Kultura popularna - tożsamość - edukacja by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Kultura popularna – tożsamość – edukacja

Kultura popularna – tożsamość – edukacja pod redakcją naukową

Darii Hejwosz Witolda Jakubowskiego

Kraków 2010

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica Danuta Porębska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja dofinansowana przez Wydział Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego

ISBN 978-83-7587-416-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Spis treści Wstęp ............................................................................................................................. 9

Część I Kultura popularna, sztuka i edukacja Witold Jakubowski Wychowanie estetyczne vs. edukacja przez sztukę, czyli kilka refleksji o edukacyjnym potencjale sztuki popularnej .......................................................... 15 Monika Adamska-Staroń Człowiek w świecie kultury popularnej ................................................................... 31 Katarzyna Barańska Tożsamość zdeponowana. Czy muzea powinny budować i chronić tożsamość w obliczu unifikującej siły masowej kultury popularnej? .................. 43 Katarzyna Plebańczyk Gry miejskie czynnikiem kształtowania tożsamości kulturowej ........................ 53 Radosław Nawrocki Demokratyczne aspekty kultury popularnej. Przypadek hip-hopu . .................. 71 Szymon Nożyński (Nie)oficjalna muzyka popularna . ............................................................................ 87 Olga Mazurek-Lipka Bollywoodzki sen i tożsamość współczesnych Hindusów ................................... 105

Spis treści

Część II Media, kultura popularna i tożsamość Daria Hejwosz Popkulturowe rekonstrukcje polityki. Między Barackiem Obamą a Bono . ..... 127 Edyta Zierkiewicz Co to znaczy być Amazonką w Polsce, czyli jak media uczestniczą w konstruowaniu tożsamości biospołecznych ....................................................... 149 Marta Wrońska Kultura medialna w kontekście edukacyjnym ....................................................... 193 Stanisław Lenik Tożsamość narodowa w perspektywie praktyk medialnych ............................... 205 Dawid Kaiser Obrazy ojcostwa w reklamie współczesnej ............................................................. 215 Karolina Domagalska-Nowak Hiperrzeczywiści idole. Studium przypadku – Alexander Rybak . .................. 237 Jacek Sieradzan Medialne wizerunki Madonny a rzeczywistość .................................................... 245

Część III Szkoła, kultura popularna i młodzież Andrzej Ćwikliński Pomiędzy oddziaływaniem szkoły i kultury popularnej Dylematy tożsamościowe współczesnej młodzieży .............................................. 269 Ryszard Pęczkowski Budowanie tożsamości szkoły. O warunkach koniecznych . ................................ 279 Monika Szufnarowska Wytwory kultury masowej w zadaniach podręcznikowych do kształcenia polonistycznego ................................................................................ 291 Agnieszka Iwanicka Edutainment – sposób na edukację w dobie kultury popularnej ....................... 305

Spis treści

Natalia Walter Web 2.0 w edukacji jako efekt zmiany kulturowej . .............................................. 315 Aneta Banaszak Kształtowanie tożsamości i stylu życia współczesnej młodzieży w kontekście kultury popularnej oraz kapitału społecznego .............................. 325

Część IV Duchowość, płeć i kultura popularna Karolina Slovenko Spotkanie popkultury z buddyzmem . .................................................................... 343 Zbigniew Pasek, Katarzyna Skowronek Społeczne konstruowanie nowej duchowości a kultura popularna . .................. 361 Zbyszko Melosik McDonald’s i przemiany kultury współczesnej . ................................................... 379 Sylwia Jaskulska Stereotypy płci mają się dobrze: co myśli uczeń, że myśli dziewczyna, a co chłopak? Z wypowiedzi gimnazjalistów . ........................................................ 393 Izabela Łapińska Deifikacja erotycznego ciała – tożsamość odziana w porno-chic ........................ 405 Krzysztof Wąż Znaczenie kultury popularnej w (re)konstruowaniu obyczajowości seksualnej ........................................................................................... 417 Dorota Zaworska-Nikoniuk Seksualność wyzwolona? O seksualności kobiety w czasopismach poradniczych, magazynach luksusowych i prasie feministycznej ................................................................................................. 433

