Edyta Januszewska
Heterotopie dziecięcego uchodźstwa Syryjczycy w Libanie
Kraków 2019
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 3
18.06.2019 13:30:42
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019
Recenzenci: dr hab. Danuta Lalak dr hab. Aneta Rogalska-Marasińska
Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska
Opracowanie typograficzne i projekt okładki: Katarzyna Kerschner
Fotografie na okładce: Edyta Januszewska
ISBN 978-83-8095-653-7
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 4
18.06.2019 13:30:42
Spis treści Wstęp .................................................................................................................. 7 Rozdział I Teoretyczne aspekty miejsca i przestrzeni w zdestabilizowanym świecie ...... 21 1.1. Heterotopia wobec miejsca i przestrzeni w wybranych koncepcjach społecznych ................................................................................................. 21 1.1.1. Heterotopia według Michela Foucaulta ........................................... 21 1.1.2. Współczesne koncepcje miejsca i przestrzeni w perspektywie socjologicznej, antropologicznej, filozoficznej, pedagogicznej ...... 27 1.2. Hipernowoczesność i koncepcja nie-miejsca Marca Augégo .................... 46 1.2.1. Hipernowoczesność a nie-miejsce w rozważaniach Marca Augégo .................................................................................... 48 1.2.2. Nie-miejsce w ujęciach socjologów, antropologów, filozofów ......... 50 1.2.3. Relacja człowiek – tekst w nie-miejscu ............................................ 61 1.2.4. Specyfika nie-miejsca – nie-miasta .................................................. 64 1.3. Traumatyczne doświadczanie nie-miejsca ................................................. 68 1.3.1. Współczesne rozumienie niepełnosprawności ................................ 68 1.3.2. Dokumenty międzynarodowe dotyczące niepełnosprawnych uchodźców i organizacje pomocowe ................................................ 70 1.3.3. Niepełnosprawni uchodźcy a ich specyficzne problemy ................. 77 1.3.4. Kwestie zdrowia psychicznego i fizycznego uchodźców w nie-miejscu .................................................................................... 85 Rozdział II Metodologia badań własnych w paradygmacie badań jakościowych .............. 91 2.1. Badania jakościowe w perspektywie pedagogicznej i socjologicznej ....... 91 2.2. Teoretyczny zakres badań własnych .......................................................... 94 2.3. Ramy interpretacji jako przyjęte kategorie analityczne ........................... 95 2.4. Wykorzystane metody, techniki i narzędzia badawcze ............................. 97 2.4.1. Metoda biograficzna ......................................................................... 97 2.4.2. Wywiad częściowo ustrukturyzowany ............................................. 98 2.4.3. Obserwacja uczestnicząca ................................................................ 100 2.5. Grupa badawcza, czas i miejsce badań ....................................................... 101
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 5
18.06.2019 13:30:42
6
Spis treści
Rozdział III Syryjscy uchodźcy w Libanie – heterotopiczny charakter nie-miejsca ............ 113 3.1. Ucieczka z Syrii i obozy dla uchodźców ...................................................... 113 3.1.1. Peregrynacja jako szansa i nadzieja na odnalezienie bezpieczeństwa – między przestrzenią ucieczki a zadomowieniem ............................................................................. 113 3.1.2. Obozy dla uchodźców jako przestrzeń życia ................................... 126 3.1.3. Uchodźcy w Dolinie Bekaa i ich namioty ......................................... 134 3.1.4. Inne miejsca zamieszkania uchodźców ............................................ 148 3.1.5. Przestrzeń życia w fotografiach syryjskich dzieci ........................... 153 3.1.6. Rozłączenie rodzin jako skutek uchodźstwa ................................... 156 3.2. Pojęcie czasu w literaturze socjologicznej i w narracjach syryjskich uchodźców ................................................................................. 159 3.2.1. Czas społeczno-kulturowy w rozważaniach socjologów ................. 159 3.2.2. Czas ilościowy a czas jakościowy ...................................................... 162 3.2.3. Czas jednostkowy a czas społeczny .................................................. 164 3.2.4. Przeszłość w narracjach uchodźców ................................................. 167 3.2.5. Kategoria czasu w życiu codziennym uchodźców ........................... 172 3.3. Przestrzeń życia uchodźców ....................................................................... 181 3.3.1. Wykluczenie społeczne – bieda, prace dorywcze i bezrobocie ........ 181 3.3.2. Pomoc organizacji międzynarodowych i pozarządowych ............... 196 3.3.3. Trudne relacje z Libańczykami w środowisku lokalnym ................. 202 3.3.4. Szkoła jako przestrzeń edukacyjna syryjskich dzieci ...................... 220 3.3.5. Choroba i niepełnosprawność Syryjczyków w obozach dla uchodźców ................................................................................... 224 3.4. „Oswajanie” przestrzeni poprzez budowanie nowego miejsca do życia .... 233 3.4.1. Otoczenie i wnętrze namiotów ........................................................ 235 3.4.2. Rozwój zasobów kapitałowych syryjskich uchodźców .................... 246 3.4.3. Budowanie relacji międzyludzkich w „oswajanych” miejscach zamieszkania ..................................................................................... 250 3.4.4. Szkoła jako miejsce zadomowienia .................................................. 256 3.4.5. Przyszłość syryjskich uchodźców – między miejscem a czasem ..... 263 Zakończenie ....................................................................................................... 269 Bibliografia ......................................................................................................... 277 Spis schematów .................................................................................................. 303 Spis tabel ............................................................................................................ 303 Spis map ............................................................................................................. 303 Spis fotografii ..................................................................................................... 303
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 6
18.06.2019 13:30:42
Wstęp Pisać bowiem to w pewien sposób rozbijać i odbudowywać świat (książkę)1.
