Młodzież i sukces życiowy by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Młodzież i sukces życiowy

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 21 1

2010-12-23 13:22:17

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 22 2

2010-12-23 13:22:18

Młodzież i sukces życiowy Studium z pedagogiki porównawczej na przykładzie młodzieży polskiej, czeskiej, niemieckiej i holenderskiej

pod redakcją naukową Dobrochny Hildebrandt-Wypych i Katarzyny Kabacińskiej

Kraków 2010

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 23 3

2010-12-23 13:22:18

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Zespół

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Druk książki ﬁnansowany z projektu badawczego własnego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N107 023 31/2734

Publikacja doﬁnansowana przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

ISBN 978-83-7587-515-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 24 4

2010-12-23 13:22:18

Spis treści

Wprowadzenie (Dobrochna Hildebrandt-Wypych, Katarzyna Kabacińska) ....

Część pierwsza Młodzież – edukacja i sukces życiowy: konteksty teoretyczne i praktyka społeczna Dobrochna Hildebrandt-Wypych Sukces życiowy wobec przemian kapitalizmu – od indywidualizmu wczesnej nowoczesności do hiperindywidualistycznego rozproszenia ponowoczesności ............... 17 Zbyszko Melosik Dyplom akademicki i sukces życiowy ..................................................... 55 Tomasz Gmerek, Zbyszko Melosik Loteria i szczęśliwy traf – przyczynek do socjologii sukcesu życiowego .................................................................................. 97 Daria Hejwosz Szkolnictwo wyższe i sukces w krajach pozaeuropejskich (na przykładzie Stanów Zjednoczonych, Republiki Południowej Afryki i Argentyny) ........................................... 107 Dobrochna Hildebrandt-Wypych Fenomen pokolenia młodzieży ............................................................... 129 Maciej Muskała Skazani na brak sukcesu? Reprodukcja wykluczenia społecznego w świetle koncepcji Pierre’a Bourdieu .................................................... 157

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 25 5

2010-12-23 13:22:18

Spis treści

Część druga Sukces życiowy w opiniach studentów w wybranych społeczeństwach europejskich: wyniki badań empirycznych Dobrochna Hildebrandt-Wypych Podstawy teoretyczne i założenia metodologiczne badań ....................... 175 Daria Hejwosz Społeczne konstrukcje sukcesu życiowego młodzieży polskiej ................ 185 Katarzyna Kabacińska Społeczne konstrukcje sukcesu życiowego młodzieży czeskiej ................ 223 Dobrochna Hildebrandt-Wypych Społeczne konstrukcje sukcesu życiowego młodzieży niemieckiej ............................................................................ 293 Jakub Andrzejczak Społeczne konstrukcje sukcesu życiowego młodzieży holenderskiej ......................................................................... 387 Podsumowanie (Dobrochna Hildebrandt-Wypych, Katarzyna Kabacińska, Jakub Andrzejczak, Daria Hejwosz) ..................... 439 Bibliografia .................................................................................................. 445 Noty o autorach .......................................................................................... 469

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 26 6

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

Sukces życiowy jest fenomenem będącym w dużej mierze wytworem praktyk i instytucji społecznych, a także interakcji i negocjacji między jednostkami oraz grupami społecznymi. Jest historycznie ewoluującą konstrukcją społeczną. Jako konstrukt społeczny pozostaje zawsze rezultatem aktywnego uczestnictwa jednostki w życiu społecznym, wpisany jest w „rzeczywistość dnia codziennego” każdego człowieka. Sukces tak rozumiany staje się częścią świata powstającego i trwającego dzięki subiektywnym myślom i działaniu jednostek w życiu codziennym. Jednocześnie podlega obiektywizacji poprzez wyznaczone standardy danej społeczności, czy – jak pisze Zbyszko Melosik – „rzeczywistości podstawowej”, która „jawi się jako już zobiektywizowana”1. Czyni to z sukcesu życiowego kategorię dynamiczną, splecioną z działaniem społecznym w taki sposób, że staje się on przedmiotem jednostkowej kreacji w ramach zmieniających się procesów społecznych. Konstruktywistyczne spojrzenie na sukces, wyprowadzane zarówno z reﬂeksji socjologicznej (Petera Bergera i Thomasa Luckmanna), jak i podejścia postmodernistycznego (Jacques’a Derridy i Michela Foucaulta)2, wymaga nie tylko samej akceptacji dla tezy, że sukces jest konstruktem społecznym, ale także (a może przede wszystkim) historycznego, kulturowego oraz ideologicznego umiejscowienia tejże konstrukcji. Sukces nie tworzy więc jednorodnej i z góry wyznaczonej perspektywy, ale płynną i otwartą przestrzeń, swoiste ramy dla myśli, dyskusji i działań podmiotów oraz grup, nadających mu znaczenie właściwe w określonym miejscu i czasie. Wydaje się więc, że zrozumienie sukcesu wymaga zarówno odtworzenia dominujących norm społecznych, jak i wniknięcia w – konstruowaną na ich podstawie – różnorodność jednostkowych doświadczeń, ich interpretacji oraz indywidualnych światów. 1 2

Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, Poznań – Toruń 1995, s. 68. Na temat rozwoju społecznego konstruktywizmu oraz jego wpływu na nauki o wychowaniu por. R.A. Young, A. Collin, Introduction: Constructivism and Social Constructionism in the Career Field, “Journal of Vocational Behavior” 2004, 64; R. Furman, R.L. Jackson, E.P. Downey, J. Shears, Social Constructivist Practice with Youth, “Child and Adolescent Social Work Journal” 2003, 20, 4.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 27 7

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

Sukces życiowy stanowi intrygujące pole interakcji między jednostkowym a społecznym doświadczeniem każdego z nas. Zmusza do refleksji nad subiektywnymi obszarami konstrukcji własnej tożsamości, np. definiowaniem siebie, swoich celów i granic upełnomocnienia czy odtwarzaniem przeróżnych wątków autobiograficznych oraz fragmentów historii życia w celu jego „zrozumienia”. Konfrontuje nas także z tym, co możliwe do zaobserwowania, zmierzenia i zweryfikowania – z „obiektywną” stroną sukcesu życiowego, której doświadczamy, porównując się (i będąc porównywanymi) z innymi ludźmi. Sukces życiowy ma więc dwoistą naturę, która w większym stopniu stanowi „konstrukcję społeczną aniżeli obiektywną rzeczywistość, dynamiczny koncept aniżeli statyczną prawdę”3. Młodzi ludzie są obecnie „wychowywani do sukcesu”, co zakłada angażowanie „procesów społecznej identyfikacji i konstrukcji znaczeń, te zaś są zawsze uwikłane w relacje władzy”4. Konstatacja ta jest szczególnie trafna w odniesieniu do społeczeństw, „które swój podstawowy mechanizm kontroli – przymus konsumpcji – opierają na przymusie autokreacji”5. Samorealizacja jest na piedestale, na który w dużym stopniu wyniosła ją amerykańska propozycja cywilizacyjna dla reszty świata – propozycja nie do odrzucenia, skutkująca bowiem tyleż ryzykownymi, ile atrakcyjnymi dla jednostki przemianami kulturowymi: [...] od orientacji na społeczność do podejścia bardziej indywidualistycznego, od odpowiedzialności przed społeczeństwem do samorealizacji, od koncentracji na pracy zawodowej do koncentracji na konsumpcji, od otwarcia na ludzi do pogoni za zyskiem, od „zakorzenienia” do „ruchliwości”, od dominacji w życiu społecznym kategorii równości, sprawiedliwości i współpracy, do eksponowania znaczenia wolności, możliwości i współzawodnictwa, od rzeczywistości do marzenia, od społecznego bezpieczeństwa do przygody, od obawy przed niedostatkiem do poszukiwania królestwa obfitości6.

Sukces życiowy jest immanentną częścią współczesnej ludzkiej egzystencji. Przemiany społeczeństw w sferach ekonomicznej (przechodzenie na kolejne etapy rozwoju kapitalizmu i towarzyszące temu zmiany aksjologiczne i normatywne), społecznej (wyłanianie się m.in. społeczeństwa zindywidualizowanego, informacyjnego, wiedzy oraz ryzyka), politycznej (rozpoczęcie z początkiem lat 90. ubiegłego stulecia transformacji ustrojowej w Europie Środkowo-Wschodniej) oraz kulturowej (doświadczanie coraz bardziej rozproszonej i fragmentarycznej rzeczywistości postmodernizmu, opartej na praktykach dyskursywnych, w obrębie których lokują się m.in. władza, wiedza oraz wolność), uczyniły z sukcesu 3

4 5 6

Por. rozważania na temat nowego podejścia empistemologicznego i metodologicznego do kariery (sukcesu zawodowego) w: N. Dries, R. Pepermans, O. Carlier, Career Success: Constructing a Multidimensional Model, “Journal of Vocational Behavior” 2008, 73, s. 255. Z. Melosik, T. Szkudlarek, Kultura, tożsamość i edukacja – migotanie znaczeń, Kraków 2009, s. 31. Tamże. Tamże, s. 54.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 28 8

