Środowisko rodzinne i szkolne wobec zespołu ADHD u dzieci w młodszym wieku szkolnym
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 1
29.11.2012 11:13
Dla mojej Mamy
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 2
29.11.2012 11:13
Katarzyna Herda-Płonka
Środowisko rodzinne i szkolne wobec zespołu ADHD u dzieci w młodszym wieku szkolnym
Kraków 2012
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 3
29.11.2012 11:13
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012
Recenzent: prof. dr hab. Wojciech Kojs
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7587-356-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 4
29.11.2012 11:13
Spis treści Wstęp ....................................................................................................................... 7 Rozdział 1 Teoretyczne podstawy badań 1.1. Charakterystyka środowiska rodzinnego i szkolnego jako środowiska wychowawczego dziecka .................................................................................... 1.1.1. Pojęcie środowiska z podziałem na środowisko rodzinne i szkolne .......... 1.1.2. Wychowawca – dyrektor szkoły i nauczyciel nauczania początkowego .... 1.1.3. Współpraca środowiska rodzinnego i szkolnego .....................................
11 11 16 20
1.2. Grupa czynników ważnych w aspekcie etiologii ADHD i wskaźników symptomatologii oraz rozpoznanie i formy leczenia .......................................... 1.2.1. Etiologia ADHD ..................................................................................... 1.2.2. Symptomatologia oraz rozpoznanie ADHD ........................................... 1.2.3. Typowe problemy dziecka z symptomami ADHD i sposoby ich przeciwdziałania – leczenie ................................................................ 1.2.4. Podsumowanie .........................................................................................
38 46
1.3. Działalność stowarzyszeń na rzecz dzieci z ADHD, prawa im przysługujące oraz praktyczne wskazania w pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo ........................................................................ 1.3.1. Stowarzyszenia i placówki działające na rzecz ADHD ............................ 1.3.2. Prawa przysługujące dzieciom z ADHD ................................................. 1.3.3. Praktyczne wskazówki do pracy z dzieckiem z ADHD .......................... 1.3.4. ADHD w przyszłości ..............................................................................
48 48 58 61 71
23 23 28
Rozdział 2 Założenia metodologiczne badań własnych 2.1. Cel badań .......................................................................................................... 2.2. Problem badawczy ............................................................................................. 2.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze ............................................................ 2.4. Teren badań ....................................................................................................... 2.5. Organizacja badań oraz charakterystyka badanych placówek oświatowych .......
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 5
75 78 80 85 88
29.11.2012 11:13
6
Spis treści
Rozdział 3 Analiza zebranego materiału badawczego Wprowadzenie ......................................................................................................... 95 3.1. Poziom wiedzy rodziców o ADHD .................................................................. 96 3.2. Wyniki badań dotyczące dyrektorów szkół podstawowych ................................ 115 3.3. Nauczyciele nauczania początkowego a ich doświadczenia związane z ADHD ............................................................................................ 122 3.4. Studenci i ich wiedza na temat ADHD w świetle przeprowadzonych badań .... 136 3.5. Porównanie trzech grup respondentów: rodziców, nauczycieli i studentów ...... 149 3.6. Opinia pedagoga szkolnego na temat nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi .................................................................... 159 3.7. Analiza wywiadu przeprowadzonego w Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej – działania skierowane do dziecka z ADHD .......................................................................................... 166 3.8. Podsumowanie wyników badań i wnioski końcowe ........................................... 173 Zakończenie .............................................................................................................. 183 Bibliografia ................................................................................................................ 185 Spis schematów, tabel i wykresów ............................................................................ 195 Aneksy ....................................................................................................................... 197
