Perfumy
Hoffmann_Perfumy.indb 1
29.04.2013 09:42
Hoffmann_Perfumy.indb 2
29.04.2013 09:42
Beata Hoffmann
Perfumy Uwarunkowania kulturowo-społeczne
Kraków
Hoffmann_Perfumy.indb 3
29.04.2013 09:42
© Copyright by Beata Hoffmann, © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Recenzenci: prof. dr hab. Mirosław J. Szymański prof. dr hab. Elżbieta Zakrzewska-Manterys
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Korekta: Danuta Porębska
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Rysunki: Krzysztof Lis
Projekt okładki: Irena Czusz
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: () , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Hoffmann_Perfumy.indb 4
29.04.2013 09:42
Spis treści Wstęp ....................................................................................................................................
Część I
Zapach . Zapach – próba definicji ............................................................................................. . Zmysł węchu i percepcja wrażeń węchowych ....................................................... Zmysły ............................................................................................................................. Zmysł wzroku ........................................................................................................... Zmysł słuchu ............................................................................................................ Zmysł równowagi .................................................................................................... Odczuwanie skórne ................................................................................................ Zmysł smaku ............................................................................................................ Zmysł powonienia ...................................................................................................
. Zapach a fizjologiczne i psychologiczne aspekty funkcjonowania człowieka ......................................................................................... . Przestrzeń społeczna a zapach .................................................................................... . Zapach jako źródło i nośnik informacji społecznych ........................................... Woń człowieka .............................................................................................................. Informacje społeczne a zapach .................................................................................. . Kultura i nauka a zapach ............................................................................................. Zmysłowość w poglądach filozofów ......................................................................... Przemiany poglądów na zapach i zmysł powonienia ........................................... Węch deprecjonowany ........................................................................................... Węch uznany ............................................................................................................ Węch w naukach społecznych ...................................................................................
. Świat zapachu w języku, czyli (nie)autonomiczny opis woni .............................
Hoffmann_Perfumy.indb 5
29.04.2013 09:42
Spis treci
Część II
Pachnidła . Perfumy i wody zapachowe ...................................................................................... Skład pachnideł ........................................................................................................... Otrzymywanie wonnych składników .................................................................... Architektura perfum ................................................................................................. Podstawowe rodziny zapachowe .............................................................................
. Bohaterowie kreowanego zapachu ......................................................................... Krótka historia perfumiarzy .................................................................................... Inspiracje ...................................................................................................................... . Prawne aspekty stosowania substancji zapachowych w perfumach, wodach perfumowanych, wodach toaletowych, wodach odświeżających i wodach kolońskich ................................................................................................... . Pachnidła w świecie otaczającym .......................................................................... W muzyce ..................................................................................................................... W literaturze ................................................................................................................ W historii i mitologii ................................................................................................. W filmie ........................................................................................................................ W sztukach plastycznych ......................................................................................... W przestrzeni miejskiej ............................................................................................. W polityce .................................................................................................................... W religii ........................................................................................................................ W sztuce kulinarnej ...................................................................................................
. Człowiek w świecie perfum, czyli znaczenie „zapachu indywidualnego wyboru” ........................................................................ . Promocja ....................................................................................................................... . Perfumeryjne flakony ................................................................................................. . Nazwy pachnideł ........................................................................................................ . Społeczno-kulturowa historia pachnideł .............................................................. Starożytność ................................................................................................................ Cywilizacja babilońska ......................................................................................... Egipt .......................................................................................................................... Indie .......................................................................................................................... Chiny ........................................................................................................................ Japonia ..................................................................................................................... Persja ........................................................................................................................
Hoffmann_Perfumy.indb 6
29.04.2013 09:42
Spis treci
Żydzi ....................................................................................................................... Grecja ..................................................................................................................... Rzym ....................................................................................................................... Średniowiecze ............................................................................................................ Arabowie ............................................................................................................... Pachnidła w Europie późnego średniowiecza ............................................... Okres nowożytny ...................................................................................................... Renesans ................................................................................................................ Barok, rokoko, klasycyzm .................................................................................. Wiek XIX ............................................................................................................... Koniec XIX i początek XX wieku .................................................................... Czasy najnowsze ........................................................................................................ Lata dwudzieste XX wieku ............................................................................... Lata trzydzieste XX wieku ................................................................................ Lata czterdzieste XX wieku .............................................................................. Lata pięćdziesiąte XX wieku ............................................................................. Lata sześćdziesiąte XX wieku ........................................................................... Lata siedemdziesiąte XX wieku ........................................................................ Lata osiemdziesiąte XX wieku ......................................................................... Lata dziewięćdziesiąte XX wieku .................................................................... Początek XXI wieku ............................................................................................ Ostatnie lata ..........................................................................................................