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

życiowego istotną kategorię poznawczo-naukową. Zarówno w jednostkowych doświadczeniach życia w warunkach „płynnej nowoczesności”, jak i w zbiorowej świadomości społeczeństw postnowoczesnych sukces życiowy urasta do rangi niemalże imperatywu. Postrzeganie go jako jednego z kluczowych regulatorów życia społecznego powiązane jest zwłaszcza ze wzrostem indywidualnej autonomii i praw jednostki do samospełnienia, powiązanej – w sferze ekonomicznej – z ekspansją państwa dobrobytu, wzmacniającą poziom egzystencjalnego bezpieczeństwa w świecie Zachodu (oraz obszarów do niego aspirujących). Sukces życiowy, wpisany w praktykę konstruowania tożsamości jednostkowej i zbiorowej, jest jednocześnie kategorią ambiwalentną, ideologicznie obciążoną i uwikłaną w relacje władzy. Z jednej strony bowiem „potwierdza strukturę dominacji, [...] jest niejako zgodny z »interesem« dominującej kultury i wpisuje indywidualność w narzucone przez tę kulturę relacje”, a z drugiej – daje szansę na włączenie „aktywności, sprawstwa podmiotu w procesie auto-konstrukcji”7. Zasygnalizowane powyżej konteksty czynią problematykę sukcesu życiowego wielowątkową, wielopoziomową i wymagającą przyjęcia interdyscyplinarnej perspektywy badawczej. Sukces życiowy został także dostrzeżony przez badaczy społecznych, stając się widocznym tematem rozważań teoretycznych i empirycznych. Niniejsza książka, wpisująca się w nurt badań nad sukcesem życiowym, jest rezultatem czteroletniej pracy w ramach projektu badawczego ﬁnansowanego ze środków Ministerstwa Nauki, zatytułowanego: „Społeczno-edukacyjne konstrukcje sukcesu życiowego. Studium z pedagogiki porównawczej na przykładzie młodzieży polskiej, czeskiej, niemieckiej i holenderskiej”. Nowatorski charakter podjętym rozważaniom nadały m.in. przyjęcie międzynarodowej perspektywy porównawczej oraz skoncentrowanie się na poszukiwaniu sposobów konstruowania sukcesu życiowego wśród uprzywilejowanej grupy młodzieży, predestynującej do miana przyszłej elity społecznej – studentów. Zasadniczym celem projektu była wieloaspektowa analiza kategorii „sukces życiowy”, zarówno na poziomie debat teoretycznych i ideologicznych, jak i świadomości oraz praktyki społecznej w badanych krajach. Warto zaznaczyć, że wybór państw, których społeczeństwa objęto analizami, podyktowany był chęcią rekonstrukcji jak najpełniejszego obrazu sukcesu życiowego młodzieży w Europie po formalnie zakończonym w 2004 roku procesie zjednoczeniowym. Należy jednak pamiętać, że społeczeństwa te różnicą się istotnie pod względem zasadniczych cech dynamiki rozwojowej ostatnich dekad. Polska i Czechy to transformujące się państwa postkomunistyczne, cechujące się nadal dużym stopniem dezintegracji w wielu sferach życia społecznego i ekonomicznego. Niemcy, jako wysoko rozwinięte państwo demokracji zachodniej, także nie są wolne od 7

T. Szkudlarek, Wiedza i wolność w pedagogice amerykańskiego postmodernizmu, Kraków 1993, s. 199.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 29 9

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

problemów, wynikających w dużej mierze z rozpoczętego z początkiem lat 90. XX wieku procesu zjednoczeniowego. Najbardziej wysunięta na zachód Holandia zdaje się symbolizować wysoko rozwinięte państwo dobrobytu. Z jednej strony wybór powyższych krajów wpisuje się w dychotomiczną wizję Europy, której mieszkańcy różnią się od siebie w sferze preferowanych orientacji wartościujących. Tak jest na przykład w kwestii subiektywnego zadowolenia z życia, którego zróżnicowanie nadal odpowiada historycznemu podziałowi Europy na Wschód i Zachód8. Wyniki European Social Survey (ESS) z 2003 roku wskazują, że Holandia i Polska znajdują się na przeciwstawnych biegunach w sferze ogólnego zadowolenia z życia ich mieszkańców. Nieznacznie niższy wynik odnotowały Niemcy, choć i tu występuje wschodnio-zachodnia przepaść – niższe ogólne zadowolenie mieszkańców nowych krajów związkowych. Czechy osiągnęły wynik o mniej więcej jedną trzecią niższy od Holandii, Polska zaś – aż o połowę niższy9. Dychotomiczna wizja rozwoju Europy jest – według historyków – zakorzeniona m.in. w przeciwstawności rozwoju gospodarczego, politycznego, odmiennym stosunku do własności prywatnej czy różnicy w upowszechnieniu swobód obywatelskich10. Doświadczenie totalitaryzmu w państwach wschodnioeuropejskich doprowadziło do sytuacji, w której zarówno polityczne cnoty obywatelskie11, jak i zaufanie społeczne12 i polityczne są tam wyraźnie mniej rozpowszechnione niż na Zachodzie. Z drugiej strony istnieją obszary wykraczające poza tę – mogącą wydawać się uproszczoną i arbitralną – dychotomię: „Wschód – Zachód”. Przykładem może być dystynkcja religijna. Z perspektywy przemian wartości opisanych przez Ronalda Ingleharta można mówić o zasadniczej różnicy między Polską a pozostałymi krajami. W wymiarze „autorytet tradycyjny – autorytet świecko-racjonalny”, dotyczącym przejścia od tego, co wspólnotowe (tradycyjne wartości rodziny, instytucji państwowych, religijnych, narodowych), do tego, co indywidualne (niezależność, własne cele, obywatelskie uczestnictwo, udział jednostek we władzy, racjonalno-prawne legitymizowanie instytucji), Polskę od Holandii, Czech i Niemiec (a zwłaszcza Niemiec Wschodnich13), które można określać mianem jednych z bardziej zsekularyzowanych państw europejskich, dzieli ogromny dystans. 8 9 10 11 12 13