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 6
29.11.2012 11:13
Wstęp Współczesna szkoła nie tylko pełni funkcje dydaktyczno-wychowawcze, ale przede wszystkim przygotowuje do życia w społeczeństwie oraz pracy zawodowej. Edukacja powinna więc polegać na kształtowaniu bogatej wewnętrznie osobowości człowieka, a także na przygotowaniu go do „otwarcia się” na świat i innych ludzi. W tym kontekście dziecko można przyrównać do motyla1, ponieważ podobnie jak on przechodzi odpowiednie stadia rozwoju, by w końcu przeistoczyć się z poczwarki w motyla. Potrzebuje do tego sprzyjających warunków, to jest miłości, poczucia bezpieczeństwa, szacunku i akceptacji ze strony najbliższych mu osób. Nie jest to proste, szczególnie wtedy, gdy dziecko cierpi na zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, określany jako zespół ADHD2. Od dziecka w młodszym wieku szkolnym oczekuje się odpowiedniego rozwoju w sferze: intelektualnej, społeczno-emocjonalnej i ruchowej. Uczeń w tym okresie musi opanować podstawowe umiejętności czytania, pisania i liczenia, wzbogacić swoją wiedzę o samym sobie i bliskim mu otoczeniu. Jednak nie każde dziecko spełnia powyższe wymagania, zwłaszcza jeśli ma ADHD. W szkole dziecko z ADHD spotyka się z nowym rodzajem działalności oraz systemem wymagań i obowiązków. Nierzadko, przekraczając próg szkoły, dziecko z zespołem ADHD posiada już pewien bagaż doświadczeń, nawyków i umiejętności, co w konsekwencji decyduje o jego postępach lub trudnościach w nauce. Panuje przekonanie, że uczeń z zespołem ADHD to poważny problem dla współczesnej rodziny i szkoły. Niełatwo jest tym dwóm środowiskom zaakceptować jego „złożoną inność”. Być może wynika to z niezrozumienia, czym tak naprawdę jest ADHD. Istotne jest zatem, aby wiedza o zespole ADHD była rozpowszechniana na dużą skalę, zarówno w środowiskach rodzinnych, jak i szkolnych. To głównie na nich spoczywa ciężar wychowania i kształcenia dzieci, w tym również dzieci z zespołem ADHD. 1 2
I. Górka, Mały nieszczęśliwy człowiek z ADHD, Edukacyjna.pl, Warszawa 2005. Po raz pierwszy skrót ten został użyty w 1987 roku, w trzecim wydaniu podręcznika Diagnostic and Statistical Manual for Mental Disorders (DSM), wydanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne.
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 7
29.11.2012 11:13
8
Wstęp
Uważa się, że zespół ADHD jest znany na świecie od ponad 150 lat. W tym czasie określany był jako: – postać tzw. nerwicowości dziecięcej; – niespokojne dzieci; – zespół minimalnego uszkodzenia mózgu; – zespół nadpobudliwości psychoruchowej; – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, inaczej z zaburzeniem uwagi; – ZDUN (zespół deficytu uwagi i nadruchliwości); – zespół hiperkinetyczny. Obecnie używa się zamiennie dwóch okresleń, tzn. zespół ADHD (jako nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami koncentracji uwagi) lub zespół hiperkinetyczny3. Natomiast w publikacjach naukowych i popularnonaukowych spotyka się często potoczne określenie: „ADHD” zamiast „zespół ADHD”. W niniejszej rozprawie występują zamiennie oba te pojęcia. Symptomy zespołu ADHD pojawiają się u dzieci przed siódmym rokiem życia, a możliwość ich zaobserwowania i rozpoznania mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele. Zarówno środowisko rodzinne, jak i szkolne powinno mieć wiedzę o wczesnym zdiagnozowaniu zespołu ADHD u dziecka w młodszym wieku szkolnym, ponieważ późne podjęcie działań terapeutycznych może niekorzystnie wpłynąć na jego rozwój emocjonalny i psychofizyczny. Wiedza na temat zespołu ADHD jest niepełna, fragmentaryczna. W mediach na ten temat mówi się niewiele, niejednokrotnie są to kilkusekundowe materiały. Jest to jednak bardzo ważki problem, ponieważ tylko świadomość wyjaśnienia pewnych zagadnień pozwoli lepiej zrozumieć dziecko z symptomem ADHD. Jak pisze Tomasz Wolańczyk: „dziecko nadpobudliwe nie ma czegoś za dużo. Ma za mało zdolności do wewnętrznej kontroli pobudzenia i hamowania”4, wobec powyższego należy mu w tym pomóc. ADHD najczęściej pojawia się w szkole. Dzieci z takim zaburzeniem często odbierane są jako gorsze, nieposłuszne, niegrzeczne, a nawet leniwe. Powstaje zatem podstawowe pytanie: jaki jest poziom wiedzy środowiska rodzinnego i szkolnego na temat zespołu ADHD u dzieci w młodszym wieku szkolnym? Naukowemu poszukiwaniu odpowiedzi na powyższe pytania poświęcona jest niniejsza publikacja, która składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy dotyczy teoretycznych podstaw badań, drugi zawiera założenia metodologiczne badań własnych, a w rozdziale trzecim zaprezentowano wyniki badań oraz płynące z nich
3 4
T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Bi-Folium, Lublin 1999, s. 11. Ibidem, s. 14.