Współczesny świat jest pełen ruchu, przemieszczania się, zmiany, przenikają się sfery życia, przestrzeni społecznych i kulturowych. Ludzie biedni, wygnani ze swoich krajów migrują w poszukiwaniu lepszego życia. Sytuacja w krajach przyjmujących przyczynia się do powstawania gett i terenów wykluczonych, w których „zamykani” są migranci i uchodźcy. Koniec XIX i początek XX wieku to okres masowych przemieszczeń i zmian kulturowych. Po pierwszej wojnie światowej zaczęły powstawać pierwsze obozy dla uchodźców jako przejaw kontroli napływu imigrantów do krajów przyjmujących2. W dobie masowej migracji najtrudniejsza jest sytuacja dzieci, razem z rodzinami uciekają one z krajów ogarniętych wojną3. 1 R. Barthes, Krytyka i prawda [w:] H. Markiewicz (oprac.), Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 2, Strukturalno-semiotyczne badania literackie. Literaturoznawstwo porównawcze. W kręgu psychologii głębi i mitologii, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972, s. 135. 2 S. Łodziński, M. Ząbek, Ludzie w zawieszeniu. Dylematy wykorzenienia i zakorzenienia w zbiorowości uchodźców [w:] A. Lompart (red.), Jednostka zakorzeniona? Wykorzeniona?, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 95. 3 Zatrważające są dane dotyczące warunków życia zarówno w krajach ogarniętych wojną, jak i w krajach docelowych (najczęściej ościennych, w których sytuacja polityczna, gospodarcza i socjalna także jest niestabilna). Z raportu UNICEF-u wydanego w pierwszej dekadzie XXI wieku wynika, że miliard dzieci nie ma warunków do życia i rozwoju, a 2,5 miliarda nie ma dostępu do odpowiednich warunków sanitarnych. Sto pięćdziesiąt milionów z nich w wieku od 5. do 14. roku życia zmuszonych jest pracować. Ponad 100 milionów dzieci nie uczęszcza do szkoły podstawowej, z czego najwięcej stanowią dziewczęta. Zob. Sytuacja dzieci na świecie. Wydanie specjalne. Konwencja o Prawach Dziecka 20 lat, UNICEF, Nowy Jork, listopad 2009, s. 4–5, https://www.unicef.pl/Co-robimy/Publikacje/Sytuacja-dzieci-na-swiecie [dostęp: 5.10.2017]. W 2017 roku 7,5 miliona dzieci z 48 krajów świata znajdowało się w sytuacji permanentnego niedożywienia. Najgorsza sytuacja była w Jemenie, Nigerii, Sudanie Południowym i Somalii. Według danych Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców, obecnie na świecie jest 65,3 miliona osób wysiedlonych, w tym 21,3 miliona uchodźców. Połowa z nich to dzieci. Każdego dnia 42 500 osób zostaje wysiedlonych, to jest cztery razy więcej niż w 2005 roku. G.M. Dadzie, Healthcare accessibility for Syrian refugees: Understanding trends, host countries’
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 7
18.06.2019 13:30:42
8
Wstęp
Janusz Korczak, lekarz, pedagog, pisarz i działacz społeczny, który w czasie drugiej wojny światowej prowadził Dom Sierot dla dzieci żydowskich w Warszawie napisał: „Dużo złego przyniosła wojna dla ludzkiego ciała i dla sumienia”4, a w innym miejscu stwierdził: Są dzieci, które gdy się rodzą, to aniołowie załamują ręce, Bóg płacze. Czarne mroki snują się nad głowami sierocymi. Zbierają one z życia wszystkie cierpienia, wysysają wszystkie gorycze, imię ich – legion5.
Wojna i związana z nim golgota są doświadczeniami granicznymi i traumatycznymi dla dzieci i ich rodziców. U najmłodszych powodują cierpienie i ból z powodu utraconych dzieciństwa, szans i marzeń na lepsze jutro. Jedną z wojen, które obecnie toczą się na świecie, jest wojna domowa w Syrii. Niebezpieczeństwa, na które narażone są syryjskie dzieci, to przede wszystkim: śmierć na wojnie, bycie wcielonym do zbrojnych sił opozycyjnych wobec armii Baszszara Al-Asada, utonięcie w Morzu Śródziemnym w czasie ucieczki z włas nego kraju, brak nauki w ojczyźnie i w ościennym kraju przyjmującym, praca, trauma wojenna oraz osierocenie6. W latach 2011–2013 w Syrii zostało zabitych ponad 10 tysięcy dzieci. Według organizacji Lekarze bez Granic w 2015 roku w Damaszku dzieci poniżej 15. roku życia stanowiły prawie 40% osób okaleczonych i 31% zabitych. Z kolei w północnej i zachodniej części Syrii, włączając Aleppo, Idlib, Hamę i Homs, 17% dzieci poniżej 5. roku życia zostało okaleczonych, a prawie 20% zabitych7. Według UNICEF-u w 2015 roku8 około 2 milionów syryjskich dzieci mieszkało w miejscach, do których nie dochodziła żadna pomoc humanitarna. Obecnie ponad 2 miliony z nich pozostaje bez pomocy lekarskiej. Z powodu braku dostępu do czystej wody (70% z nich nie ma do niej dostępu) i biedy, dzieci chorują m.in. na biegunkę, polio, odrę i zapalenie wątroby. Funkcjonuje tylko 1/3 szpitali, a na jednego lekarza przypada 4 tysiące osób.
4 5 6 7
8
responses and impacts on refugees’ health, „Public Administration & Policy” 2017, 4, s. 5. Należy dodać, iż istnieją różne formy podróży: migracje przymusowe, zarobkowe i dobrowolne. Zob. m.in. K.A. Morawska, Migracja cyrkulacyjna w świetle polityki imigracyjnej Unii Europejskiej, „Studia Europejskie” 2013, nr 3. J. Korczak, Pamiętnik i inne pisma z getta, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2012, s. 241. J. Korczak, Dzieci ulicy; Dziecko salonu, „Dzieła”, t. 1, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1992, s. 219. Uważa się, że „ponad 15 000 syryjskich dzieci uchodźców zostało w wyniku wojny lub ucieczki oddzielone od swoich rodziców”. Uchodźcy info, www.uchodzcy.info [dostęp: 1.10.2017]. No place for children: The impact of five years of war on Syria’s children and their childhoods, 14.03.2016, UNICEF, s. 17–18, https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/SYRIA 5Y_Report_COB.pdf [dostęp: 5.01.2018]. Dane z marca 2015 roku. 14 mln dzieci cierpi na skutek konfliktu w Syrii i Iraku, 12.03.2015, https://www.unicef.pl/Centrum-prasowe/Informacje-prasowe/14-mln-dzieci-cierpi-na-skutek-konfliktu-w-Syrii-i-Iraku [dostęp: 1.10.2017].