Wstęp Wrastamy w nasz świat przez kulturę. W jej tekstach zawiera się opis ludzi w nim żyjących, ich norm postępowania i celów, które powinni osiągnąć. To właśnie kultura, w której żyjemy, decyduje o naszej tożsamości. Jak zauważa Daniel Bell, czyni to przez spójność osiąganą dzięki konsekwentnemu punktowi widzenia w sprawach estetyki, moralnej samowiedzy i stylowi życia, który ucieleśnia te koncepcje w przedmiotach zdobiących nasze domy i nas samych. „Kultura jest zatem obszarem wrażliwości, emocji i postawy moralnej oraz inteligencji usiłującej uporządkować te uczucia” . Nie można żyć „poza kulturą”, człowiek zawsze funkcjonuje w jakiejś wspólnocie, podzielając jej wartości i przekonania. Tradycyjne wspólnoty (narodowe, religijne) nie były przez jednostki wybierane, lecz akceptowane bezdyskusyjnie na mocy tradycji. Dzisiejsze wspólnoty często tworzą się w obszarze kultury popularnej. Przez lata była ona traktowana jako „Pan Hyde” przestrzeni kulturowej. Ten krytyczny stosunek widoczny był zwłaszcza w poglądach przedstawicieli szkoły frankfurckiej. Skutkowało to polaryzacją zjawisk zachodzących w kulturze i w konsekwencji podział na kulturę „wysoką” i „niską”, sztukę „prawdziwą” i „popularną”. Takie ujęcie sprzyjało umacnianiu się przekonania o jednorodność kultury jednego i drugiego typu. Trudno jednak zaprzeczyć, że zarówno kultura i sztuka „wysoka”, jak i „popularna” nie jest monolityczna i ma różne „poziomy”. Nie zawsze to, co popularne, jest od razu banalne i nie zawsze to, co z pozoru wydaje się wyrafinowane, jest wartościowe. Jak trafnie zauważa Jerzy Szacki: „[...] popularną bywa nie tylko ewidentna tandeta, elitaryzm zaś nie stanowi żadnej gwarancji poziomu” . Wspomniany autor zwraca uwagę, że kultura popularna, której odmianą była tradycyjna kultura ludowa, jest zjawiskiem pradawnym i najpewniej równie trwałym jak ludzkość. Kultura wysoka nie sprawowała nigdy niepodzielnych rządów nad wyobraźnią ogółu.

D. Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Warszawa 1998, s. 70–71. J. Szacki, Czterdzieści parę lat później [w:] Kultura masowa, wybór, przekł., przedm. C. Miłosz, Kraków 2002, s. 9.

Wstęp

Jej siłą było wszakże długo silne poczucie hierarchii i związany z nim dobroczynny, choć tak często wyszydzany, snobizm, który sprawiał, że każdy, ktokolwiek chciał być w społeczeństwie kimś, uważał za stosowne przynajmniej udawać, iż lubi to, co w tzw. dobrym towarzystwie lubić wypada, bez względu na to, jak bardzo to coś wydawało się mu niezrozumiałe i nudne .

Dominic Strinati podkreśla, że odróżnienia dokonane przez krytyków kultury masowej pomiędzy kulturą masową i wyższą nie są tak jaskrawe i niezmienne, jak oni twierdzą. Granice między kulturą popularną i sztuką, albo między kulturą masową, wyższą i ludową, ulegają ciągłemu rozmywaniu, zmianie i ponownemu nakreśleniu. Te granice nie są dane raz na zawsze, nie istnieją obiektywnie i nie są jakąś ahistoryczną stałą. Jest raczej tak, że są kwestionowane, nieciągłe i historycznie zmienne .

Obecnie kultura popularna przestaje być postrzegana jako obszar, w którym bezmyślne masy manipulowane są przez elektroniczne media. To dyskursywna przestrzeń, w której są tworzone i negocjowane znaczenia przez jej uczestników. To także miejsce naszego uczenia się. Kultura popularna nie jest „gorsza”, jest po prostu innym fragmentem kulturowej rzeczywistości. Coraz częściej traktuje się ją jako kulturę ludową społeczeństw postindustrialnych. Zdaniem wielu badaczy, kultura popularna zdobywa pozycję kultury dominującej, tworząc dziś zobowiązujące układy odniesienia i systemy znaczeń. Roch Sulima zwraca uwagę, że jest ona swoistym generatorem różnic indywidualnych, etnicznych, politycznych, czy nawet religijnych. Kultura popularna artykułuje napięcia i konflikty, dekonstruuje i różnicuje dawne typy wspólnot. Jest macierzystym środowiskiem i zarazem „językiem” dyskursu tożsamości, jak kiedyś kultura „kanonu” czy kultura autorytetów .

