HARCERSTWO ŻEŃSKIE W RUCHU NIEPODLEGŁOŚCIOWYM 1911–1920 WSPOMNIENIA
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 1
26.06.2019 12:17:48
SPIS TREŚCI WIERNA SŁUŻBA. WSPOMNIENIA UCZESTNICZEK WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ 1910—1915 . . . . . . . . . . . .
5
Zofja Plewińska Moja służba w legjonach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Ludmiła Modzelewska Sierżant prowjantowy I Brygady (Kartki z pamiętnika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Dioniza Lipińska Praca niepodległościowa w Łodzi . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Helena Sujkowska Moje wspomnienia z Zagłębia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Jadwiga Poczętowska Na wschodniej rubieży. Kijów — Żytomierz . . . . . . . . 14 SŁUŻBA OJCZYŹNIE. WSPOMNIENIA UCZESTNICZEK WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ 1915—1918 . . . . . . . . . . . . 17 Marja Wocalewska Harcerki w ruchu niepodległościowym . . . . . . . . . . . . 19
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 3
26.06.2019 12:17:48
Wanda Prażmowska Ze wspomnień harcerskich (Warszawa 1915—1918 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marja Csesznakówna Harcerki w obronie Lwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Apolonja Makowska W Wilnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa Gulbinowa Wileńskie harcerstwo żeńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zofja Wańkowiczowa Związek Broni. (Kartki z pamiętnika) . . . . . . . . . . . . . . Józefa Michałowska Z pracy P. O. W. w Mińsku Litewskim . . . . . . . . . . . . . Marja Iżykiewiczówna Harcerki Kijowskie (Wspomnienie z lat 1916—1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Władysława Andrzeykowiczówna Młodzież niepodległościowa w Żytomierzu . . . . . . . . .
25 29 36 37 43 47
53 56
TYM KTÓRE ODESZŁY… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 ZOFJA SZAFIRÓWNA-KIERZKOWSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 BRONISŁAWA ZIEMIAŃSKA (NAGANOWSK A) . . . . . . . . . 60
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 4
26.06.2019 12:17:48
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 6
26.06.2019 12:17:48
Zofja Plewińska.
MOJA SŁUŻBA W LEGJONACH*.1 Zgłosiłam się do pracy wojskowej nie pod wpływem nagle powziętej decyzji: czyn ten był wynikiem kilkoletnich rozważań i przygotowań. Gdy miałam lat jedenaście, postanowiłam zgłosić się, jak będę duża, do jakiejś organizacji, mającej na celu walkę orężną dla uzyskania niepodległości. Przyczyną tego były, być może, tradycje rodzinne, które znałam od dziecka. Ojciec mój brał udział w powstaniu, dziad jeden walczył w 1831 r., drugi zmarł młodo, zesłany na Sybir; pradziad odbył kampanję napoleońską. Jakżeż takie czyny mogły się nie upamiętnić? Dorósłszy, uznałam harcerstwo za najlepszą drogę do wyćwiczenia się, zanim „czas“ nadejdzie; to też studjowałam, co tylko mogłam z zakresu ćwiczeń skautowych. W r. 1913 dowiedziałam się o istnieniu Związków Strzeleckich, zabrałam się tedy do nauk wojskowych. Mieszając potrzebne ze zbytecznem, pochłaniałam regulaminy musztry, terenoznawstwo, a nawet taktykę. Wyćwiczyłam się też w chwytach bronią, co mi się później przydało. W końcu czerwca 1914 r. wyjechałam na kurs skautowy do Skolego. Tu zaskoczyła mnie wojna. Przedostałam się
* Przedruk fragmentów z: Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910—1915, red. A. Piłsudska, M. Rychterówna, W. Pełczyńska, M. Dąbrowska, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1927, s. 58—61 — przyp. red.
