EDUKACJA UNIWERSYTECKA I KREOWANIE ELIT SPOﾅ・CZNYCH
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -1 1
2010-02-11 12:35:13
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -2 2
2010-02-11 12:35:14
Daria Hejwosz
Edukacja uniwersytecka i kreowanie elit społecznych
Kraków 2010
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -3 3
2010-02-11 12:35:14
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Recenzenci: prof. dr hab. Kazimierz Przyszczypkowski prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
ISBN 978-83-7587-271-2
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -4 4
2010-02-11 12:35:14
Moim Rodzicom
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -5 5
2010-02-11 12:35:14
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -6 6
2010-02-11 12:35:14
Spis treści Przedmowa ............................................................................... 11 Wstęp ......................................................................................... 13
Część I Uniwersytet i elity. Teoretyczne podstawy analiz Rozdział 1 Socjologiczne interpretacje edukacji .............................................. 17 1. Teorie równowagi społecznej ............................................................. 1.1. Teoria funkcjonalno-strukturalna ................................................ 1.2. Merytokratyczne wizje rzeczywistości i ich krytyka ..................... 2. Teorie konfliktu .................................................................................. 2.1. Teoria reprodukcji kulturowej Pierre’a Bourdieu i Jeana-Claude’a Passerona ......................................................... 2.2. Teoria reprodukcji ekonomicznej Samuela Bowlesa i Herberta Gintisa .......................................................................
17 17 22 30 30 36
Rozdział 2 Elita i elitarność jako kategorie teoretyczne ................................... 41 1. Struktura społeczna jako kategoria teoretyczna .................................. 2. Elita jako kategoria teoretyczna Teorie elit ........................................ 2.1. „Krążenie elit” według Vilfreda Pareta ........................................ 2.2. „Klasa rządząca” według Gaetana Moski ..................................... 2.3. Opis struktury życia kulturalnego w społeczeństwie liberalnym Karla Mannheima ..................................................... 2.4. „Elity strategiczne” Suzanne Keller ............................................. 2.5. „Elita władzy” Charlesa Wrighta Millsa ......................................
41 47 50 52 53 56 59
Rozdział 3 Ideał człowieka wykształconego ...................................................... 65
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -7 7
2010-02-11 12:35:14
8
Spis treści
Część II Uniwersytet we współczesnym społeczeństwie Rozdział 1 Trzy koncepcje uniwersytetu ............................................................... 73 Rozdział 2 Społeczne funkcje uniwersytetu ........................................................ 79 1. Socjalizacyjna funkcja ......................................................................... 79 2. Selekcyjna funkcja .............................................................................. 89 3. Badawcza funkcja ............................................................................... 101 Rozdział 3 Dylematy rozwoju współczesnej edukacji uniwersyteckiej ......... 107 1. Wyzwania stojące przed uniwersytetem w XXI wieku ....................... 107 2. Kondycja współczesnego uniwersytetu – rekonstrukcja debaty ........... 119 3. Komercjalizacja współczesnej edukacji wyższej .................................. 128
Część III Edukacja uniwersytecka i kształcenie elit – studia przypadków Rozdział 1 Uniwersytet Harvarda ............................................................................ 147 1. Uniwersytet i społeczeństwo amerykańskie ........................................ 2. Miejsce i rola elity w społeczeństwie amerykańskim .......................... 3. Historia Uniwersytetu Harvarda – struktura organizacyjna ................ 4. Selekcyjna funkcja Uniwersytetu Harvarda ........................................ 5. Proces kształcenia na Uniwersytecie Harvarda ................................... 6. Wyzwania stojące przed Uniwersytetem Harvarda ............................. 7. Uniwersytet Harvarda i kształcenie elity społecznej ........................... Podsumowanie .......................................................................................
148 149 154 159 173 179 181 185
Rozdział 2 Uniwersytet w Oksfordzie ...................................................................... 189 1. Uniwersytet i społeczeństwo brytyjskie ............................................... 2. Miejsce i rola elit w społeczeństwie brytyjskim ................................... 3. Historia Uniwersytetu w Oksfordzie .................................................. 4. Struktura organizacyjna Uniwersytetu w Oksfordzie. Istota systemu kolegialnego ................................................................
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -8 8
190 193 197 201
2010-02-11 12:35:14
Spis treści
5. Selekcyjna funkcja Uniwersytetu w Oksfordzie .................................. 6. Proces kształcenia na Uniwersytecie w Oksfordzie. Istota systemu tutorialnego ................................................................. 7. Wyzwania stojące przed Uniwersytetem w Oksfordzie ...................... 8. Uniwersytet w Oksfordzie i kształcenie elity społecznej ..................... Podsumowanie .......................................................................................
