Efektywne i atrakcyjne metody pracy z dziećmi by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Efektywne i atrakcyjne metody pracy z dzieÄ&#x2021;mi

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i1 1

2010-06-17 10:20:23

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i2 2

2010-06-17 10:20:24

Mariola Jąder

Efektywne i atrakcyjne metody pracy z dziećmi

Kraków 2010

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i3 3

2010-06-17 10:20:24

Recenzent: dr hab., prof. UP Bożena Muchacka

Korekta: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-460-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i4 4

2010-06-17 10:20:24

Spis treści Od autorki ...................................................................................................

Rozdział I Efektywność – warunki efektywnego uczenia się Czynniki zewnętrzne – egzogenne (środowiskowe) ..................................... 13 Czynniki wewnętrzne – endogenne (tkwiące w dziecku) ............................. 17 Co ułatwia uczenie się ............................................................................ 17 Rozdział II Efektywne metody pracy z dziećmi Metoda projektów ....................................................................................... Historie starych fotograﬁi ....................................................................... Cztery pory roku ..................................................................................... Metoda projektowania okazji edukacyjnych ................................................ Scenariusz zabawy „Kolorowa łąka” ........................................................ Kto pomoże Nieumiałkowi? ................................................................... Metoda story-line ........................................................................................ Konstrukcja scenariusza ............................................................................... Zalety pracy metodą story-line ............................................................... Poszukujemy zaginionych bajek. Forma opowieści ruchowej ................. Wakacyjna wyprawa ............................................................................... Metoda synektyki ........................................................................................ Metoda pytań .............................................................................................. Metody zabawowe ....................................................................................... Gry edukacyjne ............................................................................................ Gra motywacyjno-wychowawcza ............................................................ Gry czytelnicze, zespołowe ..................................................................... Konkursy i gry zespołowe ....................................................................... Quiz „Pytanie za pytanie” ....................................................................... Opowiadamy bajki metodą Carla Orﬀa ..................................................

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i5 5

23 28 30 33 36 39 44 45 47 48 50 53 55 55 56 57 58 65 72 73

2010-06-17 10:20:24

Spis treści

Stara bryczka rodzinna ........................................................................... Odwiedzamy planety i wyspy ................................................................. Rysowana bajeczka ................................................................................. Wiosenna wycieczka – bajka z zadaniami ............................................... Metoda ośrodków zainteresowań ................................................................ Metody ewaluacyjne .................................................................................... Drzewko ................................................................................................. Pogoda .................................................................................................... Termometr uczuć ................................................................................... Krąży słoik .............................................................................................. Zdania prawdziwe i fałszywe .................................................................. Pytanie za pytanie ...................................................................................

78 79 82 83 86 87 87 87 87 88 88 88

Rozdział III Techniki pracy jako narzędzia efektywnych działań z dziećmi Techniki twórczego rozwiązywania problemów .......................................... 89 Małe ludziki ........................................................................................... 90 Paradoksalna burza mózgów .................................................................. 91 Metoda projektowania idealnego ............................................................ 92 Rozwiązywanie problemów drogą skojarzeń .......................................... 92 Identyﬁkacja z obiektem ......................................................................... 92 Rozwiązywanie problemów drogą analogii ............................................. 93 Techniki skojarzeniowe .......................................................................... 94 Prowokacje „po” jako narzędzie stymulujące myślenie (myślenie poboczne) ............................................................................... 94 Techniki przyśpieszonego uczenia się .......................................................... 96 Mind-mapping (mapy pamięci, mentalne, myślowe) ............................. 96 Łańcuchowa metoda skojarzeń ............................................................... 97 Zakładkowa metoda zapamiętywania – haki pamięciowe ....................... 98 Techniki dyskusyjne .................................................................................... 98 Dyskusja w kawiarni ............................................................................... 100 Metaplan ................................................................................................ 100 Słoneczko ............................................................................................... 101 Karty dyskusyjne ..................................................................................... 102 Sześć kapeluszy (myślące kapelusze) ....................................................... 103 Dyskusja panelowa (zwana dyskusją ekspertów lub obserwowaną) ......... 104 5 z 15 z elementami dyskusji wielokrotnej ............................................. 105 Piramida priorytetów .............................................................................. 107 Poker kryterialny .................................................................................... 108