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 8
18.06.2019 13:30:43
Wstęp
9
W Aleppo 140 tysięcy młodych ludzi ma dostęp tylko do 10 pediatrów. Prawie 7 milionów dzieci żyje w biedzie9. W Syrii małoletni walczą jako żołnierze. Ugrupowania paramilitarne obiecują im od 400 dolarów wzwyż za wstąpienie w ich szeregi. W pierwszych latach wojny do wojska zaciągali się głównie chłopcy w wieku 15–17 lat i służyli na tyłach. Ale od 2014 roku do armii rekrutowane są dzieci od 7. roku życia. Według danych UNICEF-u w 2015 roku ponad połowa z nich nie miała jeszcze 15 lat. Obecnie walczą one na pierwszej linii frontu. Ugrupowania te zmuszają je do zabijania przeciwników, używając ich jako snajperów, i do wykonywania egzekucji. Dzieci są bite, indoktrynowane i przymuszane do przemocy. Syryjskie dzieci nie chodzą do szkoły. W tym kraju i w państwach ościennych około 2,8 miliona dzieci nie ma dostępu do edukacji10. Do 2016 roku w Syrii zniszczono ponad 6 tysięcy szkół. W tym miejscu warto przytoczyć dane dotyczące syryjskich uchodźców, którzy musieli opuścić swój kraj i szukać schronienia głównie w sąsiednich państwach. Od 2011 roku 2,4 miliona syryjskich dzieci zostało uchodźcami; 15 525 dzieci bez rodziców przekroczyło syryjską granicę11. Obecnie w krajach ościennych liczba syryjskich uchodźców jest 10 razy wyższa niż w 2012 roku. Połowa z nich to dzieci12. Uchodźcy szukają bezpieczeństwa i schronienia przede wszystkim w czterech sąsiadujących z Syrią krajach: Turcji, Libanie, Jordanii oraz w Iraku. W grudniu 2017 roku pod ochroną UNHCR pozostawało 5 456 108 syryjskich uchodźców (w tym 3 400 195 w Turcji; 654 903 w Jordanii; 246 974 w Iraku; 126 027 w Egipcie i ponad 30 000 w innych krajach Afryki Północnej)13. 73% z nich to kobiety i dzieci14. Natomiast w październiku 2018 roku liczba ta była wyższa i wyniosła 5 637 050 (w tym w Turcji 3 594 232; w Jordanii 673 414; w Iraku 251 793; w Egipcie 131 504 i 33 545 w innych krajach Afryki Północnej)15. Syryjscy uchodźcy w krajach ościennych mieszkają w obozach dla uchodźców (37% syryjskich uchodźców mieszka w namiotach w Iraku, w Jordanii 21%, w Turcji 6%)16. Szacuje się, że obecnie stanowią oni około 25–30% populacji 4,5-milionowego Libanu17. W czerwcu 2017 roku w Libanie przez 9 No place for children: The impact of five years of war..., op. cit., s. 6. 10 Ibidem, s. 6 i 10. 11 Ibidem, s. 6. 12 Ibidem, s. 5. 13 N. Yassin, 101 facts & figures on the Syrian refugee crisis, Issam Fares Institute for Public Policy and International Affairs American University of Beirut, Beirut, styczeń 2018, s. 20. 14 Ibidem, s. 22. 15 https://data2.unhcr.org/en/situations/syria [dostęp: 17.11.2018]. 16 N. Yassin, 101 facts & figures on the Syrian refugee crisis, op. cit., s. 36. 17 Istnieje wiele danych i statystyk dotyczących liczby Syryjczyków w Libanie, ich sytuacji socjalnej, ekonomicznej i psychologicznej. W zależności od organizacji prowadzącej desk research różnią się one między sobą. Dlatego też fakty, do których odwołuję się w mono grafii, mogą zawierać błędy statystyczne.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 9
18.06.2019 13:30:43
10
Wstęp
UNHCR zarejestrowanych było 1 001 051 uchodźców18. Z kolei dane z 30 czerwca 2018 roku pokazują, że liczba syryjskich uchodźców spadła w porównaniu z tym samym okresem 2017 roku i wyniosła 976 06519. Podane liczby są znaczące dla zobrazowania kontekstu życia i funkcjonowania syryjskich uchodźców w Libanie, do których odnoszę się w zasadniczej części monografii. Bliski Wschód ma burzliwą historię, charakteryzuje się mozaiką kultur, języków i narodów. Imperium Osmańskie (1299–1922), utworzone w Anatolii przez Turków osmańskich, toczyło wiele wojen zewnętrznych i wewnętrznych. Paszowie zarządzający okręgami w prowincjach Imperium dążyli do nadania autonomii podległym im obszarom. Jednym z nich był Liban, gdzie chrześcijańscy i druzyjscy władcy utworzyli samodzielnie działające jednostki, które stały się podwaliną późniejszego tzw. Wielkiego Libanu. Od XVI wieku teren Libanu był częścią Imperium, a od roku 1861 posiadał autonomię w ramach państwa Osmanów20. W czasie pierwszej wojny światowej Liban był pod okupacją Wielkiej Brytanii i Francji. Po wojnie kraje te podzieliły między sobą terytoria zależne na nowe państwa z własnymi granicami. Francuzi utworzyli dwie republiki – Liban i Syrię21. Do Libanu włączyli nowe terytoria (góry Liban i jego okolice) i w ten sposób powstał Wielki Liban, zamieszkiwany głównie przez chrześcijan i niesunnickich muzułmanów22. W 1943 roku Liban uzyskał niepodległość, a w 1945 roku razem z Egiptem, Irakiem, Syrią, Arabią Saudyjską, Jemenem oraz z Transjordanią (zmienioną w 1949 roku na Jordanię) założył Ligę Państw Arabskich. Skutkiem sztucznego ustalenia granic terytoriów zależnych było roszczenie sobie przez wiele państw arabskich prawa do innych obszarów. Przykładem jest Syria, która wnosiła pretensje wobec Libanu. Wiele krajów nie było przygotowanych na odzyskanie niepodległości i dlatego na ich terenach wybuchały wojny domowe między zwaśnionymi plemionami 18 W tym 19,5% dorosłych mężczyzn, 25,8% dorosłych kobiet, 28% dzieci płci męskiej i 26,7% dzieci płci żeńskiej. Zob. Vulnerability assessment of Syrian refugees in Lebanon (VASyR-2017), UNICEF, UNHCR, WFP, https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/VASyR%202017. compressed.pdf [dostęp: 16.11.2018]. Najwięcej syryjskich uchodźców mieszkało w Dolinie Bekaa (357 303 osoby). Zob. http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=122 [dostęp: 20.10.2017]. W kwietniu 2015 roku w Libanie pod ochroną UNHCR pozostawało 1 185 241 osób, a na dzień 31 marca 2016 roku pod taką ochroną przebywało 1 048 275 sy ryjskich uchodźców. Zob. Summary of regional migration trends Middle East (March 2016), Danish Refugee Council, https://drc.ngo/media/2443423/drc-middle-east-regional-migration-trends-march-2016.pdf [dostęp: 10.01.2018]. 