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 8
29.11.2012 11:13
9
Wstęp
wnioski i zalecenia dla osób odpowiadających za wychowanie i kształcenie dzieci z ADHD. Pierwszy rozdział – Teoretyczne podstawy badań – obejmuje trzy podrozdziały. W pierwszym zamieszczono charakterystykę środowiska rodzinnego i szkolnego jako najważniejszych środowisk w życiu dziecka. Dlatego też istotne jest, aby w obu tych środowiskach był wysoki poziom świadomości w odniesieniu do problemu ADHD. Warto zaznaczyć, że tylko kompetentny nauczyciel, dzięki swojej wiedzy z zakresu ADHD, jest w stanie szybko pomóc dziecku przejawiającemu symptomy tego zespołu. Nauczyciel powinien służyć wsparciem i radą rodzicom dziecka z zespołem ADHD. Drugi podrozdział przedstawia podstawową wiedzę na temat ADHD, a w szczególności genezy powstania zespołu ADHD, głównych przyczyn, objawów zaburzenia, kryteriów diagnozy oraz typów i form leczenia. W rozdziale tym scharakteryzowano również główne problemy, z jakimi borykają się uczniowie mający symptomy ADHD, oraz najkorzystniejsze warunki do pracy dla takich dzieci. W podrozdziale trzecim opisano aspekty prawne i praktyczne dzieci z zespołem ADHD. W związku z tym omówiono prawa przysługujące dzieciom z ADHD oraz działalność stowarzyszeń na rzecz takich dzieci. Refleksji poddano poglądy na temat lekarstw przepisywanych dzieciom oraz ich refundacji. Zaprezentowano także, co jest istotne z punktu widzenia praktyki, przykładowe rozwiązania niezbędne w pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo. Zamieszczono również charakterystykę pomocy dydaktycznej w formie programu na płycie CD (ADHD w pigułce) dla rodziców i nauczycieli w wychowaniu i kształceniu dziecka z nadpobudliwością psychoruchową oraz prezentacji szkoleniowej (PDF pt. ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi). Drugi rozdział, jak już wspomniałam, poświęcony jest metodologii badań własnych – przedstawiono w nim główny problem badawczy, metody i narzędzia badawcze, a także charakterystykę badanych osób oraz terenu badań. Trzeci rozdział stanowi część empiryczną książki, zawiera opis własnych badań oraz analizę ich wyników. Książkę zamykają wnioski i spostrzeżenia z przeprowadzonych badań dotyczących zarówno wiedzy środowiska rodzinnego i szkolnego na temat dzieci z zespołem ADHD, jak i wskazówek odnoszących się do pracy z tymi dziećmi. Do publikacji dołączono bibliografię, spis tabel i wykresów oraz aneksy. Warto dodać, że powstała ona pod kierunkiem naukowym prof. dra hab. Jerzego Zielińskiego, któremu składam serdeczne podziękowania za udzielenie wielu cennych wskazówek.
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 9
29.11.2012 11:13
Herda-Plonka_SRODOWISKO RODZINNE.indb 10
29.11.2012 11:13