. Ekskluzywne kompozycje niszowe jako przykład próby indywidualizacji wonnej kompozycji ................................................................................................... Marka niszowa na tle innych ................................................................................. Specyfika marek niszowych ................................................................................... Krótka historia marek niszowych ......................................................................... Przykłady marek niszowych ................................................................................... . Atlas upodobań, czyli społeczno-kulturowe uwarunkowania wyborów perfumeryjnych w świecie (kultury Zachodu) ................................ Zakończenie ....................................................................................................................... Literatura cytowana i przywoływana w książce ....................................................... Podstawowe informacje o wymienionych w książce projektantach mody i kompozycji perfumeryjnych oraz właścicielach marek sygnowanych zazwyczaj własnym nazwiskiem ....................................................... Indeks nazwisk ...................................................................................................................
Hoffmann_Perfumy.indb 7
29.04.2013 09:42
Hoffmann_Perfumy.indb 8
29.04.2013 09:42
Wstęp W pierwszych miesiącach życia zmysły stają się naszymi przewodnikami w świecie. Tak dzieje się również później. Mimo że coraz rzadziej zdajemy sobie sprawę z wielu spontanicznych doświadczeń zmysłowych, otaczający świat poznajemy dzięki zmysłom. Jeden ze zmysłów – powonienia – interesuje mnie tu szczególnie. Zapach jest elementem doświadczenia prawie wszystkich ludzi. Przychodzące na świat dzieci mają własny, niewystępujący już nigdy w trakcie późniejszego życia, zapach. Proces uspołecznienia, któremu podlegają, jest również procesem socjalizacji zapachowej. Zapach ma istotne znaczenie przy nabywaniu bądź zmianie ról społecznych; zapach dziecka staje się zapachem dojrzałego młodzieńca, zapach panny – zapachem mężatki czy matki, woń osoby młodej – zapachem seniora. Oddziałuje na nas w wymiarach fizycznym, psychicznym i społecznym. Zapachy są wszędzie. Są wokół nas, na nas i w nas. Każdy człowiek ma niepowtarzalny zapach ciała, a o jego wyjątkowości decydują różne czynniki, wynikające zarówno z cech wrodzonych, jak i sposobu życia, stanu zdrowia, wieku, płci, uprawianego zawodu czy ogólnie – środowiska, w którym przebywa. Badania socjologiczne nad zmysłami, w tym nad powonieniem, czy tak silnie związanym z nim zapachem, należą do rzadkości i to nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Za główny powód tego stanu rzeczy przyjęło się przyjmować trudności językowe i metodologiczne problematyki. Możliwość taką potwierdzają jednak liczne badania nad rolą woni w kulturach Wschodu, jak również wśród społeczności Ameryki Środkowej i Południowej. W książce staram się wskazać liczne obszary, w których zapach odegrał i odgrywa nadal ważną rolę. Szczególną uwagę poświęcam kreowanym przez człowieka perfumom i wodom toaletowym, czyli kosmetykom, których podstawowym i jedynym zadaniem jest nadawanie zapachu ciału człowieka. Dokonana przeze mnie analiza ich wielowiekowej historii ukazuje, że ludzie od stuleci dążyli do Np. E. Cohen, The Broken Cycle: Smell in a Bangkok Soi (Lane), “Ethnos” , , –, s. – –, http://libra.msra.cn/Publication//the-broken-cycle-smell-in-a-bangkok-soilane, dostęp: ... Np. C. Classen, D. Howes, A. Synnott, Aroma: The Cultural History of Smell, Routledge, London – New York .