19 Syria refugee response: Lebanon Syrian refugees registered: 30 June 2018, UNHCR Lebanon – Beirut, https://data2.unhcr.org/en/documents/download/64925 [dostęp: 11.11.2018]. 20 B. Lewis, Muzułmański Bliski Wschód. Narody i cywilizacje, przeł. J. Danecki, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2003, s. 314. 21 Ibidem, s. 323. 22 Ibidem, s. 326–327.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 10
18.06.2019 13:30:43
Wstęp
11
i narodami. W Libanie konflikty na tle etnicznym, religijnym i terytorialnym podsycane były przez udział państw obcych. Miało to swoje odzwierciedlenie m.in. w wojnie domowej w 1958 roku, kiedy to libańscy muzułmanie chcieli włączyć Liban do Zjednoczonej Republiki Arabskiej, którą współtworzyły już Egipt i Syria. Próba ta jednak nie powiodła się, a w konflikt włączyły się wojska amerykańskie23. Po drugiej wojnie światowej, w wyniku walk pomiędzy Żydami a Arabami w Palestynie, ponad 726 tysięcy Palestyńczyków uciekło z terenów zajętych przez Izrael i znalazło schronienie w krajach ościennych, w tym w Libanie24. Kolejna wojna domowa w Libanie wybuchła w 1975 roku i trwała 25 lat (do 1990)25. Walki między muzułmanami a częścią chrześcijan wybuchły z powodu napływu Palestyńczyków z Izraela, Jordanii i Syrii. W wojnie brały udział m.in. wojska syryjskie, izraelskie i partyzanci z Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), która w 1970 roku ustanowiła swoją główną siedzibę w Libanie26. W 1976 roku do Libanu wkroczyła armia syryjska, która poparła ugrupowania palestyńskie, a walki rozprzestrzeniły się na cały obszar tego kraju. Rok później doszło do walk między siłami syryjskimi a armią libańską, a w 1978 roku syryjscy żołnierze zamordowali kilkudziesięciu libańskich cywilów w Dolinie Bekaa. Była to tak zwana wojna stu dni. Na przestrzeni lat Liban „wciągany” był w konflikty izraelsko-arabskie, m.in. do Operacji Litani (14–21 marca 1978), której celem było zniszczenie baz OWP przez wojska izraelskie, oraz do pierwszej wojny libańskiej (1982–1985). W dniach 19 grudnia 1980 roku i 2 kwietnia 1981 roku w mieście Zahle w Libanie miały miejsce starcia pomiędzy siłami syryjskimi a libańskimi. W obu przypadkach armia syryjska została odparta. Jednak w wyniku starć zginęło 223 libańskich cywilów27. Wojna domowa w Libanie zakończyła się w 1989 roku. W 2005 roku został zabity premier Libanu Rafik Hariri i o zabójstwo oskarżono władze syryjskie. W związku z zaistniałą sytuacją ponownie wybuchł konflikt libańsko-syryjski nazwany cedrową rewolucją. Udało się go zażegnać i Syria wyprowadziła swoje wojska z Libanu. Po trzydziestu latach syryjskiej okupacji Liban stał się wolnym krajem.
23 24 25 26 27
Ibidem, s. 339. O palestyńskich uchodźcach w Libanie piszę w dalszej części monografii. B. Lewis, Muzułmański Bliski Wschód..., op. cit., s. 337. W 1982 roku wojska izraelskie wkroczyły do Libanu i usunęły stamtąd OWP. Chronologia wydarzeń wojny domowej w Libanie została szczegółowo przedstawiona na stronie internetowej Lebanese Civil War 1977–1981, http://www.liberty05.com/civilwar/civil77.html [dostęp: 6.03.2019].
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 11
18.06.2019 13:30:43
12
Wstęp
Liban ma burzliwą historię związaną z relacjami z Syrią. Wojna domowa w Libanie jest ciągle żywa w pamięci Libańczyków28. Skomplikowane wzajemne stosunki jeszcze bardziej pogorszyły się w 2011 roku, kiedy w Syrii wybuchła wojna domowa.
28 Mimo wielu urazów i traum wynikających z dotychczasowych konfliktów między tymi narodami w ostatnich latach podejmuje się próby pojednania i zmniejszenia animozji. Jedną z nich była wystawa zorganizowana w Bejrucie w ramach projektu pt.: „Sacred Catastrophe: Healing Lebanon” („Święta katastrofa: uzdrowienie Libanu”), który zrealizowano w dniach 18 września – 27 października 2017. Miałam możliwość odwiedzenia wystawy 15 października 2017 roku. Celem projektu było stworzenie platformy do dyskusji i refleksji na temat okrucieństwa wojny. Przedsięwzięcie zostało stworzone z zamiarem ożywienia zaniedbanej, zrujnowanej przestrzeni, a także w celu ukazania Bejrutu jako „miasta światła i pokoju”. Projektowi towarzyszyły różne wydarzenia: wystawy, spektakle, publikacje, wykłady, koncerty i warsztaty dotyczące wojny, ale także pokoju, bezpieczeństwa, miłości i tolerancji. Do tego projektu wykorzystano przestrzeń jednego z największych ocalałych wojennych budynków w Bejrucie, Beit Beirut (zaprojektowany w 1924 roku przez Youssefa Aftimusa), który stał się symbolem tej wojny – położony na „zielonej linii”, „ziemi niczyjej”, na dawnej linii demarkacyjnej dzielącej miasto na dwie części (wschodnia była pod kontrolą chrześcijan, a zachodnia – muzułmanów). Beit Beirut był strategicznym punktem w walkach toczonych w Bejrucie, w którym stacjonowała milicja i swoje pozycje mieli snajperzy. Wystawa