oddziałami integracyjnymi; – przedszkolach, szkołach podstawowych integracyjnych, w których wszystkie oddziały są integracyjne; – przedszkolach, szkołach podstawowych ogólnodostępnych z oddziałami specjalnymi; – przedszkolach, szkołach podstawowych specjalnych; b) kształcenie specjalne na poziomie gimnazjum realizowane w: – gimnazjum ogólnodostępnym; – gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami integracyjnymi; – gimnazjum ogólnodostępnym integracyjnym; – gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami specjalnymi; – gimnazjum z oddziałami przysposabiającymi do pracy (Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu integracyjnym..., 2001: 22); c) kształcenie ponadgimnazjalne w: – liceum proﬁlowanym; – szkole zawodowej i zawodowej specjalnej; – liceum uzupełniające; d) nauczanie indywidualne w domu ucznia (por. Wyczesany, 2006: 73, Jachowicz, 2007: 17, art. 16 ust. 8 Ustawy o systemie oświaty). W zależności od okresu rozwojowego kształcenie ucznia niepełnosprawnego na poszczególnych etapach edukacyjnych najczęściej realizowane jest poprzez: • Szkoły podstawowe (masowe, integracyjne, specjalne): a) etap pierwszy: klasy I–III (nauczanie całościowe). Zajęcia edukacyjne prowadzi nauczyciel według ustalonego przez siebie planu, dostosowując czas zajęć i przerw do aktywności uczniów. Wskazane jest takie organizowanie procesu dydaktycznego i wychowawczego, by w każdym dniu wystąpiły zajęcia ruchowe, których łączny tygodniowy czas powinien wynosić co najmniej trzy godziny (Pytlak, 1999: 22); b) etap drugi: klasy IV–VI (nauczanie przedmiotowe). Od drugiego etapu edukacyjnego wprowadza się, obok przedmiotów i bloków przedmioto-

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 16

02.09.2013 13:22

1.1. Współczesna organizacja kształcenia osób z niepełnosprawnością

wych, ścieżki edukacyjne o charakterze wychowawczo-edukacyjnym. Tematyka ścieżek powinna być uwzględniona w szkolnym zestawie programów nauczania i realizowana przez nauczycieli różnych przedmiotów (por. Pytlak, 1999: 22). Etap drugi we wszystkich typach szkół kończy się sprawdzianem dotyczącym poziomu opanowania umiejętności szkolnych określonych w standardach wymagań. Egzamin przeprowadza Okręgowa Komisja Egzaminacyjna (Gajdzica, 2006: 26, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lutego 2012 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobów oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych, Dz. U. 2012 nr 256, poz. 2572). • Gimnazja (masowe, integracyjne, specjalne): trzyletni okres nauki. Zgodnie z obowiązującymi wymaganiami absolwent uczestniczy w trzech egzaminach końcowych. Pierwszy dotyczy wiadomości i umiejętności z przedmiotów humanistycznych, drugi – przedmiotów matematyczno-przyrodniczych, a trzeci – języka nowożytnego. Sprawdzian i egzamin mają charakter powszechny i obowiązkowy. Wszystkie procedury regulujące formę egzaminacyjną uczniów z różnymi dysfunkcjami i niepełnosprawnościami są dostosowane do ich potrzeb odpowiednio do rozporządzenia (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 20 sierpnia 2010 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych, Dz. U. z 2010 roku nr 156, poz. 1046). • Zasadnicze szkoły zawodowe, szkoły zawodowe specjalne: w zależności od profilu kształcenia zawodowego na wybranym przez ucznia kierunku nauka trwa trzy (Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku, Art. 9, pkt 3 (z późniejszymi zmianami), dwa i pół lub dwa lata (Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu integracyjnym..., 2001: 20). W szkołach zawodowych nauka połączona jest z wybraną przez ucznia praktyką na terenie pracowni, warsztatów szkolnych lub zakładu pracy. Nauka w szkole zasadniczej zawodowej i specjalnej zawodowej kończy się egzaminem praktycznym na wybranym przez ucznia kierunku, potwierdzającym jego kwalifikacje zawodowe (Wyczesany, 2006a). Egzamin zawodowy przeprowadza się w dwóch etapach: pisemnym i praktycznym (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lutego 2012 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobów oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych, Dz. U. z 2012 roku nr 0, poz. 262; Rozporządzenie MEN z dnia 25 kwietnia 2013 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów, Dz. U. 2013 nr 0,