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i6 6

2010-06-17 10:20:24

Spis treści

Twoje – moje argumenty ........................................................................ 109 Decyzja należy do ciebie ......................................................................... 110 Obcy przybysz (technika naiwnych pytań) ............................................. 111 Debata za i przeciw ................................................................................ 112 Graﬃti .................................................................................................... 112 Spór z obroną grupy ............................................................................... 113 Przewód sądowy ..................................................................................... 114 Kula śniegowa (2 × 4 × 8) ....................................................................... 115 Zgadzam się – nie zgadzam się ............................................................... 115 Wybory ................................................................................................... 116 Metoda 66 .............................................................................................. 117 Monika, Jan, Anna ................................................................................. 117 Cebula (łożysko kulkowe) ...................................................................... 118 Przesłuchanie .......................................................................................... 119 Drzewko decyzyjne ................................................................................. 119 Wywiad ....................................................................................................... 121 Wywiad z partnerem .............................................................................. 121 Wywiad z grupą ..................................................................................... 122 Rozdział IV Efektywne formy organizacyjne w pracy z dziećmi Uczymy się – uczymy innych ....................................................................... 124 Praca w obwodach stacyjnych ...................................................................... 124 Praca w kącikach badawczo-poznawczych ................................................... 125 Portfolio ...................................................................................................... 125 Bibliograﬁa .................................................................................................. 127

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i7 7

2010-06-17 10:20:24

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i8 8

2010-06-17 10:20:24

Od autorki Pomysł napisania publikacji na temat skutecznych metod pracy z dziećmi narodził się w wyniku dyskusji z nauczycielami i studentami, z którymi prowadziłam zajęcia w ramach studiów podyplomowych oraz szkoleń rad pedagogicznych wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli (WDN). Obecnie w literaturze metodycznej, szczególnie dotyczącej pracy z dziećmi przedszkolnymi, brakuje nowych, a zarazem efektywnych i interesujących dla dzieci opracowań metod i technik pracy. Nauczyciele w dużym stopniu sami odczuwają, że ich działania są mało atrakcyjne i nieskuteczne. Jako nauczyciel akademicki i edukator dostrzegam wśród nauczycieli twórcze niezadowolenie oraz zainteresowanie propozycjami nowych rozwiązań metodycznych w pracy z dziećmi. Publikacja wychodzi naprzeciw tym potrzebom i ma na celu zainspirować nauczycieli do bardziej interesujących i skutecznych działań dydaktycznych. Podstawą najnowszej koncepcji efektywnego uczenia się jest edukacja przez doświadczenie, czyli samodzielne odkrywanie, badanie, poszukiwanie, doświadczanie połączone z możliwością wyboru form i technik pracy uwzględniających indywidualne zainteresowania i potrzeby dzieci oraz ich przeżycia. Zgodnie z nową koncepcją nauczyciel ma za zadanie: stymulować, inspirować, pobudzać, umożliwiać samodzielne uczenie się. Uczymy najlepiej wówczas, gdy bierze w tym udział cała nasza osoba, czyli gdy uczymy przez to: – – – – – – – –

co widzimy co słyszymy co wyczuwamy smakiem co wyczuwamy węchem czego dotykamy co sobie wyobrażamy co wyczuwamy intuicyjnie co czujemy1.

Obecnie, obok metod aktywizujących rozwijających ekspresję dzieci, zwraca się większą uwagę na stymulowanie samodzielnego myślenia i działania, roz1

J. Vos za: N. Hajduczenia, Treningi twórczości w nauczaniu języka obcego [w:] W. Limont (red.), Teoria i praktyka edukacji uczniów zdolnych, Impuls, Kraków 2004, s. 199.