została zorganizowana przez Beatrice Merz i Janine Maamari, a zasponsorowana przez Fundację Merz i Liban Art pod patronatem Gminy Bejrut i Włoskiego Instytutu Kultury w Bejrucie. Jej autorką jest Zena el Khalil – artystka posługująca się w swojej pracy metodami wizualnymi i multimedialnymi – głęboko zaangażowana w upamiętnianie historii swojego kraju poprzez pokazywanie tragicznych skutków wojny – na poziomie fizycznym, psychicznym i społecznym. Przesłaniem jej prac jest tworzenie kultury pokoju poprzez położenie akcentu na miłość, współczucie, przebaczenie i empatię oraz pokazanie, że sztuka i kultura jest nośnikiem ukazującym rzeczywistość współczesnego świata. Swoje prace prezentowała m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Afryce, Europie, w Azji oraz w Dubaju. Autorka jest również pisarką, poetką i działaczką społeczną. Prace artystki pokazane na wystawie to seria obrazów, rzeźb, materiałów dźwiękowych i wideo rozmieszczonych na trzech kondygnacjach zniszczonego budynku. Dzieła umieszczone są na podłodze, na schodach i ścianach, na których widać ślady po kulach. Na wielu pracach pojawiają się słowa – „mantry” w języku arabskim, takie jak: miłość (mawada), przebaczenie (gufran), pokój (salam) i współczucie (rahma). Na pierwszym piętrze wystawiono 20 obrazów wykonanych z bawełny (z której robione są ke fije – tradycyjne arabskie nakrycia głowy) zanurzonej w czarnym tuszu zrobionym z popiołu i pigmentu. Na jednym z nich przeczytać można: „Kosmos bez ciemności nie może ukazać gwiazd”. W poszczególnych pomieszczeniach znajdowały się również fotografie i wyświetlano filmy ukazujące stan zniszczenia budynku w czasie wojny. Na drugim i trzecim piętrze umieszczona została duża instalacja pt.: „Las”, składająca się z 17 tysięcy drewnianych belek wystających z „ziemi”, mająca na celu z jednej strony uhonorowanie pamięci 17 tysięcy osób, które zginęły w konflikcie, a z drugiej odnosząca się do dawnej „zielonej linii demarkacyjnej”, wokół której rosły krzewy i leżały zeschnięte liście. Na piętrach tych znajdowała się instalacja dźwiękowa zatytułowana: „96% Miłości, 4% Bejrutu: »Zero«, »Pustka«”, która wypełniała całą przestrzeń wystawienniczą. W czasie godzinnej emisji z głośników dobiegały słowa artystki mówiące o wojnie, miłości i przebaczeniu. W całym budynku rozmieszczono 324 ceramiczne
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 12
18.06.2019 13:30:43
Wstęp
13
Moje zainteresowania naukowe obejmujące uchodźców w Polsce i na świecie sięgają 1999 roku. Wtedy to w Kwaterze Głównej ONZ w Nowym Jorku miałam możliwość odwiedzenia wystawy dotyczącej dzieci wojny, która wywarła na mnie wielkie wrażenie. Dzięki niej uświadomiłam sobie ważność problematyki związanej z wojną, cierpieniem i śmiercią najmłodszych jej ofiar – dzieci. Od 2004 roku zgłębiam kwestie odnoszące się do czeczeńskich uchodźców, którzy w czasie konfliktu zbrojnego toczącego się w Republice Czeczeńskiej przyjechali do Polski w poszukiwaniu spokoju i bezpieczeństwa. Na podstawie podjętych wówczas badań napisałam rozprawę doktorską opublikowaną pod tytułem Dziecko czeczeńskie w Polsce. Między traumą wojenną a doświadczeniem uchodźstwa (2010). Od tamtej pory regularnie uczestniczę w konferencjach naukowych w Polsce i za granicą poświęconych tematowi dzieci wojny. W 2013 roku uczestniczyłam w „Seminariach biograficznych w naukach społecznych”, organizowanych przez profesor Kaję Kaźmierską z Katedry Socjologii Kultury na Uniwersytecie Łódzkim. Biorę także udział w cyklicznych seminariach naukowych: „Warszawskie seminaria pedagogiki społecznej” odbywających się w ośrodkach naukowych w całej Polsce. Obecnie, w dobie konfliktów na Bliskim Wschodzie, podjęłam temat związany z sytuacją syryjskich dzieci w krajach ościennych, a konkretnie w Libanie. Jest to istotny problem społeczny, szczególnie w kontekście zagadnień poruszanych przez pedagogów społecznych, którym bliskie są losy dzieci wojny. Badania, którymi posłużyłam się w swojej pracy, to badania jakościowe. Użyłam w nich wywiadu częściowo ustrukturyzowanego, metody biograficznej i obserwacji uczestniczącej. Wykorzystałam również fragmenty dziennika terenowego, w którym zapisywałam doświadczenia, obserwacje i refleksje poczynione na miejscu w obozach dla uchodźców. Ponadto, w celu egzemplifikacji sytuacji życia syryjskich dzieci, wykorzystałam wykonane przez nie zdjęcia i przeprowadzone z nimi wywiady na temat ich treści. W Polsce temat wojny w Syrii i sytuacji kobiet, dzieci i starców w tym kraju (i w krajach sąsiadujących z Libanem) jest zmarginalizowany i mało obecny w dyskursie naukowym i społecznym.
kafelki, na których widniały napisy: „miłość”, „współczucie”, „przebaczenie”. Ponadto w budynku na ścianach umieszczono oryginalne napisy w języku arabskim pochodzące z czasów wojny, m.in. „snajper”, „niech Bóg cię błogosławi”, „przepraszam Boże”, „moja miłość”. Zdjęcia z wystawy wykonane przeze mnie oraz nagranie z instalacji dźwiękowej posiadam w swoim archiwum. O wystawie przeczytać można także na stronach internetowych. Zob. Sacred Catastrophe: Healing Lebanon Art Exhibition at Beit Beirut by Zena El Khalil, http://www.lebtivity.com/event/sacred-catastrophe-healing-lebanon-art-exhibition-at-beit-beirut-by-zena-el-khalil [dostęp: 23.10.2017]; Sacred Catastrophe: Healing Lebanon, http://www.zenaelkhalil. com/healinglebanon [dostęp: 23.10.2017].