Hoffmann_Perfumy.indb 9
29.04.2013 09:42
Wstp
upachniania nie tylko siebie, ale i swojego środowiska, same zaś kompozycje wyrażały panujące trendy, normy obyczajowe czy wręcz nakazy i zakazy społeczne. Sensoryczne aspekty życia codziennego i codziennych praktyk, obecność pachnideł w otaczającym nas świecie jednoznacznie wskazują, że historia rozwoju sztuki perfumeryjnej jest swoistą historią tradycji i obyczajów człowieka, a rola pachnideł wykracza poza walory doceniane jedynie zmysłem powonienia. Spośród wielu interesujących aspektów funkcjonowania pachnideł w przestrzeni społeczno-kulturowej na szczególną uwagę zasługują ich historyczne uwarunkowania. Stąd pewne części pracy pomyślane zostały jako studium historyczne, gdyż właśnie chronologia ukazuje najwyraźniej zachodzące przemiany. Porządek czasowy dotyczy nie tylko obowiązujących w różnych okresach trendów zapachowych, ale również sfery wizualno-językowej perfum i wód toaletowych. Z tego względu czytelnik znajdzie w książce części poświęcone zarówno analizie ikonograficznej flakonów perfumeryjnych, jak i analizie samych nazw. Na uwagę zasługują z pewnością badania swoistej obecności pachnideł w różnych obszarach życia kulturowego, a w szczególności w muzyce, literaturze, sztukach plastycznych, przestrzeni miejskiej, sztuce kulinarnej, polityce, a nawet religii. Co ciekawe, istnieje też wiele przykładów przenikania do „świata perfum” różnych form i treści z innych dziedzin kultury, sztuki czy życia społecznego, na które staram się zwrócić uwagę w monografii. Istotne miejsce zajmuje analiza językowego wyrażania zapachu, a także roli woni w formowaniu się językowego obrazu rzeczywistości społecznej. Kolejne części poświęcone są wykorzystywaniu pachnideł w różnych sferach życia społecznego, specyfice ich promocji czy regulacji prawnej. Nie mniej ważna jest analiza wonnych kompozycji w kontekście kultury indywidualizmu, jak też przedstawienie „narodowych upodobań” użytkowników pachnideł, niewpisujących się w ideę „ponadpaństwowych preferencji”. Książkę rozpoczynają rozważania nad rolą zmysłu powonienia w życiu człowieka, a kończą spostrzeżenia dotyczące znaczenia pachnideł w życiu jednostek, grup społecznych i w kulturze. Tym samym uświadamiają, że niewielki szklany flakon wypełniony płynem to nie tylko buteleczka perfum, ale też ważny element kultury. Celowo pomijam obszerne zjawisko aromaterapii, a o leczniczej funkcji wonnych substancji jedynie wspominam tam, gdzie to absolutnie niezbędne, nie rozszerzając zagadnienia. Zastosowanie naturalnych olejków eterycznych w profilaktyce zdrowotnej i wspomaganiu leczenia należy do innej sfery zagadnień i zasługuje na osobne omówienie.
Poruszane przeze mnie problemy stanowią przegląd wybranych zagadnień związanych z wszechobecnością zapachu w rzeczywistości społeczno-kulturowej.
Hoffmann_Perfumy.indb 10
29.04.2013 09:42
Wstp
Moje początkowe zainteresowania skupiały się wyraźnie wokół analizy obyczajowych aspektów stosowania woni. Szczególnie ciekawiły mnie społeczne uwarunkowania następujących po sobie w ciągu wieków mód, nakazów i zakazów. Perspektywa historyczna wydała mi się tu najwłaściwsza, gdyż pozwalała uchwycić specyfikę znacznie szerszych zjawisk decydujących o imperatywach społecznych. W trakcie zbierania materiału dostrzegłam ogromną „lukę osmosocjologiczną”, która zmusiła mnie do wyznaczenia sobie pewnych dodatkowych obszarów, które oczywiście nie wyczerpują tematycznego zakresu badanego przeze mnie zjawiska. Książkę tę traktuję raczej jako zapowiedź dalszych kulturoznawczych badań nad znaczeniem zapachu w kulturze niż jako efekt zakończonych dociekań w tym obszarze. Tym samym mam nadzieję, że przynajmniej w jakimś stopniu praca ta zachęci inne osoby do rozpoczęcia systematycznych interdyscyplinarnych badań nad zjawiskiem zapachu w kulturze. Subiektywna interpretacja woni nie przesądza o niemożliwości zajmowania się zapachem w kontekście społecznym. W tym przypadku nie badamy przecież samych pachnideł czy innych aromatycznych substancji, ale ich miejsce w szeroko pojmowanej kulturze. Jak zauważa Marek Ziółkowski, [...] współczesna socjologia rozwija się w wielu różnych kierunkach. Z jednej strony jest ona jako całość coraz bardziej wewnętrznie zróżnicowana, z drugiej jej poszczególni przedstawiciele w coraz większym stopniu nie tylko wchodzą na teren badawczy innych dyscyplin naukowych, ale nierzadko podejmują problematykę i stosują reguły argumentacji właściwe dla innych typów refleksji.
Warto, aby znalazło się w niej miejsce dla badań nad zapachem, który może się stać istotnym elementem socjologii zmysłów.
M. Ziółkowski, Teoria socjologiczna na początku XXI wieku [w:] A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i oprac.), Współczesne teorie socjologiczne, Scholar, Warszawa , s. .
Hoffmann_Perfumy.indb 11
29.04.2013 09:42
Hoffmann_Perfumy.indb 12
29.04.2013 09:42