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 17

02.09.2013 13:22

Rozdział 1. Edukacja dzieci z niepełnosprawnością w Polsce

poz. 520). Absolwenci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się mają prawo przystąpić do egzaminu zawodowego w warunkach i formie dostosowanych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych, na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej lub innej poradni specjalistycznej (Dz. U. z 2012 roku nr 0, poz. 262, § 111.1). • Szkoły przysposabiające do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym2 oraz dla uczniów z niepełnosprawnością sprzężoną: w szkołach przysposabiających edukacja ukierunkowana jest na uczenie prostych, podstawowych umiejętności praktycznych, możliwych do wykorzystania na przykład w warsztatach terapii zajęciowej (por. Piszczek, 2003; Kwapisz, 2006). • Zespoły Edukacyjno-Terapeutyczne, tzw. Szkoły Życia: w zespołach kształcą się uczniowie z upośledzeniem intelektualnym umiarkowanego i znacznego stopnia, a nauka odbywa się na poziomie szkoły podstawowej i gimnazjalnej. Kształcenie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej i niedostosowanej społecznie w szkołach i oddziałach ogólnodostępnych i integracyjnych jest prowadzone nie dłużej niż do ukończenia przez ucznia: 18. roku życia (szkoła podstawowa), 21. roku życia (gimnazjum), 23. roku życia (szkoła ponad gimnazjalna) (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych i integracyjnych, Dz. U. z 2010 r. nr 228, poz. 1490, nowelizacja: Rozporządzenie z dnia 28 lutego 2012 roku, Dz. U. 2012 nr 0, poz. 982). Placówki kształcące uczniów niepełnosprawnych zobligowane są do zapewnienia swoim wychowankom specjalistycznej pomocy poprzez: – realizację zaleceń wynikających z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, – organizowanie zajęć rewalidacyjnych uwzględnionych w planach nauczania (Rozporządzenie Ministra Eedukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych): • korekcyjnych, • logopedycznych, • orientacji przestrzennej i poruszania się, • nauki języka migowego lub innych alternatywnych metod komunikacji; – wielospecjalistyczną ocenę poziomu funkcjonowania ucznia na danym etapie edukacyjnym w celu opracowania lub modyfikacji indywidualnego 2

Szkoły przysposabiające do pracy powołano 1 września 2004 roku na podstawie Ustawy z dnia 27 czerwca 2003 roku o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2003 r. nr 137, poz. 1304, art. 2, pkt b.

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 18

02.09.2013 13:22

1.1. Współczesna organizacja kształcenia osób z niepełnosprawnością

programu nauczania (nie rzadziej niż raz w roku), określającego zakres zintegrowanych działań nauczycieli i specjalistów oraz rodzaju zajęć socjoterapeutycznych; – integrację ze środowiskiem rówieśników; – przygotowanie do samodzielności w życiu dorosłym; – zapewnienie odpowiednich warunków do nauki, sprzętu specjalistycznego i środków dydaktycznych (MEN, 2006: 10). Specyﬁka organizacji kształcenia specjalnego odnosi się również do programów nauczania. Na bazie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 roku nr 4, poz. 17) obowiązuje podstawa programowa kształcenia ogólnego dla uczniów w normie intelektualnej i z upośledzeniem umysłowym stopnia lekkiego. Natomiast dla uczniów z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną, znaczną lub ze sprzężonymi niepełnosprawnościami wypracowano odrębną podstawę programową na mocy Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 stycznia 2001 roku zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego (Dz. U. z 2001 roku nr 5, poz. 49 – aktualnie obowiązuje nowe Rozporządzenie z dnia 23 grudnia 2008 roku, Dz. U. z 2009, nr 4, poz. 17, nowelizacja: Rozporządzenie z dnia 27 sierpnia 2012 roku, Dz. U. 2012, nr 0, poz. 977). System organizacyjny kształcenia specjalnego w Polsce jest otwarty. Każdy uczeń może w nim znaleźć taką formę kształcenia, która będzie dla niego odpowiednia. O możliwości kształcenia dziecka niepełnosprawnego decyduje specjalna komisja w poradni specjalistycznej. Wybiera ona taki rodzaj edukacji, który rokuje najpełniejszy rozwój osobowości dziecka (Wyczesany, 2006a: 96).