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 13
18.06.2019 13:30:43
14
Wstęp
Ramy interpretacji, sposób porządkowania teoretycznego monografii, osadzanie i strukturyzowanie treści, a także porządkowanie badań i interpretację ich wyników buduję, posługując się zasadniczą dla mnie kategorią, którą jest heterotopia. To koncepcja „innych przestrzeni”, „innych miejsc” opisana przez Michela Foucaulta. Dookreślona została ona przez kategorię nie-miejsca Marca Augégo, która pozostaje w pewnych związkach znaczeniowych z heterotopią. W badaniach heterotopii konstrukty, do których się odwołuję, usytuowane są w biografii jednostki. Michel Foucault uważał, że różne kultury na świecie tworzą heterotopie, które na przestrzeni wieków mogą ulec zmianie. W ramach heterotopii mogą istnieć różne miejsca i przestrzenie, które do siebie nie pasują i w których czas inny jest od tego, jaki wcześniej znały jednostki. Heterotopie są otwarte lub zamknięte, do których łatwo wejść, ale trudno wyjść. Pierwsza teza, którą stawiam, mówi, że obozy dla uchodźców są miejscami heterotopicznymi. Proponuję przyjęcie rozumienia heterotopii jako „innego miejsca”, jako następstwa pewnych wydarzeń społecznych, stworzonego przez człowieka dla innych osób, w tym przypadku zmarginalizowanych i wykluczo nych społecznie, których sytuacja zmusiła do opuszczenia własnego kraju. Uchodźcy, nie będąc przypisanymi do swojej ziemi, są osobami pozostającymi w kryzysie, w wielu wypadkach wyrzucani są na margines społeczeństwa. Obozy będą istnieć dopóty, dopóki trwać będą konflikty zbrojne generujące masowe migracje ludności. Czas w obozach dla uchodźców jest zdekonstruowany, „poszarpany” i zawieszony. Obozy mogą nie mieć zewnętrznego ogrodzenia i każdy może do nich wejść. Jednocześnie uchodźcy, bez legalnego pobytu, bez środków do życia, są na nie skazani. Obozy dla uchodźców najczęściej znajdują się na obrzeżach miast i w ten sposób są miejscami „zakazanymi” i niestałymi, nad którymi rządzący mają władzę. W każdej chwili mogą zostać zniszczone, a ich mieszkańcy wyrzuceni i/lub deportowani do innych krajów29. Druga teza, jaką stawiam, zakłada, że obozy dla uchodźców są „miejscami”, które można (z)budować i „oswoić”. Miejsca (antropologiczne) są opozycją do nie-miejsc, które M. Augé opisuje w ujęciu hipernowoczesności w zachodnim paradygmacie: jako miejsca „przechodnie”, w których brak jest tożsamości, głębokich relacji międzyludzkich i które są ahistoryczne. Cechą charakterystyczną nie-miejsc jest przepływ informacji za pomocą nowych mediów: Internetu,
29 Jak piszą Rafał Krenz i Bohdan Skrzypczak „[...] pojęcie heterotopii odsyła nas do przestrzeni niejednorodnych, ograniczających i jednocześnie przekraczanych”. R. Krenz, B. Skrzypczak, Potencjał edukacji dyskursywnej – emancypacyjne i narracyjne źródła strategii pedagogicznej interwencji [w:] M. Boryczko, D. Jaworska, R. Krenz, D. Lalak, A. Ostaszewska, B. Skrzypczak, Aktywna biografia w przestrzeni społecznej, Stowarzyszenie Eko-Inicjatywa, Kwidzyn [2014], s. 77.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 14
18.06.2019 13:30:43
Wstęp
15
telewizji. To także postęp technologiczny oraz mobilność i wzrost tempa życia. Mam świadomość, że kategoria ta nie do końca jest jasna i zrozumiała. Należy być ostrożnym, nakładając teorię nie-miejsca M. Augégo na doświadczenia syryjskich uchodźców w celu uzyskania wiedzy na temat budowania przez nich miejsca. Wiąże się to z zachodnim paradygmatem postrzegania i interpretowania rzeczywistości społecznej zakotwiczonej w kulturze europejskiej. Obóz dla uchodźców, który uważany jest za strefę tranzytową, a nie miejsce do zamieszkania, jest miejscem granicznym, pozaterytorialnym30. W literaturze przedmiotu obóz traktowany jest jako nie-miejsce. To „doraźna przestrzeń”, która jest „przechodnia”, jest na „chwilę”, która może być krótka i trwać kilka dni, tygodni czy miesięcy, ale może być też długa i trwać kilka, a nawet kilkanaście lat. Strefy marginalizacji i wykluczenia nie-miejsca mogą stać się jednak miejscami przynależności i transformacji. Gdy człowiek żyje w nie-miejscu przez długi czas, przestaje ono być dla niego nieznajome i nieprzyjazne. Dzieje się to wtedy, kiedy w nie-miejscu pojawiają się relacje międzyludzkie i „rozwija” się ich nowa tożsamość. Wtedy nie-miejsce zmienia się w miejsce bliskie – w dom. Przyjęcie perspektywy heterotopii i nie-miejsca, w celu zobrazowania budowania i „oswajania” obozu przez uchodźców, skłania do refleksji nad współczesnym odczytaniem tych koncepcji. Przestrzeń i miejsce nie są już ujmowane w kategoriach stałych, niezmiennych, a takich, w których zachodzą głębokie relacje między ludźmi. Przestrzeń ma odniesienie do ruchu, drogi, a miejsce jest punktem na mapie biografii jednostki. Związek miejsca i przestrzeni w kontekście migracji przestrzeń, jaką muszą pokonać uchodźców (syryjskich) widzę w relacji: tymczasowe miejsca postoju ze swojego kraju do miejsca destynacji (droga) kraj docelowy (bezpieczne miejsce, jawią(pustynia, obozy dla uchodźców) ce się jako kraj marzeń, do którego wielu uchodźców nigdy nie dotrze). Dla części z nich miejsce tymczasowe (namioty i inne miejsca zamieszkania) pozostaje zatem miejscem, które (s)próbują „oswoić” i w którym (z)budują swój dom. Aby pokazać ten proces, oddaję głos moim rozmówcom – syryjskim uchodźcom. Dzieci są częścią rodziny i dlatego pisząc o dziecięcym uchodźstwie, odnoszę się do sytuacji całych rodzin, a nie tylko do poszczególnych jej członków. Nadrzędnym celem niniejszej monografii jest ukazanie, że w sytuacji przymusu porzucenia swojego kraju, zerwania ze swoim czasem i przestrzenią zakorzenioną w dotychczasowym porządku życia, normach kulturowych i społecznych, uchodźcy budują swój nowy topos (miejsce).