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i9 9

2010-06-17 10:20:24

Od autorki

wiązywanie problemów dydaktycznych w sposób twórczy, wdrażanie do odpowiedzialności za własne działanie i rozwijanie umiejętności samooceny tychże działań. Niniejsze opracowanie jest oparte na najnowszych zasobach wiedzy pedagogiczno-psychologicznej. W założeniu wykracza ono poza syntezę istniejących dotychczas propozycji dydaktycznych. Zawiera bowiem nowe rozwiązania teoretyczno-metodyczne powstałe na gruncie nowoczesnych koncepcji kształcenia: nauczania kreatywnego, dramy, pedagogiki zabawy, treningu myślenia twórczego, kształcenia wielostronnego według W. Okonia2 oraz koncepcji efektywnego uczenia się. W swoich założeniach uwzględnia: indywidualność każdego dziecka (uczenie się zgodnie z własnymi możliwościami i zdolnościami – teoria inteligencji wielorakiej H. Gardnera3), prymat uczenia się nad nauczaniem, dominację zadań i problemów otwartych, odważne stawianie pytań i niestandardowe propozycje rozwiązań, różnorodność sądów i opinii, podmiotowe traktowanie dziecka, jego aktywność w procesie uczenia się, rezygnację z oceniania na rzecz udzielania informacji zwrotnych, odejście od oceny nauczyciela na rzecz samooceny dzieci. Autorskie pomysły zawarte w opracowaniu są interesującą propozycją praktycznego zastosowania w edukacji małego dziecka takich metod aktywizujących, jak: projekt, projektowanie okazji edukacyjnych, story-line, twórcze rozwiązywanie problemów, techniki dyskusyjne, mapy mentalne czy techniki przyśpieszonego uczenia się. Jeden z rozdziałów książki został poświęcony sposobom organizowania edukacji sprzyjającym efektywnemu uczeniu się. W publikacji zwracam uwagę na prymat pracy w diadach, triadach, pracy zespołowej i w małych grupach – podkreślam wartość współpracy. Z mojej obserwacji wynika, że dzieci pracujące w parach, zespołach oraz małych grupach osiągają znacznie lepsze wyniki, niż pracując indywidualnie, co potwierdzają badania naukowe4. Wiele zawartych w książce przykładów dotyczy konkretnych tematów podejmowanych w codziennej pracy z dziećmi, związanych np. ze świętami rodzinnymi (Dzień Babci, Dzień Dziadka), porami roku, kształtowaniem pojęć matematycznych, przyrodniczych lub społecznych bądź z doskonaleniem konkretnych umiejętności stymulujących myślenie twórcze, umiejętność dyskutowania. Przedstawione propozycje metod pracy z dziećmi wynikają z bogatego doświadczenia. Większość z nich sprawdziła się podczas pracy z dziećmi sześcioletnimi.

2 3

S. Wołoszyn (wybór i oprac.), Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, t. 3, ks. 2, Strzelec, Kielce 1998, s. 290. H. Gardner, Niepospolite umysły: o czterech niezwykłych postaciach i naszej własnej wyjątkowości. Wolfgang Amadeusz Mozart, Virginia Woolf, Zygmunt Freud, Mahatma Gandhi, tłum. A. Tanalska-Dulęba, CiS, W.A.B., Warszawa 1998, s. 56–58. D. Klus-Stańska, Konstruowanie wiedzy w szkole, Wyd. UWM, Olsztyn 2000.

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i10 10

2010-06-17 10:20:24

Od autorki

Publikacja jest adresowana do nauczycieli przedszkoli, nauczycieli edukacji zintegrowanej, wychowawców, opiekunów i innych osób pracujących z dziećmi. Zamieszczone przykłady metod i technik pracy mają jedynie zainspirować nauczycieli do samodzielnych prób poszukiwania twórczych rozwiązań. Przedstawione propozycje należy traktować elastycznie, dostosować je do założonych celów dydaktycznych, tematyki, możliwości oraz osobowości i umiejętności nauczyciela. Mam nadzieję, że książka pobudzi inwencję twórczą nauczycieli. Stanie się okazją i praktyczną pomocą w reﬂeksji nad własną pracą, a być może skłoni do zmiany dotychczasowych sposobów jej organizowania i prowadzenia. Publikacja składa się z rozdziałów zawierających: – słowo wstępne; – założenia teoretyczne dotyczące pracy wybraną metodą; – przykłady rozwiązań w pracy z dziećmi z zastosowaniem wybranych metod, technik i form organizacyjnych; – wskazówki i informacje praktyczne wynikające z doświadczeń, obserwacji i reﬂeksji autorki; – literaturę przedmiotu. Wszystkim nauczycielom życzę radości z odkrywania własnych umiejętności kreowania efektywnych form pracy z dziećmi.