K. Neller, Politik und Lebenszufriedenheit [w:] J.W. Van Deth (red.), Deutchland in Europa. Die Ergebnisse des European Social Survey 2002–2003, Wiesbaden 2005, s. 49. Tamże, s. 34. B. Geremek, Polska w Europie: geostrategiczne dylematy [w:] K. Karaskiewicz (red.), Polska – Niemcy – Europa, Warszawa 2000, s. 195. Por. S. Roßteutscher, Die Rückkehr der Tugend? [w:] J.W. Van Deth (red.), Deutchland in Europa..., dz. cyt. Por. V. Kunz, Soziales Vertrauen [w:] J.W. Van Deth (red.), Deutchland in Europa..., dz. cyt. H. Meulemann określa Niemcy Wschodnie mianem „przypadku szczególnego”, wskazując, że „przymusowa sekularyzacja” Niemiec Wschodnich okazała się głębsza i trwalsza niż w innych postkomunistycznych państwach Europy Wschodniej (por. H. Meulemann, Religiosität. Die Persistenz eines Sonderfalls [w:] J.W. Van Deth (red.), Deutchland in Europa..., dz. cyt., s. 56).

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 210 10

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

Polskie społeczeństwo jako całość pozostaje nadal tradycjonalistyczne i przywiązane do wartości religijnych. Mimo postępujących przemian nierozłączność polskości i katolicyzmu jest tak silna, a historyczny wpływ katolicyzmu na kulturę polską tak doniosły, że skłania to niektórych do formułowania tez o dominacji w polskiej świadomości romantyczno-mesjańskiego modelu polskości14. Nie do końca dychotomicznie przedstawia się także sytuacja czterech wyżej wymienionych krajów w drugim wymiarze: „przetrwanie – samorealizacja”, dotyczącym przejścia od wartości materialistycznych do postmaterialistycznych. Najbardziej na samorealizację i swobodną ekspresję nastawiona jest Holandia, znajdująca się – wraz z innymi państwami protestanckiej Europy (m.in. Danią, Szwecją i Norwegią) – na szczycie osi: „materializm – postmaterializm”. Nadal w obrębie wartości sprzyjających swobodnej ekspresji, ale zdecydowanie bliżej wartości służących przetrwaniu, znajdują się Niemcy15 i Czechy. Polska lokuje się wśród krajów wyżej ceniących bezpieczeństwo ﬁzyczne i materialne i nastawionych na przetrwanie16. Warto pamiętać, że „pragmatyzacja świadomości społecznej Polaków”, zorientowanie na realizację interesów ekonomicznych i bezpieczeństwa bytowego – zarówno w przypadku „wygranych”, jak i „przegranych” transformacji – są efektem przemian ustrojowych, w szczególności trwających od 1989 roku procesów demokratyzacji i urynkowienia17. Wszystkie cztery państwa próbują – jako kraje członkowskie Unii Europejskiej – „wpisać się” w europejski model socjalny, powstały historycznie „poprzez kontrast ze Związkiem Radzieckim i Europą Wschodnią z jednej strony, a z amerykańskim liberalizmem wolnorynkowym z drugiej” i będący „podwaliną tego, co reprezentuje sobą Europa”18. Choć natura europejskich państw dobrobytu ewoluuje pod presją wzrostu kosztów ich utrzymywania, deregulacyjnych wpływów globalizacji, a także powstawania nowych ryzyk we współczesnych

17 18

I. Krzemiński, Tożsamość narodowa, symboliczne obrazy innych, antysemityzm i ksenofobia [w:] L. Zieliński, M. Chamot (red.), Narody w Europie. Tożsamość i wzajemne postrzeganie, Bydgoszcz 2007, s. 28–29. W kontekście różnic kulturowych między starymi (nastawionymi bardziej na samorealizację i swobodną ekspresję) a nowymi (wyżej ceniącymi bezpieczeństwo ﬁzyczne i materialne) krajami związkowymi J.W. van Deth pisze o „republice dwóch kultur” (J.W. van Deth, Wertewandel im internationalen Vergeich. Ein deutscher Sonderweg?, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2001, B 29, s. 29–30). W analizach R. Ingleharta i jego współpracowników z lat 90. wśród „zachodnich społeczeństw z wyraźnym trendem ku wartościom postmaterialistycznym” wymieniane są tylko Niemcy Zachodnie, P.R. Abramson, S. Ellis, R. Inglehart, Research in Context. Measuring Value Change, „Political Behavior” 1997, 19, 1, s. 42. P.R. Abramson, S. Ellis, R. Inglehart, Research in Context..., dz. cyt., s. 41; P. Zdziech, Rolanda Ingleharta teoria rozwoju ludzkiego, Kraków 2010, s. 72; M. Lewicka, „Polacy są wielkim i dumnym narodem”, czyli nasz portret (wielce) zróżnicowany [w:] M. Drogosz (red.), Jak Polacy przegrywają, jak Polacy wygrywają, Gdańsk 2005, s. 17. Por. P. Zdziech, Rolanda Ingleharta teoria rozwoju ludzkiego..., dz. cyt., s. 7. A. Giddens, Europa w epoce globalnej, Warszawa 2009, s. 9, 15.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 211 11