9 202 209 212 218 219
Rozdział 3 Uniwersytet w Tokio – „Todai” ............................................................. 223 1. Uniwersytet i społeczeństwo japońskie ............................................... 2. Miejsce i rola elit w społeczeństwie japońskim ................................... 3. Historia i struktura organizacyjna Uniwersytetu w Tokio .................. 4. Selekcyjna funkcja Uniwersytetu w Tokio .......................................... 5. Proces kształcenia na Uniwersytecie w Tokio .................................... 6. Wyzwania stojące przed Uniwersytetem w Tokio .............................. 7. Uniwersytet w Tokio i kształcenie elit społecznych ............................ Podsumowanie .......................................................................................
224 229 235 236 242 244 247 248
Rozdział 4 Uniwersytet im. Ruprechta Karola w Heidelbergu ......................... 251 1. Uniwersytet i społeczeństwo niemieckie w ujęciu historycznym ......... 2. Miejsce i rola elity w społeczeństwie niemieckim ............................... 3. Historia i struktura organizacyjna Uniwersytetu w Heidelbergu ........ 4. Selekcyjna funkcja Uniwersytetu w Heidelbergu na niemieckim tle porównawczym ..................................................... 5. Proces kształcenia na Uniwersyteciew Heidelbergu ........................... 6. Wyzwania stojące przed Uniwersytetem w Heidelbergu. Pomiędzy Inicjatywą Doskonałości a walką o utrzymanie idei Humboldta .................................................................................. 7. Uniwersytet w Heidelbergu i kształcenie elity społecznej ................... Podsumowanie .......................................................................................
252 260 263 266 270
270 276 277
Rozdział 5 Uniwersytet w Kapsztadzie ................................................................... 281 1. Uniwersytet i społeczeństwo. Ideologia apartheidu ............................ 2. Miejsce i rola elity w Republice Południowej Afryki .......................... 3. Historia i struktura organizacyjna Uniwersytetu w Kapsztadzie ......... 4. Selekcyjna funkcja Uniwersytetu w Kapsztadzie ................................. 5. Proces kształcenia na Uniwersytecie w Kapsztadzie ........................... 6. Wyzwania stojące przed Uniwersytetem w Kapsztadzie .....................
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -9 9
282 285 288 289 293 293
2010-02-11 12:35:14
10
Spis treści
7. Uniwersytet w Kapsztadzie i kształcenie elit społecznych .................. 295 Podsumowanie ....................................................................................... 296 Rozdział 6 Uniwersytet w Buenos Aires .................................................................. 299 1. Uniwersytet i społeczeństwo argentyńskie .......................................... 2. Historia i struktura organizacyjna Uniwersytetu w Buenos Aires ....... 3. Selekcyjna funkcja Uniwersytetu w Buenos Aires .............................. 4. Wyzwania stojące przed Uniwersytetem w Buenos Aires ................... Podsumowanie .......................................................................................
300 301 303 304 309
Zakończenie ............................................................................. 311 Bibliografia ................................................................................ 319
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -10 10
2010-02-11 12:35:14
Przedmowa Z przyjemnością piszę tę krótką przedmowę do znakomitej książki doktor Darii Hejwosz Edukacja uniwersytecka i kreowanie elit społecznych. Ta młoda, wspaniale zapowiadająca się badaczka relacji między edukacją a społeczeństwem potwierdziła w niej jeszcze raz swoje intelektualne predyspozycje do prowadzenia dyskursu naukowego. Książka ta z pewnością nie będzie leżała spokojnie przez dekady na bibliotecznych półkach (i nie zaistnieje jedynie w spisie publikacji jej Autorki). Będzie czytana, przywoływana w dyskusjach i cytowana. Jest to dzieło bardzo interesujące i interdyscyplinarne. Autorka swobodnie porusza się po poszczególnych problemach, ujawniając przy tym nadzwyczajną zdolność do konstruowania narracji wartkich i osadzonych w najlepszych tradycjach socjologii edukacji i pedagogiki porównawczej. Prowadzi czytelnika przez rzeczywistości uniwersyteckie słynnego amerykańskiego Harvardu, tokijskiego Todai, brytyjskiego Oxfordu, niemieckiego Heidelbergu, a także Uniwersytetów w Buenos Aires i w Kapsztadzie. Omawia dynamiczne relacje między dążeniami do demokratyzacji edukacji na poziomie wyższym a tradycyjną orientacją uniwersytecką na kreowanie elit. Jest to więc książka o selekcyjnej i stratyfikacyjnej funkcji współczesnej edukacji wyższej, ale nie tylko. Daria Hejwosz ukazuje także wiele paradoksów i kontrowersji, które wyłaniają się w związku z presjami, które wywiera na uniwersytety społeczno-ekonomiczny system „późnego kapitalizmu”. Ponadto potrafi trafnie umieszczać swoje rozważania w kontekście przyjętych uprzednio założeń teoretycznych. Książka pozbawiona jest jakiegokolwiek „moralizatorstwa”; Autorka nie odpowiada też na pytanie: „jaki powinien być uniwersytet?”