*** Składam serdeczne podziękowania Pani prof. dr hab. Bożenie Muchackiej z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie oraz Pani dr Halinie Dmochowskiej z Uniwersytetu Wrocławskiego za cenne uwagi i wskazówki podczas pisania książki. Mariola Jąder

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i11 11

2010-06-17 10:20:24

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i12 12

2010-06-17 10:20:24

Rozdział I

Efektywność – warunki efektywnego uczenia się Im bardziej nauka straci charakter nawyku i stanie się przeżyciem, tym bardziej twórczą będzie praca i radosną szkoła. (I. Kiken) Aby móc powiedzieć, że coś jest bardzo lub mało efektywne, bierzemy zazwyczaj pod uwagę to, w jakim stopniu spełnia nasze oczekiwania. H. Hamer uważa, że efektywne nauczanie to [...] wzrost lub utrzymywanie się na wysokim poziomie chęci (motywacji) do nauki, zarówno pod kierunkiem nauczyciela, jak i samodzielnej, oraz wzrost kompetencji uczniów1.

W skutecznym uczeniu się dużą rolę odgrywa składnik emocjonalno-motywacyjny oraz wynik, czyli nabycie potrzebnych wiadomości, umiejętności czy postaw. Skuteczne uczenie się jest zatem uzależnione od wielu czynników, które możemy podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.

Czynniki zewnętrzne – egzogenne (środowiskowe) Zdaniem H. Hamer klucz do efektywności nauczania tkwi przede wszystkim w motywacji (do pracy) oraz kompetencjach samego nauczyciela2. Na motywację nauczyciela do pracy, według A. Maslowa, wpływa zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, takich jak: [...] – potrzeba szacunku, czyli akceptacji, uznania, sprawowania kontroli nad otoczeniem (posiadanie wpływu na cokolwiek); 1 2

H. Hamer, Klucz do efektywności nauczania: poradnik dla nauczycieli, Veda, Warszawa 1994, s. 19. Tamże, s. 20.

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i13 13

2010-06-17 10:20:24

Efektywne i atrakcyjne metody pracy z dziećmi

– potrzeba samorealizacji (samoaktualizacji, samourzeczywistniania), czyli robienia tego, do czego ma się zdolności, predyspozycje i co naprawdę lubi się robić; – potrzeba poznawcza, czyli wiedzy i rozumienia rzeczywistości3.

Jednym ze sposobów podnoszenia motywacji nauczyciela do pracy może być, zdaniem H. Hamer, doskonalenie własnych kompetencji4 (kompetencje są tu rozumiane jako „zakres czyjejś wiedzy, umiejętności, odpowiedzialności”5), które można podzielić na kilka grup: – specjalistyczne (dotyczące nauczanego przedmiotu); – dydaktyczne: • planowanie zajęć, • logiczne konstruowanie działań z dzieckiem, • sprawne i jasne precyzowanie celów, • uwzględnianie cyklu uczenia się: doświadczenie – obserwacja – reﬂeksja – uogólnienie – eksperymentowanie, • zachęcanie dzieci do aktywności, • korzystanie z pomocy audiowizualnych, • dobór metod pracy do celu zajęć, • atrakcyjne prowadzenie zajęć, • uczenie dzieci sposobów uczenia się; – psychologiczne: • pozytywne nastawienie do ludzi; • umiejętność komunikacji interpersonalnej; • umiejętność motywowania do nauki; • budowanie zgranego zespołu; • elastyczność stylu kierowania dziećmi; • kontrolowanie poziomu stresu. Innymi determinantami6 jakości pracy nauczyciela są: – umiejętność prawidłowego komunikowania się z dziećmi: • aktywne słuchanie, • asertywność, • dialog, • rozwiązywanie konﬂiktów; – umiejętność motywowania7 dzieci do pracy: • umożliwianie dokonywania wyborów; • uwzględnianie potrzeb i zainteresowań dzieci; • dostosowywanie zadań do górnej granicy możliwości; 3 4 5 6 7

H. Hamer, Klucz do efektywności nauczania..., dz. cyt., s. 24. Tamże, s. 25. S. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 1, PWN, Warszawa 1983, s. 977. H. Hamer, Klucz do efektywności nauczania..., dz. cyt., s. 55. Motywacja jest tu rozumiana jako „[...] ogół procesów pobudzania, podtrzymywania i regulowania aktywności zmierzających do osiągnięcia jakiegoś celu” – E. Różycka (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 3, Żak, Warszawa 2003, s. 442.