Są to powody, dla których pedagogiczna debata nad zjawiskami zachodzącymi w kulturze popularnej jest bardzo potrzebna. Jak zauważają autorzy książki Kultura, tożsamość i edukacja – migotanie znaczeń, zdaliśmy sobie dziś sprawę z tego, [...] że dla rozpoznania natury procesów formacyjnych antropologiczne rozumienie kultury (kultura jest wszędzie i „mają” ją wszyscy) jest znacznie płodniejsze od jej dyskryminacyjnego, humanistycznego pojmowania, zgodnie z którym kulturę próbowaliśmy „upowszechniać”, „udostępniać” czy w jakikolwiek inny sposób przekazy J. Szacki, Czterdzieści parę lat później..., op. cit., s. 8. D. Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, Poznań 1998, s. 47. R. Sulima, Jak pisać o polskiej kulturze popularnej. Przedmowa [w:] M. Czubaj, Biodra Elvisa Presleya. Od paleoherosów do neofanów, Warszawa 2007, s. 10.

Wstęp

wać ludziom – w domyśle – pozbawionym dostępu do kultury. Naiwnym, prostym, niepiśmiennym, dzikim...

Opracowanie, które oddajemy do rąk Czytelników, jest interdyscyplinarnym studium nad zjawiskami zachodzącymi w kulturze współczesnej. Zawiera ono artykuły badaczy z różnych ośrodków akademickich, których zainteresowania skupiają się na refleksji nad kulturą popularną i jej edukacyjnymi kontekstami. Książka składa się z czterech części. Część pierwsza zawiera teksty, których problematyka podejmuje zagadnienie sposobów edukacyjnego „wykorzystania” sztuki i kultury popularnej. Artykuły wypełniające część drugą koncentrują się na mediach jako przestrzeni naszej edukacji i socjalizacji. W części trzeciej znalazły się teksty dotyczące kwestii relacji kultury popularnej ze szkołą i światem młodzieży. Ostatnia część podejmuje temat powiązań kultury popularnej ze sferą duchowości i tożsamością płci. Redaktorzy mają nadzieję, że książka ta stanie się kolejnym, inspirującym głosem w dyskusji nad rolą kultury popularnej w kształtowaniu się tożsamości współczesnego człowieka. Daria Hejwosz Witold Jakubowski

Bibliografia Bell D., Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Warszawa 1998. Melosik Z., Szkudlarek T., Kultura, tożsamość i edukacja – migotanie znaczeń, Kraków 1998. Strinati D., Wprowadzenie do kultury popularnej, Poznań 1998. Sulima R., Jak pisać o polskiej kulturze popularnej. Przedmowa [w:] M. Czubaj, Biodra Elvisa Presleya. Od paleoherosów do neofanów, Warszawa 2007. Szacki J., Czterdzieści parę lat później [w:] Kultura masowa, wybór, przekł., przedm. C. Miłosz, Kraków 2002.

Z. Melosik, T. Szkudlarek, Kultura, tożsamość i edukacja – migotanie znaczeń, Kraków 1998, s. 115.

Część I

Kultura popularna, sztuka i edukacja

Witold Jakubowski Uniwersytet Wrocławski

Wychowanie estetyczne vs. edukacja przez sztukę, czyli kilka refleksji o edukacyjnym potencjale sztuki popularnej Problem z naszą dzisiejszą kulturą polega zaś na tym, że sztuka wysoka nie tylko popadła w postmodernistyczny marazm, lecz także zaczęła się coraz bardziej oddalać od doświadczenia ludzi, którzy szukają kulturalnej ekspresji i satysfakcji w sztuce popularnej. Richard Shusterman, O sztuce i życiu. Od poetyki hip-hopu do filozofii somatycznej

Sztuka zawsze mieściła się w obszarze zainteresowań pedagogów. Klasycy podkreślali jej znaczenie w procesie wychowania. Jak pisał S. Szuman: [...] dzieło sztuki, przenikając nas, docierając do głębi naszego jestestwa, przekształca, a w rezultacie wzbogaca i pogłębia naszą osobowość, wychowuje nas .