. Jej otwarte narracje zawierają natomiast swoiste zaproszenie do dyskusji – również w odniesieniu do sytuacji szkolnictwa wyższego w Polsce. Jestem pod wrażeniem erudycji Autorki i jej umiejętności syntetycznego wykorzystania ogromnego materiału badawczego, który zgromadziła podczas swoich wyjazdów studyjnych za granicę. Nie ulega też wątpliwości, że publikacja ta stanowi preludium do dalszej akademickiej kariery. Lektura tej książki dała mi ogromną przyjemność intelektualną i jestem przekonany, że takie same odczucie będą mieli wszyscy czytelnicy. Prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -11 11
2010-02-11 12:35:14
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -12 12
2010-02-11 12:35:14
Wstęp Prawdziwym celem człowieka – nie tym, który wyznacza mu zmienne upodobanie, lecz wiecznie niezmienny rozum – jest najwyższe i najbardziej proporcjonalne wykształcenie jego sił w jedną całość. Ażeby to osiągnąć, pierwszym i niezbędnym warunkiem jest wolność. Jednakże, oprócz wolności, rozwój sił ludzkich wymaga jeszcze czegoś innego, choć ściśle związanego z wolnością: różnorodności sytuacji. Wilhelm von Humboldt
Celem mojej książki jest przedstawienie roli edukacji uniwersyteckiej w kreowaniu elit społecznych. Wydaje się, że zamieszczone w niej rozważania można umiejscowić na pograniczu dwóch dyscyplin nauk o edukacji, jakimi są socjologia edukacji i pedagogika porównawcza. Omawiam więc z jednej strony społeczne funkcje uniwersytetu w kontekście zawartego w tytule publikacji problemu (z uwzględnieniem takich kategorii, jak: selekcja, stratyfikacja społeczna, kapitał społeczny etc.), a z drugiej – kluczowym komponentem moich analiz są studia przypadków odnoszące się do sześciu – pretendujących do miana elitarnych – Uniwersytetów: Harvarda, w Oksfordzie, Tokio, Heidelbergu, Kapsztadzie i Buenos Aires. Jednocześnie próbuję moje socjologiczno-porównawcze wywody umieścić na tle rekonstrukcji zarówno tradycyjnych akademickich ideałów, jak i współczesnych dyskusji na temat zmian społecznej roli uniwersytetu (np. komercjalizacji, ograniczenia wolności akademickiej, nowego pojęcia ideału człowieka wykształconego). Jaki jest współczesny uniwersytet? Jakie zadania w dobie zmieniającego się gwałtownie społeczeństwa stoją przed tą instytucją o wielowiekowej tradycji? W jaki sposób powinien funkcjonować, aby mógł z jednej strony pozostać niezależny, wierny tradycji i odwiecznym sposobom kształcenia, a z drugiej – być otwarty na zmiany, jakie niesie ze sobą współczesny świat? Co musi uczynić, aby zasłużyć na miano prestiżowej uczelni wyższej? W jaki sposób, jeśli w ogóle, uniwersytet przyczynia się do kształcenia elity społecznej? Czy edukacja uniwersytecka powinna być ukierunkowana na tworzenie elit czy ma służyć celom egalitarnym? Na jakich zasadach społeczeństwo rekrutuje elity społeczne? W niniejszej publikacji próbowałam odpowiedzieć na te pytania, odwołując się do „rzeczywistości edukacyjnej” wymienionych uniwersytetów. Chcę dodać, że
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -13 13
2010-02-11 12:35:14
14
Wstęp
materiały i źródła do publikacji były gromadzone przeze mnie między innymi podczas pobytów naukowych na University of London, Humboldt-Universität zu Berlin oraz Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg. W tym miejscu składam podziękowania osobom, bez których niniejsza książka by nie powstała. Przede wszystkim dziękuję promotorowi mojej rozprawy doktorskiej, na podstawie której została napisana – prof. zw. dr. hab. Zbyszkowi Melosikowi – za konsultacje, inspirację, wsparcie merytoryczne, cenne uwagi oraz wszechstronną pomoc. Wyrażam również wdzięczność recenzentom – prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu oraz prof. zw. dr. hab. Kazimierzowi Przyszczypkowskiemu – za podjęcie wysiłku jej zrecenzowania.
Hejwosz_Edukacja uniwersytecka -14 14
2010-02-11 12:35:14