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i14 14

2010-06-17 10:20:24

Rozdział I. Efektywność – warunki efektywnego uczenia się

• umożliwianie podejmowania decyzji; • budowanie zgranych zespołów: wyzwalanie aktywności, integrowanie osób w grupie, rozwijanie współdziałania, docenianie pomocy w grupie; • zrelaksowanie nauczyciela: podróże w wyobraźni, medytacje, słuchanie muzyki. Do innych czynników wpływających na uczenie się możemy zaliczyć efektywne metody pracy. Aby o nich mówić, trzeba najpierw zdeﬁniować samo pojęcie metody: przez metodę kształcenia rozumiemy tu dynamiczny proces formowania się człowieka, polegający na ciągłym wyborze treści kształcenia oraz sposobów działania nauczyciela i uczniów, tudzież na takim doborze warunków uczenia się, aby wychowanek przeżywał kształcenie, jako jego własny proces, sprawiający jemu samemu satysfakcję, a zarazem aby jak najchętniej przystępował do jego realizacji i kontynuacji [...] Wartość metody nauczania zależy przede wszystkim od tego, czy i w jakim stopniu wywołuje aktywność, samodzielność i zaangażowanie samych uczniów8.

Metody pracy mogą dotyczyć samego dziecka, tj. sposobu prowadzenia pracy nauczyciela z dzieckiem, lub sposobu organizowania procesu edukacyjnego od strony nauczyciela. Do efektywnych metod pracy z dziećmi można zaliczyć metody: – problemowe, – projekcyjne, – twórczego rozwiązywania problemów, – aktywizujące, – zabawowe, – zadań stawianych dziecku do wykonania, – projektowania okazji edukacyjnych, – projektu edukacyjnego, – map myślowych, – dyskusji, – przyspieszonego uczenia się, – portfolio, – ewaluacyjne. Kolejnym czynnikiem są techniki pracy umysłowej (inaczej metodyka pracy umysłowej lub bardziej szczegółowa metoda pracy), czyli sposoby pracy, przy pomocy których tę pracę w rozmaitych sytuacjach wykonuje się w różnych warunkach i różnymi środkami9.

8 9

W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2004, s. 243. T. W. Nowacki (red.), Nowy słownik pedagogiki pracy, WSP TWP, Warszawa 2000, s. 260.

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i15 15

2010-06-17 10:20:24

Efektywne i atrakcyjne metody pracy z dziećmi

Jest to pojęcie podrzędne w stosunku do terminu „metoda pracy”. Techniki mają charakter ćwiczebny, usprawniający. Odpowiedni dobór techniki pracy powoduje, że dzieci ćwiczą konkretne sprawności i umiejętności, np. myślenie, mowę, analizowanie, dyskutowanie. Człowiek, pracując z innymi ludźmi, pracuje własną osobowością, tj. opiera się na własnych wartościach, przekonaniach, strategiach widzenia i rozwiązywania problemów, umiejętności komunikacji społecznej, asertywności lub jej braku, empatii, zdolności dostrzegania pewnych stanów, zjawisk, rzeczy, które tworzą jego wizję świata. Określa to w jakiś sposób jego metaumiejętności w pracy z innymi ludźmi. Jeśli do powyższych metaumiejętności (ogólnoludzkich, ponadprzedmiotowych) dodamy kompetencje merytoryczne w postaci specjalistycznej wiedzy i metodyczne dotyczące metod pracy z dziećmi, to otrzymamy prawdziwy obraz nauczyciela. Formy pracy z dzieckiem: – indywidualna, – w parach, – w zespołach, – w małych grupach, – z całą grupą; Tworzenie atmosfery pracy: – bezpieczeństwa, – radości, – akceptacji, – poczucia sprawstwa, – uznania, – szacunku, – zaufania, – poznawania, odkrywania, – inne. Innymi czynnikami środowiskowymi mającymi wpływ na dziecko są: – otoczenie społeczno-ekonomiczne: umeblowanie, ulubione przedmioty, światło, dźwięk, temperatura, muzyka, warunki zamieszkiwanego środowiska (wieś, miasto), warunki klimatyczne, poziom wykształcenia rodziców, poziom kultury rodziny dziecka, higieniczny tryb życia dziecka itd.; – czynniki ﬁzyczne: gospodarowanie czasem, pożywienie, organizacja innych zajęć; – czynniki socjologiczne: organizacja kontaktów z innymi osobami (koledzy, rodzice itd.).

Jader-Efektywne - wyd. II 2010.i16 16

2010-06-17 10:20:24