—7—
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 7
26.06.2019 12:17:48
stamtąd do rodziny, do Krakowa, gdzie zamierzałam zgłosić się do Legjonów. […] w pierwszych dniach listopada zaproponowano mi przydział do sekcji sanitarnej […] Propozycję przyjęłam z radością […]. Dnia 6-go listopada wyjechałam do Jabłonkowa na Śląsk. Pracując w miejscowym szpitalu, myślałam wciąż o tem, jakby się dostać do służby linjowej, zrazu nadaremnie, później jednak szczęśliwy zbieg okoliczności dopomógł mi definitywnie. W początkach grudnia przybyło do naszego szpitala dwóch rannych oficerów z I Brygady. Byli to: kpt. Sław-Zwierzyński1) i porucznik Scaevola. Kapitan, dowódca bataljonu 2 p. p. dowiedziawszy się o mojem pragnieniu, objecał przyjąć mnie jako żołnierza do swego bataljonu. Dnia 25-go grudnia razem z nimi wyjechałam, zaopatrzywszy się w całkowite umundurowanie, które wzięłam ze sobą. […] Moją kompanję zakwaterowano w Czańcu o 2 km od miasta. Tu przepędziliśmy okres wypoczynkowy, który był raczej okresem ćwiczebnym. Kpt. Sław przydzielił mnie do 1 plutonu, złożonego prawie wyłącznie ze skautów, ochotników z Częstochowy i Łodzi. Dzięki temu znalazłam się w towarzystwie bardzo młodych chłopców, wśród których niezbyt raziłam. Przytem dostałam się w środowisko bardzo kulturalne i wielu z tych kolegów później polubiłam bardzo. Dziwiła mnie tylko u niektórych gwara, jaką rozmawiali z sobą, gwara bynajmniej nie skautowa. Chcieli widocznie w ten sposób 1
) Kpt. Sław-Zwierzyński poległ pod Kostjuchnówką 1915 r.
—8—
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 8
26.06.2019 12:17:48
dodać sobie powagi i wydawać się bywalcami w wojsku. Później jednak sami zrewidowali swoje słownictwo i z własnej chęci je zmienili, za co im byłam szczerze wdzięczna. Naogół więc stosunki koleżeńskie ułożyły się dobrze. Koledzy moi wiedzieli, że jestem kobietą; nigdy jednak, przez cały czas służby nie spotkała mnie z tego powodu żadna przykrość ani zaczepka.
Ludmiła Modzelewska.
SIERŻANT PROWJANTOWY I BRYGADY*.1 (Kartki z pamiętnika). 31.VII. Wojna. Wysłano mnie z instrukcjami do zakopiańskiego oddziału Związku Strzeleckiego. 2.VIII. W Krakowie wielkie zmiany. Organizuje się praca niewiast na wielką skalę. Powstają pracownie odzieży i bielizny dla strzelców. Tworzą się kursy sanitarne i inne. W „Skarbie“ pracuje bez wytchnienia niestrudzona p. Radlińska. Jestem w dziale intendentury razem z ob. Sonką. Otrzymuję różne zlecenia jak np. zakupienie dyspozycyjnego materjału na mundury i t. p. Gotowe rzeczy odwożę do Oleandrów; pomaga mi skautka, Wanda Wagnerówna, uczenica gimnazjum p. Ramułtowej, pełniąc służbę ordynansa rowerowego między Komendą Główną a Komendą Placu.
* Przedruk fragmentów z: Wierna służba…, dz. cyt., s. 72—73 — przyp. red.
—9—
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 9
26.06.2019 12:17:48
W serii „Przywrócić Pamięć” ukazały się:
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 63
26.06.2019 12:17:52
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 64
26.06.2019 12:17:52
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 65
26.06.2019 12:17:52
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 66
26.06.2019 12:17:52
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 67
26.06.2019 12:17:52
Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019 Reprinty tekstów ze zbiorów wspomnień: Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910–1915, red. A. Piłsudska, M. Rychterówna, W. Pełczyńska, M. Dąbrowska, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1927; Służba ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918, komitet red.: A. Piłsudska przew., W. Pełczyńska, H. Pohoska, J. Barthel de Weydenthal, D. Wyszyńska, red. M. Rychterówna, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1929 Projekt, redakcja i realizacja serii: hm. Wojciech Śliwerski Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Redakcja techniczna: Alicja Kuźma Projekt graficzny okładek serii: Ewa Beniak-Haremska Na okładce: „Skrzydła. Miesięcznik instruktorek harcerskich. Organ GKŻ ZHP” 1935, R. 6, nr 5, maj, s. 1 ISBN 978-83-7850-615-7 ISBN 978-83-8095-697-1 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Harcerstwo zenskie w ruchu niepodleglosciowym.indb 68
26.06.2019 12:17:52