1.1.1. Szkolnictwo specjalne Szkolnictwo specjalne zajmuje istotne miejsce wśród współczesnych form kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Jednym z najważniejszych czynników funkcjonowania szkół specjalnych jest wieloletnie doświadczenie w pracy z dzieckiem upośledzonym, ale również odpowiednie przygotowanie samej placówki dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Szkoła specjalna jako podstawowa jednostka organizacji systemu oświaty specjalnej jest instytucją zajmującą się opieką, wychowaniem, kształceniem, rehabilitacją (rewalidacją), resocjalizacją dzieci, młodzieży i osób dorosłych niepełnosprawnych z zaburzonym zachowaniem. Cechami ją wyróżniającymi są: – podmiot oddziaływań – uczeń wymagający specjalnej realizacji potrzeb edukacyjnych;

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 19

02.09.2013 13:22

Rozdział 1. Edukacja dzieci z niepełnosprawnością w Polsce

– zachodzące procesy – oprócz wychowania i kształcenia także rehabilitacja (rewalidacja), resocjalizacja oraz mająca coraz większe znaczenie opieka; – lepsze warunki kształcenia – mniej liczne klasy, bogate wyposażenie w środki dydaktyczne, specjalne metody pracy oraz specjalistycznie przygotowana kadra pedagogiczna (Gajdzica, 2006: 277). Według J. Kwapisz (2006: 5), przez szkołę specjalną lub oddział specjalny należy rozumieć odpowiednio szkołę lub oddział, w którym przebywają uczniowie mający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Nauczanie to może być zorganizowane także w zakładach opieki zdrowotnej lub zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego. W placówkach tych zapewnia się odpowiednią organizację kształcenia oraz specjalne działania opiekuńczo-wychowawcze (Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty, Dz. U. z 1991 roku nr 95, poz. 425, z późn. zm., nowelizacja z dnia 27 stycznia 2012 roku 1a, b). Szkoły specjalne obejmują swoim zakresem opieki wychowania i kształcenia ucznia niepełnosprawnego na wszystkich etapach edukacji szkolnej. W związku z tym w polskim systemie szkolnictwa funkcjonują: – szkoły podstawowe specjalne (z wyróżnieniem kształcenia zintegrowanego dla uczniów klas I–III oraz blokowego w klasach IV–VI); – gimnazja specjalne; – zasadnicze szkoły zawodowe specjalne; – licea ogólnokształcące specjalne, – szkoły średnie techniczne specjalne, – szkoły policealne specjalne (Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu integracyjnym..., 2001: 18–21). Z. Gajdzica (2006: 278) podkreśla, że powszechnie przyjętym wyznacznikiem podziału szkół specjalnych jest rodzaj niepełnosprawności uczniów. Na tej podstawie wyróżnia się szkoły specjalne dla uczniów: – z upośledzeniem umysłowym (w obrębie tego typu istnieje jeszcze podział ze względu na stopień niepełnosprawności); – z wadą słuchu (niesłyszących i słabo słyszących); – z wadą wzroku (niewidzących i słabo widzących); – przewlekle chorych, niepełnosprawnych ruchowo (najczęściej są to placówki przysanatoryjne i szpitalne); – z zaburzonym zachowaniem, nieprzystosowanych społecznie (placówki te znajdują się w zakładach zamkniętych dla osób nieprzystosowanych społecznie). W zależności od specjalnych potrzeb edukacyjno-wychowawczych oraz rodzaju i stopnia niepełnosprawności dzieci i młodzieży mogą być zakładane i prowadzone następujące placówki specjalne: – przedszkola, – sześcioletnie szkoły podstawowe, – gimnazja,

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 20

02.09.2013 13:22

1.1. Współczesna organizacja kształcenia osób z niepełnosprawnością

– szkoły zawodowe i przysposabiające do pracy, – nauczanie indywidualne w miejscu pobytu ucznia (por. Wyczesany, 2006a: 73). Stan placówek specjalnych z uwzględnieniem oddziałów i uczniów niepełnosprawnych na wszystkich etapach edukacyjnych za rok szkolny 2010/2011 opracował Główny Urząd Statystyczny w dokumencie Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011. Zestawienie danych obrazuje tabela 1. Tabela 1. Liczba uczniów, szkół i oddziałów w placówkach kształcących dzieci niepełnosprawne Szkoła podstawowa specjalna Liczba szkół Liczba oddziałów Liczba uczniów

Gimnazjum specjalne

Szkoły ponadgimnazjalne specjalne

Razem

780

822

960

2 562

3 662

3 393

3 296

10 351

24 459

29 733

28 129

82 321

Źródło: GUS, 2011: s. 153–158, 245.