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

społeczeństwach19, Niemcy i Holandia nadal stanowią – przywołując typy idealne duńskiego socjologa Gøsty Epsinga-Andersena – dwa z „trzech światów kapitalizmu dobrobytu” (welfare capitalism)20. Konserwatywne Niemcy uważane są za państwo korporacyjne, priorytetowo traktujące stabilność i integrację społeczną i – przynajmniej do czasu pojawienia się problemów z integracją Niemiec Wschodnich – stanowiące modelowy przykład społecznej gospodarki rynkowej (Sozialmarktwirtschaft). Z kolei socjaldemokratyczna Holandia jako państwo społecznej demokracji skupiona była na minimalizowaniu biedy, nierówności i bezrobocia21. Polska i Czechy, jako państwa postkomunistyczne, „próbują stworzyć państwa opiekuńcze według wzorów z Zachodu”22. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że Polska i Czechy, mimo wspólnej, polityczno-ideologicznej przeszłości, jako społeczeństwa wkraczające z początkiem lat 90. XX wieku na ścieżkę transformacji systemowej wykazują istotne różnice w sposobach przejścia do postkomunizmu23. Jedna z nich dotyczy kwestii określanej przez Lesliego Holmesa mianem „dylematu opiekuńczości” (welfare dilemma) państw postkomunistycznych. Wahania nad kształtem polityki redystrybucji (dobrobytu) wynikały z ideologicznego przekonania, że państwo zabezpieczające życie jednostki od urodzenia aż do śmierci działa demotywująco w warunkach wprowadzania systemu gospodarczego, w którym liczą się przede wszystkim indywidualna odpowiedzialność, inicjatywa i podejmowanie ryzyka. Z dylematu tego Polska wyszła jako państwo, które po przełomie 1989 roku zdecydowało się na „bardziej radykalną politykę transformacji ekonomicznej”, podczas gdy w Czechosłowacji wprowadzono „relatywnie hojną i całościową politykę zabezpieczeń społecznych po usunięciu komunistów od władzy”24. Również Claus Oﬀe w zaproponowanej przez siebie typologii opartej na odmiennych formach integracji makrospołecznej zaliczył Polskę i Czechy (wówczas: Czechosłowację) do odmiennych grup transformujących się społeczeństw środkowoi wschodnioeuropejskich. Polskę (obok Węgier) określił jako kraj zintegrowany przez więzi narodowej tożsamości, a Czechosłowację (obok Niemieckiej Republiki Demokratycznej) – jako kraj przejawiający niższy poziom integracji narodowej, a skonsolidowany wokół „pokazowego” sukcesu gospodarczego25.

19 20 21

22 23 24 25

T. Eichner, A. Wagener, The Welfare State in a Changing Environment, „International Tax and Public Finance 11”, 2004, s. 313–314. Por. G. Esping-Andersen, The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton 1990. B. Headey, R.E. Goodin, R. Muffels, H.-J. Dirven, Is There a Trade-off between Economic Efficiency and a Generous Welfare State? A Comparison of Best Cases of „the three worlds of welfare capitalism”, „Social Indicators Research” 2000, 50, s. 117. A. Giddens, Europa w epoce globalnej..., dz. cyt., s. 25. L. Holmes, Post-communism. An Introduction, Oxford 1997, s. 77. Tamże, s. 241. C. Offe, Drogi transformacji. Doświadczenia wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie, Warszawa – Kraków 1999, s. 193.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 212 12