30 A. Jarzyna, Sekretne stodoły [w:] K. Rdzanek, A. Wójtowicz, A. Wróbel (red.), Miejsca od-miejscowione, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN – Fundacja Akademia Humanistyczna, Warszawa 2015, s. 164.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 15
18.06.2019 13:30:43
16
Wstęp
W 2017 roku nawiązałam kontakt z chrześcijańską organizacją misyjną pracującą na Bliskim Wschodzie31 i we wrześniu tegoż roku pojechałam do Libanu do miasta Zahle leżącego w Dolinie Bekaa do pracy jako wolontariuszka w obozach dla syryjskich uchodźców. Przez miesiąc pracowałam jako nauczycielka języka angielskiego w dwóch szkołach prowadzonych przez organizację misyjną. Dzięki temu poznałam dzieci i ich rodziców, warunki, w jakich żyli, wysłuchałam dziesiątek opowieści o trudach bycia uchodźcą. „Wżywałam się” w środowisko, jakby powiedziała Helena Radlińska. Bardzo pomogła mi w tym moja przewodniczka – nauczycielka języka arabskiego, z którą porozumiewałam się w języku angielskim. To ona wprowadziła mnie w świat krzywdy, bólu, śmierci, cierpienia i rozpaczy syryjskich uchodźców, ale także w świat pełen nadziei i radości z każdej przeżytej chwili, każdego przeżytego dnia. Zgodnie z literaturą przedmiotu istnieją trzy obszary trudności badań terenowych: badania wśród grup, do których trudno jest dotrzeć, badania trudnych tematów oraz badania z użyciem metod jakościowych, które wymagają znacznego zaangażowania badacza32. W swoich badaniach doświadczyłam wszystkich wymienionych trudności: przeprowadziłam badania w grupie, do której trudno dotrzeć: ze względu na odległość Polski od Libanu, ze względu na niebezpieczeństwo utraty zdrowia i życia (miejscowość, w której przeprowadzałam badania leży niedaleko granicy z Syrią), ze względu na warunki, w jakich żyli uchodźcy. Badania terenowe wymagały ode mnie bycia „badaczem zaangażowanym”, bycia na miejscu wśród osób pokrzywdzonych przez los, również wśród osób niepełnosprawnych fizycznie i intelektualnie, po przeżytej traumie wojennej. Monografia składa się z trzech rozdziałów: teoretycznego, metodologicznego i trzeciego stanowiącego relację z badań. W pierwszym z nich dokonuję przeglądu wybranych koncepcji teoretycznych dotyczących heterotopii, miejsca i przestrzeni. Koncepcją nadrzędną, do której się odnoszę, jest koncepcja heterotopii Michela Foucaulta. Odwołując się do charakterystyki miejsca i przestrzeni, sięgam do teorii i badań nauk społecznych oraz do innych koncepcji interdyscyplinarnych, ponieważ tylko w takiej perspektywie można dokonać „oglądu” środowiska życia ludzi narażonych na przymuszoną mobilność – uchodźców. Przywołuję wybrane koncepcje miejsca i przestrzeni w ujęciu teoretyków filozofii, historii, socjologii antropologii, geografii, literatury, pedagogiki zajmujących się tymi zagadnieniami. Wymienię nazwiska niektórych z nich: Martin Heidegger, Michel de Certeau, Henri Lefebvre, Manuel Castells, Yi-Fu Tuan, Edward W. Soja. Spośród polskich przedstawicieli odwołuję się przede wszystkim do Marii Mendel i jej teorii „peda-
31 Ze względów bezpieczeństwa dotyczących moich przyjaciół nie podaję nazwy tej organizacji. 32 S. Męcfal, Problemy badań terenowych – wybrane kwestie metodologiczne, praktyczne oraz etyczne w badaniu zjawisk „trudnych”, „Przegląd Socjologiczny” 2012, t. 61, nr 1, s. 157.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 16
18.06.2019 13:30:43
Wstęp
17
gogiki miejsca”33. O związkach pedagogiki z etnologią i antropologią pisze Alina Szczurek-Boruta, która uważa, że przedmiot badań pedagogicznych „istnieje w kontekstach wkraczających w systemy pojęciowe tych nauk”34. Kolejnym zagadnieniem poruszanym w tym rozdziale jest koncepcja hipernowoczesności i nie-miejsca Marca Augégo. Odwołuję się także m.in. do poglądów Edwarda Relpha (nie-miejsce jako „bezmiejsce”), Jerzego Kociatkiewicza i Moniki Kostery („puste miejsce”) oraz do terminu blisko związanego z po jęciem nie-miejsca – atopii. W odczytaniu koncepcji nie-miejsca przywołuję relację między człowiekiem a tekstem w nie-miejscu oraz przedstawiam nie-miejsce jako nie-miasto. Rozdział ten to także próba charakterystyki problemów niepełnosprawnych uchodźców. Odnoszę się do modeli niepełnosprawności, dokumentów międzynarodowych dotyczących niepełnosprawnych uchodźców oraz organizacji działających na ich rzecz. Rozdział drugi to rozdział metodologiczny, w którym przedstawiam ramy teoretyczne moich badań. Dlatego najpierw dokonuję przeglądu badań jakościowych w perspektywie pedagogicznej i socjologicznej, a także charakteryzuję wykorzystane przeze mnie metody, techniki i narzędzia badawcze. Przedstawiam również opis grupy badawczej oraz czas i miejsce badań. W rozdziale trzecim prezentuję doświadczenia syryjskich uchodźców, którzy w wyniku wybuchu wojny w 2011 roku poszukują schronienia – najpierw u rodzin w innych miejscowościach w Syrii, a potem w ościennym Libanie. Opisuję także życie w obozie dla uchodźców oraz w innych miejscach zamieszkania – w pustostanach, kurnikach, oborach dla krów, stajniach w Zahle i w najbliższych miejscowościach. Przedstawiam doświadczenia syryjskich dzieci związane z postrzeganiem własnego miejsca zamieszkania oraz opisuję rozłączenie syryjskich rodzin na skutek uchodźstwa. Dokonuję także charakterystyki czasu społeczno-kulturowego, kategorii czasu ilościowego, jakościowego, ludzkiego i społecznego. Przywołuję narracje syryjskich uchodźców odnoszące się do ich życia w bezpiecznej, przedwojennej Syrii. Staram się objaśnić doświadczanie przez nich czasu w perspektywie codziennego życia w obozach dla uchodźców (zarówno dorosłych, jak i dzieci) i innych miejscach zamieszkania. Kolejnymi zagadnieniami poruszanymi w tym rozdziale są trudne warunki życia syryjskich uchodźców w Libanie: bieda, bezrobocie, niewystarczająca 33 Na świecie koncepcja pedagogiki miejsca reprezentowana jest głównie przez Gregory’ego A. Smitha, Davida Sobela, Janice L. Woodhouse, Clifforda L. Kanppa. Zob. M. Zielińska, Edukacja dorosłych imigrantów na Islandii w świetle pedagogiki miejsca, „Rocznik Andragogiczny” 2009, nr 16, s. 360. 34 A. Szczurek-Boruta, Spotkanie i konflikt kultur – pedagogika międzykulturowa – w kręgu potrzeb, oczekiwań i stereotypów [w:] Z. Kłodnicki, A. Murzyn, A. Drożdż, G. Błahut (red.), Pedagogika a etnologia i antropologia kulturowa. Wspólne obszary badań, Uniwersytet Śląski – Offsetdruk i Media, Katowice – Cieszyn 2011, s. 11.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 17