Na ten temat powstało wiele rozpraw i wydawać się może, iż w debacie nad wykorzystaniem sztuki w wychowaniu nie ma już nic do dodania. Biorąc jednak pod uwagę przemiany kulturowe, jakie zaszły w ostatnich dziesięcioleciach, ich zakres i tempo, sądzę, że problem związku sztuki i edukacji nie jest zamknięty dla pedagogicznej refleksji. Zwraca tu uwagę przede wszystkim rozwój mediów, które zasadniczo zmieniają uczestnictwo ludzi w kulturze. Codzienność uległa estetyzacji . Powstały nowe formy artystycznej wypowiedzi oparte na mediach

S. Szuman, O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa 1990, s. 22. Zob. M. Featherstone, Postmodernizm i estetyzacja życia codziennego [w:] R. Nycz (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków 1996.

Część I. Kultura popularna, sztuka i edukacja

elektronicznych. Utrwalone przez stulecia estetyczne hierarchie nie są tak wyraźne i niepodważalne jak dawniej, co powoduje, że sztuka wkracza do życia w sposób odmienny niż jeszcze pięćdziesiąt lat temu. Warto zatem zastanowić się nad możliwymi sposobami jej edukacyjnego wykorzystania. Jak postrzegane były związki sztuki i wychowania? Zdaniem Szumana, celem wychowania estetycznego jest: „[...] rozszerzenie i pogłębienie świadomości istnienia każdego człowieka, a także nadanie właściwego kierunku jego działalności” . Przedstawia on także dwie metody wychowania przez sztukę. Pierwsza z nich dotyczy wychowania i kształcenia odbiorców sztuki w taki sposób, aby byli zdolni do odnoszenia się do sztuki z należytym szacunkiem i do właściwego jej poznawania i przeżywania. Druga metoda polega na pobudzaniu i rozwijaniu twórczej aktywności wychowanków . Stefan Morawski zakreśla trzy obszary wychowania przez sztukę. Pierwszy to wychowanie do sztuki, będące przygotowaniem człowieka do obcowania ze sztuką; drugi – polegający na jej uprawianiu, trzeci zaś sprowadza się do przygotowania odbiorcy do rozumienia swoistych wartości sztuki i do tego, jak należy je odczuwać. W związku z tym można mówić o trzech zakresach funkcji wychowawczej sztuki: estetycznej, moralnej i praktyczno-wychowawczej . Zdaniem Morawskiego, te trzy „poziomy” wychowawczej funkcji sztuki ilustrują trzy mity: o Orfeuszu, o Prometeuszu i o Filoklecie. Pierwszy mówi o kojącej mocy muzyki i poezji. Drugi związany jest ze wstrząsem (Prometeusz podejmuje walkę o los człowieka, ale kończy się ona tragicznie). Mit trzeci mówi o tym, że sztuka jest niezbędna w życiu i bez niej ludzie nie mogą budować i zwyciężać . Katarzyna Olbrycht wskazuje na kilka sposobów traktowania relacji, jakie zachodzą między wychowaniem i sztuką w zależności od poziomu ogólności rozumienia obu kategorii. I tak na najniższym poziomie (wąskie rozumienie wychowania) sięga się po sztukę głównie w sensie dzieł i arcydzieł i jest ona „[...] środkiem wychowania, najczęściej występującym w funkcji ilustracji” . Na poziomie najwyższym (szerokie rozumienie wychowania) sztuka i wychowanie są związane z ideą „wychowania przez sztukę” [...] jako wielostronnego oddziaływania na człowieka przez specyficzne znaki i wartości [...] oraz – rzadziej – z ideą „wychowania dla sztuki”, mieszczącego się w zakresie tzw. wychowania do kultury, w tym kultury symbolicznej [...] . S. Szuman, O sztuce..., op. cit., s. 17. Ibidem, s. 97. S. Morawski, Trojaka funkcja wychowawcza sztuki [w:] I. Wojnar (red.), Wychowanie przez sztukę, Warszawa 1965, s. 77. Ibidem, s. 78. K. Olbrycht, Sztuka a działania pedagogów, Katowice 1987, s. 18. Ibidem.