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

Publikacja została podzielona na dwie części: teoretyczną oraz badawczą. Rozważania teoretyczne obejmują wiele zagadnień oscylujących wokół problematyki sukcesu życiowego młodzieży. W tekstach Dobrochny Hildebrandt-Wypych podjęta jest – prowadzona w kontekście lingwistycznych oraz społecznych procesów konstruowania sukcesu życiowego – wielopoziomowa analiza tożsamości młodzieży współczesnej, ukazana na tle przemian społeczno-kulturowych, demograficznych, politycznych oraz ekonomicznych przełomu wieków. Teksty cenionych pedagogów porównawczych Zbyszka Melosika oraz Tomasza Gmerka poświęcone są analizie teoretycznych podejść do problemu konstruowania kategorii „sukces życiowy” w ramach nauk o edukacji oraz socjologii (m.in. funkcjonalizmu strukturalnego, teorii reprodukcji społecznej czy teorii loteryjnej). Daria Hejwosz podejmuje próbę rekonstrukcji wzorów sukcesu życiowego przez pryzmat edukacji uniwersyteckiej w krajach pozaeuropejskich, takich jak: Stany Zjednoczone, Republika Południowej Afryki oraz Argentyna. Maciej Muskała prowadzi w swoim tekście rozważania nad osiąganiem sukcesu życiowego przez osoby wykluczone społecznie, zarysowuje bariery w dostępie do sukcesu oraz sposoby modyfikacji przez jednostki swoich wyobrażeń i praktyk, które mogą skutkować wejściem na meandryczną drogę do sukcesu. Celem części badawczej projektu była próba uchwycenia społecznie konstruowanej „morfologii” sukcesu studiującej w czterech państwach europejskich młodzieży, w szczególności sposobów, w jakie młodzi ludzie łączą subiektywne znaczenie sukcesu życiowego z doświadczaną przez siebie „obiektywną” strukturą społeczną, w której on zachodzi. Mimo że głosów naszych rozmówców nie można traktować jako reprezentatywnych dla studentów w badanych krajach, stanowią one interesujący wyraz jednostkowych doświadczeń. Przyjęte podstawy teoretyczne oraz zastosowaną procedurę metodologiczną omawia odrębny rozdział rozpoczynający drugą część niniejszego tomu. Po nim następuje analiza wyników badań prowadzonych metodą wywiadu pogłębionego wśród studentów polskich, czeskich, niemieckich i holenderskich wraz z podsumowaniem, wskazującym na zasadnicze wzory różnic i podobieństw postrzegania sukcesu życiowego w badanej międzynarodowej grupie młodzieży. W książce prezentowane jest interdyscyplinarne spojrzenie na problematykę konstruowania sukcesu życiowego. Mamy nadzieję, że pytanie o społeczne postrzeganie sukcesu życiowego przez studentów stanie się inspiracją zarówno dla badaczy problematyki młodzieży, jak i samych studentów, którzy stając przed wyzwaniem dorosłości, podejmują próbę zdefiniowania własnego sukcesu w konfrontacji ze społecznymi wyobrażeniami o nim. Składamy serdeczne podziękowania prof. zw. dr. hab. Zbyszkowi Melosikowi za inspirację i opiekę naukową, prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu za recenzję niniejszej książki oraz cenne uwagi i sugestie. Szczególnie wdzięczni jesteśmy osobom, które pomogły nam w organizacji i prowadzeniu badań w zagranicznych ośrodkach uniwersyteckich: prof. Alenie Vališovej z Uniwersytetu Ka-

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 213 13

2010-12-23 13:22:18

Wprowadzenie

rola w Pradze oraz Peterowi I. Trummerowi ze Związkowej Centrali Kształcenia Obywatelskiego Badenii-Wirtembergii w Heidelbergu. Dziękujemy wspaniałym tłumaczom języka czeskiego – Jiříemu Sedlákowi i Marzenie Sedlákovej. Dobrochna Hildebrandt-Wypych Katarzyna Kabacińska

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 214 14

2010-12-23 13:22:18

Dobrochna Hildebrandt-Wypych

Sukces życiowy wobec przemian kapitalizmu – od indywidualizmu wczesnej nowoczesności do hiperindywidualistycznego rozproszenia ponowoczesności

Celem tekstu jest poszukiwanie makrospołecznych uwarunkowań sukcesu życiowego w przemianach gospodarki kapitalistycznej w XX i na początku XXI wieku1. Zamysł ten opiera się na przekonaniu, że kulturowy wymiar kapitalizmu odgrywa kluczową rolę w deﬁniowaniu sukcesu, determinując zarówno jego wymierne parametry (poziomy wykształcenia, miejsce w społecznej strukturze pracy i związane z nim gratyﬁkacje materialne), jak i kategorie subiektywne (prestiż pracy, uznany społecznie model stosunków międzyludzkich czy „odpowiednią” – aktywną, optymistyczną i nastawioną na konsumpcję – postawę wobec świata). Jak podkreśla Benjamin Barber, [...] kapitalizm jako system ekonomiczny wymaga na każdym z etapów swojego rozwoju określonych sprzyjających mu postaw kulturowych i zachowań społecznych2.

Dla współcześnie rozpowszechnionych, wyrastających na gruncie społecznego porządku Zachodu, konstrukcji sukcesu fundamentalne znaczenie mają warunki 1

Warto zwrócić uwagę, że przywoływane w tekście przemiany gospodarki kapitalistycznej zachodzą nielinearnie, a cezury czasowe poszczególnych stadiów rozwoju kapitalizmu są umowne. Przekształcenia te nie mają charakteru uniwersalnego, nawet gdy „zawęzimy” analizę procesu do części Huntingtonowskiej „cywilizacji zachodniej” – Ameryki Północnej i Europy Zachodniej. B.R. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, Warszawa 2008, s. 65.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 217 17

2010-12-23 13:22:18

Część pierwsza. Młodzież – edukacja i sukces życiowy: konteksty...

ekonomiczne. Sukces wydaje się – przywołując słowa Maxa Webera – „dzieckiem” ekonomicznego racjonalizmu kultury zachodniej, który [...] zależy nie tylko od racjonalnej techniki i racjonalnego prawa, lecz także od zdolności i dyspozycji ludzi do prowadzenia określonego rodzaju praktyczno-racjonalnego sposobu życia3.