Ogólna liczba szkół specjalnych (podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych) funkcjonujących w roku szkolnym 2010/2011 wyniosła 2562 placówki, w których działało 10 351 oddziałów specjalnych. W badanych szkołach uczyło się 18 2321 uczniów niepełnosprawnych. Szkoła specjalna to instytucja realizująca specyﬁczne zadania edukacyjno-wychowawcze i rozsądnie uwzględniająca indywidualne potrzeby uczniów niepełnosprawnych. Warto jednak podkreślić, że fundamentalnym celem kształcenia specjalnego – niezależnie od stopnia upośledzenia – jest przygotowanie ucznia w miarę możliwości do samodzielnego życia (por Wyczesany, 2006a: 76), w którym pełnione role będą harmonizowały z potrzebami jednostki i oczekiwaniami społecznymi. Taki właśnie cel wyznacza się wychowaniu specjalnemu zarówno w domu rodzinnym, jak i różnego rodzaju placówkach oświatowych, opiekuńczo-wychowawczych i terapeutycznych (Sowa, Wojciechowski, 2001). Zadania szkoły specjalnej szczególnie uwypuklają rewalidacyjny charakter tego rodzaju placówek, a do specyﬁcznych celów kształcenia dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną zalicza się: – korygowanie zaburzonych, usprawnianie niezaburzonych funkcji psychicznych; – wyrabianie sprawności ruchowych i umiejętności potrzebnych do wykonywania zawodu; – kształtowanie nawyków i praktycznych umiejętności niezbędnych w życiu społecznym i zawodowym; – kształcenie właściwej postawy społecznej oraz wpajanie podstawowych zasad kultury życia codziennego;

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 21

02.09.2013 13:22

Rozdział 1. Edukacja dzieci z niepełnosprawnością w Polsce

– wyrabianie samoobsługi i samodzielności w różnych przejawach życia codziennego (Borzyszkowska, 1986, za: Wyczesany, 2006a: 76). Ustawowym celem szkoły specjalnej jest przygotowanie ucznia do życia w integracji ze społeczeństwem. Z tego względu szkoła dba o możliwie wszechstronny rozwój uczniów w dostępnym im zakresie za pomocą specjalnych metod oraz przysposabia do wykonywania zawodu. Można powiedzieć, że instytucja szkoły specjalnej jest narzędziem realizacji zadań przypisywanych kształceniu specjalnemu, zgodnej z potrzebami edukacyjnymi i społecznymi określonej grupy uczniów (Gajdzica, 2006: 278–279). J. Wyczesany (2006a: 85) podkreśla również, że jednym z podstawowych zadań placówek specjalnych jest zagwarantowanie wychowankom korzystnych warunków do przezwyciężania trudności w osiąganiu pozytywnych wyników w pracy dydaktyczno-wychowawczej. Uczniowie niepełnosprawni, wypełniający obowiązek szkolny w placówkach specjalnych, to bardzo często specyﬁczna i niejednorodna grupa. Każdy z nich ma inne predyspozycje psychoﬁzyczne wynikające z niepełnosprawności, co w zasadniczym stopniu wymaga indywidualnego ukierunkowania i specjalnych metod pracy. W tym przypadku istotnym założeniem organizacyjnym w szkołach specjalnych stała się liczba uczniów w poszczególnych klasach. Dzięki takiemu rozwiązaniu w placówkach tych występują daleko posunięta indywidualizacja pracy i większy nadzór pedagogiczno-wychowawczy nad uczniem. Zgodnie z wytycznymi MEN liczba uczniów w oddziale szkolnym (podstawowym) wynosi: – dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim – od 8 do 16 uczniów; – dla uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym – od 6 do 8 uczniów; – dla niewidomych i słabo widzących – od 8 do 10 uczniów; – dla niesłyszących i słabo słyszących – od 6 do 8 uczniów; – dla uczniów z przewlekłą chorobą – od 10 do 16 uczniów; – dla dzieci z zaburzeniami psychicznymi – od 6 do 8 uczniów; – dla uczniów z autyzmem i niepełnosprawnościami sprzężonymi – od 2 do 4 uczniów; – dla niepełnosprawnych ruchowo – od 8 do 12 uczniów; – dla niedostosowanych społecznie, zagrożonych uzależnieniem i z zaburzeniami zachowania – od 10 do 16 uczniów (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 lutego 2007 roku, zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, Załącznik nr 2, § 5, Dz. U. z 2007 roku nr 35, poz. 222). Zgodnie z Rozporządzeniem MEN z 9 lutego 2007 roku w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół liczba uczniów w oddziale specjalnym gimnazjum wynosi: – w gimnazjum (oddziale) dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących – od 6 do 8;

GRZYB_UWARUNKOWANIA.indb 22

02.09.2013 13:22