Poniższe rozważania koncentrują się wokół wzorów sukcesu konstruowanych w ramach (i dla) klasy średniej (middle class), która – gdy cieszy się powodzeniem życiowym – „jest jednym z kół zamachowych rozwoju ekonomicznego krajów zachodnich”4. Jak pisze Henryk Domański, we współczesnych demokracjach zachodnich klasa średnia uosabia „nowoczesne i cenione wzory, które warto naśladować, i dominujące wartości, które warto osiągać”5. Reprezentuje ona jedną z orientacji życiowych związanych z dążeniem do sukcesu. W niniejszym tekście pojawiają się również odwołania do wzorów sukcesu ukazywanych jako dominujące wśród młodzieży. One także ukazują część „historii sukcesu”, mają bowiem w perspektywie tylko jedną z form rozwojowych młodości: „nowoczesną, mieszczańską (i początkowo głównie męską) koncepcję młodzieży”6. Zarówno zakorzeniona w klasowej strukturze społeczeństw odrębność młodzieży wiejskiej czy młodzieży robotniczej, jak i oparta na kulturowej różnicy specyﬁka młodzieży w społeczeństwach pozaeuropejskich powodują, że rozważania poniższe nie mają charakteru uniwersalnego. Prowadzone są ze świadomością, że [...] współcześnie większość osób dorastających na świecie nie zamieszkuje post-przemysłowych społeczeństw Europy Zachodniej i Ameryki Północnej7.

Dalsze reﬂeksje koncentrują się wokół wzorców euroamerykańskich, które upowszechniły się w tzw. świecie zachodnim, a przywołując określenie Talcotta Parsonsa – w społeczeństwach „uniwersalistyczno-osiągnięciowych”8. Próbując scharakteryzować zachodnie wzory sukcesu na kolejnych etapach rozwoju gospodarki kapitalistycznej, nie sposób pominąć wpływu doświadczeń amerykańskich. Rodzi to jednocześnie pytanie, czy Stany Zjednoczone – prekursora rozwiniętego kapitalizmu – można traktować jako spadkobiercę i racjonalizatora uniwersalnego zachodniego społeczeństwa rządzonego przez 3 4 5 6

7 8

M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984, s. 83. H. Domański, Struktura społeczna, Warszawa 2007, s. 109. Charakterystyka klasy średniej: tamże, s. 105–110. Tamże, s. 106. A. Scherr, Jugendsoziologie. Einführung in Grundlagen und Theorien, Wiesbaden 2009, s. 89. Warto pamiętać, że „istnieją jeszcze inne formy młodzieży, które są pomijane w sytuacji, gdy historia i socjologia bezkrytycznie podążają za mieszczańską koncepcją młodzieży, mającą reprezentować naturalne i powszechnie obowiązujące rozumienie młodości”, A. Scherr, Jugendsoziologie..., dz. cyt., s. 90. Tamże. T. Parsons, Szkice z teorii socjologicznej, Warszawa 1972, s. 88.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 218 18

2010-12-23 13:22:18

D. Hildebrandt-Wypych. Sukces życiowy wobec przemian kapitalizmu...

prawo i rynek i rozwijającego instytucje demokracji liberalnej i kapitalizmu. Z jednej strony wielką ostrożnością należy traktować tezę o – redukcjonistycznej w swej istocie – możliwości postawienia znaku równości między amerykańskimi a zachodnioeuropejskimi wzorami sukcesu. Z drugiej strony istnieje wiele dowodów potwierdzających dominację w świadomości społecznej zachodniego (czytaj: anglosaskiego) modelu sukcesu – ulokowanego w obszarze osiągnięć zawodowych i idealizującego takie wartości, jak: konkurencja, własna inicjatywa, przedsiębiorczość, elastyczność, optymizm i gotowość do ryzyka.

Sukces – próba definicji Sukces należy do pojęć wieloznacznych i niedookreślonych, głównie z powodu jego nadużywania w języku publicznym (środkach masowego przekazu) oraz prywatnym (codziennych rozmowach)9. Słowu „sukces” przypisuje się podobnie perswazyjny charakter jak wyrazom z języka propagandy politycznej – pozbawionym konkretnej treści, a mającym za zadanie przekonać odbiorcę, zmienić jego zapatrywania i wywrzeć wpływ na sposób myślenia bądź działania10. Sukces, a zwłaszcza język sukcesu – jak wykazuje w swoich analizach Maja Wolny-Peirs – sprawuje „kontrolę nad swoimi użytkownikami”, stanowiąc swoiste „zamknięte uniwersum dyskursu”11. Obserwuje się postępujący proces umacniania ideologii sukcesu, awansującej w skrajnych przypadkach do roli głównego regulatora życia. Ideologia sukcesu, utożsamiana niekiedy z „ideologią wysokich osiągnięć”, sprzyja kształtowaniu postaw ułatwiających adaptację do szybkich przemian ustroju gospodarczego, życia społecznego, a w szerszej perspektywie – do sprzężonych z nimi, choć zdecydowanie wolniejszych, zmian kulturowych. Podobnie niedookreślone i pozbawione precyzyjnie wyodrębnionego zakresu znaczeniowego jest pojęcie sukcesu życiowego (inaczej: powodzenia życiowego). Funkcjonuje ono w swoistym zawieszeniu między obiektywizmem jego społecznie aprobowanych wyznaczników (np. poziomu wykształcenia, pozycji zawodowej i zarobków), a subiektywizmem indywidualnych wizji sukcesu, wyprowadzanych z tego, co – w zależności od wyznawanej hierarchii wartości – godne jest starań. Jednak mimo subiektywnego charakteru kryteriów powodzenia życiowego i uzależnienia ich od indywidualnych preferencji, [...] istnieje w języku potocznym i w świadomości zbiorowej naszego kręgu cywilizacyjnego względnie powszechny model sukcesu życiowego12. 9 10 11 12

M. Wolny-Peirs, Język sukcesu we współczesnej polskiej komunikacji publicznej, Warszawa 2005, s. 35. M. Głowiński, Peereliada, Warszawa 1993, s. 13, za: M. Wolny-Peirs, Język sukcesu..., dz. cyt., s. 35. M. Wolny-Peirs, Język sukcesu..., dz. cyt., s. 189. A. Firkowska-Mankiewicz, Czym jest sukces życiowy dla współczesnego Polaka? Kontekst socjodemograﬁczny i psychologiczny [w:] H. Domański, A. Rychard (red.), Elementy nowego ładu, War-

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 219 19

2010-12-23 13:22:18

Część pierwsza. Młodzież – edukacja i sukces życiowy: konteksty...

Na jego wielowymiarowość wskazuje Anna Firkowska-Mankiewicz, opisując cztery zasadnicze obszary udanej kariery życiowej człowieka. Stosunkowo najłatwiejszy do zweryfikowania wymiar materialistyczny sprowadza sukces życiowy jednostki do zespołu mierzalnych kategorii ilościowych, w szczególności: wysokości dochodów i ilości posiadanych dóbr. Z kolei najdonioślejszy z perspektywy ogólnospołecznej wymiar stratyfikacyjno-prestiżowy łączy sukces życiowy człowieka z jego umiejscowieniem w społecznie aprobowanej hierarchii edukacyjnej (poziomów wykształcenia) i zawodowej (szczebli awansu). Względnie niezależny, a często nawet celowo separowany od dwu poprzednich jest wymiar emocjonalnoafiliacyjny, którego subiektywnymi miernikami są m.in.: udane życie rodzinne, szczęście małżeńskie, przyjaźń czy satysfakcjonujące kontakty towarzyskie. Ostatni, najtrudniej poddający się naukowej obserwacji, jest wymiar samorealizacyjny, którego istotę stanowi holistyczne (odnoszące się do całości działań człowieka) poczucie spełnienia – zgodności założonych celów życiowych z możliwościami ich realizacji, a także zadowolenia z pełnego wykorzystania indywidualnego potencjału intelektualnego, duchowego czy fizycznego13. Przedstawione wymiary są ze sobą związane, a niemożliwość ich odseparowania wynika z naturalnego w życiu każdego człowieka dążenia do scalenia sukcesu interpretowanego w kategoriach rynkowych, jego społecznego wymiaru, oraz sukcesu z perspektywy moralno-psychologicznej. Otwarte jest pytanie, czy pragnienie spójności może być urzeczywistnione, czy pozostaje raczej syzyfową pracą: doraźnym osiąganiem stanów chwilowej i kruchej równowagi między różnymi wymiarami udanego życia. Zdaniem Martina Pinquarta i Rainera Silbereisena, w odniesieniu do młodzieży wchodzącej w dorosłość, czyli tzw. młodych dorosłych, można wyróżnić trzy najważniejsze, subiektywne kryteria sukcesu życiowego: odczuwany (subiektywny) postęp kariery (sukces w wymiarze zawodowym), spełnienie w relacji intymnej ze znaczącymi Innymi (sukces w wymiarze afiliacyjnym, dotyczący zwłaszcza relacji rodzinnych) oraz przyjemny i aktywny wypoczynek (sukces w wymiarze samorealizacyjnym, dotyczący zwłaszcza motywujących działań związanych ze spędzaniem czasu wolnego)14. Jak jednak wskazuje niemiecki badacz sukcesu życiowego młodzieży, Heiner Meulemann, „sukces życiowy jest mierzony tą samą »obiektywną« skalą: stadiami kariery zawodowej i życia prywatnego”, a „miejsce na owej skali jest instytucjonalnie powiązane z zasobami – pieniędzmi, szacunkiem i prestiżem”15. Według tego autora, „»obiektywny« sukces

13 14 15

szawa 1997, s. 304; A. Firkowska-Mankiewicz, Zdolnym być... Kariery i sukces życiowy warszawskich trzydziestolatków, Warszawa 1999, s. 16–17. A. Firkowska-Mankiewicz, Czym jest sukces życiowy..., dz. cyt., s. 305; A. Firkowska-Mankiewicz, Zdolnym być..., dz. cyt., s. 17–18. M. Pinquart, R.K. Silbereisen, Patterns of Fulﬁllment in the Domain of Work, Intimate Relationship, and Leisure, “Applied Research Quality Life” 2010, 5, s. 148. H. Meulemann, Life Satisfaction from Late Adolescence to Mid-Life. The impact of Life Success and Success Evaluation on the Life Satisfaction of Former Gymnasium Students between Ages 30 and 43, “Journal of Happiness Studies” 2001, 2, s. 446.

Hildebrand_Mlodziez i sukces - 220 20

2010-12-23 13:22:18