18.06.2019 13:30:43
18
Wstęp
pomoc ze strony organizacji międzynarodowych i pozarządowych. W rozdziale tym ukazuję także brak lub nikłe możliwości edukacji syryjskich dzieci, relacje ze społecznością lokalną oraz problemy związane ze zdrowiem fizycznym i psychicznym uchodźców. Pokazuję też trud budowania własnego miejsca przez uchodźców i ich działania zmierzające do „zadomowienia” się w nowym środowisku przyjmującym. Opisuję także ich zasoby społeczne, informacyjne i religijne. W rozdziale tym odwołuję się również do narracji uchodźców na temat ich wizji, planów i marzeń na przyszłość. W podrozdziałach poświęconych niepełnosprawnym uchodźcom oraz życiu syryjskich uchodźców w Libanie odwołuję się do literatury anglojęzycznej, ponieważ w polskiej literaturze jest niewiele informacji na ten temat (najczęściej są to materiały prasowe). W 2013 roku, w czasie prowadzenia badań pedagogicznych w Winnipeg (Kanada), przeprowadziłam kwerendę w bibliotece Uniwersytetu Manitoba (Slavic Collection Elizabeth Dafoe Library). Kwerendy dokonałam także w Polskim Ośrodku Społeczno-Kulturalnym w Londynie dzięki uzyskanemu grantowi: Grant Polonia Aid Foundation Trust (Londyn). Z kolei w 2014 roku, w czasie dwumiesięcznego pobytu, jako profesor wizytujący na Uniwersytecie w Oksfordzie w Wielkiej Brytanii (Refugee Studies Centre, Oxford Department of International Development, University of Oxford), zapoznałam się z literaturą przedmiotu w Bibliotece Bodleian (Bodleian Library), gdzie zebrałam materiały (artykuły, monografie, dokumenty, raporty) dotyczące tych zagadnień. Niniejszej monografii nie mogłabym napisać bez namysłu nad jasnymi i ciemnymi stronami życia, przemijaniem, śmiercią. Narracje moich respondentów pełne były różnych emocji – od radości, przez płacz aż do żalu i poczucia niesprawiedliwości. Aby „dopełnić” opis doświadczeń osób badanych, zdecydowałam się na umieszczenie własnych obserwacji i refleksji poczynionych na miejscu i zapisanych w dzienniku terenowym. Przedstawiciele postmodernizmu i poststrukturalizmu, m.in. Michel Fou cault, Richard M. Rorty, Jean-François Lyotard, Jean Baudrillard, Jacques Derrida, Gilles Deleuze, Gianni Vattimo i Umberto Eco, przeciwstawiają się ujęciu rzeczywistości w ramach trwałego konstruktu nowoczesności. W dobie globalizacji człowiek nie może opowiadać się tylko za tym, co jest swojskie, lub za tym, co jest obce. Nie może być zamknięty na innych, „inność”. Powinien nauczyć się funkcjonować w nowej przestrzeni, którą Edward W. Soja nazwał „trzecią”. To przestrzeń, w której nie można rozróżnić swojskości od obcości, ponieważ obydwie przeplatają się i nakładają na siebie. We współczesnym świecie to, co jest odległe geograficznie, za sprawą migracji i nowych mediów, staje się bliskie. Współczesny świat to świat hipermobilności, w którym „tożsamość umiejscowiona jest w czasach bez miejsc”35. Jednak, jak pisze David Morley, 35 D. Morley, Przestrzenie domu. Media, mobilność i tożsamość, przeł. J. Mach, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011, s. 272.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 18
18.06.2019 13:30:43
Wstęp
19
[...] do uogólnień na temat deterytorializacji, odcięcia od korzeni i nomadologii, jako wymiarów niezbyt wyraźnej świadomości postmodernistycznej, trzeba podchodzić bardzo ostrożnie36.
Włodzimierz Prokopiuk pokazuje, że zjawiska globalizacyjne [...] „pulsujące” na różnych poziomach: ekonomiczno-gospodarczym, kulturowo-społecznym, informacyjnym i duchowym (ezoterycznym), przechodzenie człowieczeństwa od świata rzeczy do świata procesów i wartości, kryzys systemowy, ogarniający wszystkie sfery życia człowieka, nie wykluczając edukacji – wszystko to wymaga innego spojrzenia na problemy pedagogiczne37.
Dylematy i kondycja współczesnego świata wpisują się w zagadnienia poruszane przez pedagogów społecznych. W sytuacji przymusowych migracji, wojen, globalizacji i innych bolączek świata ponowoczesnego sprzeciwiają się oni cywilizacji śmierci i przemocy wobec kobiet, dzieci i osób starych. Również zabieram głos w tej sprawie, dlatego niniejszą monografię traktuję jako protest wobec losu uchodźców, którzy zmuszani są do opuszczenia swojego kraju i swoich bliskich, aby ratować siebie i swoje rodziny. Pedagodzy, którzy pochylają się nad osobami słabymi, opuszczonymi, samotnymi, potrzebującymi pomocy i wsparcia, nie mogą obojętnie przechodzić nad dramatem ludzi, których jedyną „winą” jest to, że urodzili się w niesprzyjających warunkach. Nie mogą pozostawać obojętni wobec losu tych, którzy nie są w stanie sami bronić się przed niesprawiedliwością i brutalnością świata. Przed ludźmi, którzy niszczą wszystko i wszystkich napotkanych na swej drodze w celu osiągnięcia korzyści i panowania nad Agambenowskim homo sacer – jednostką wykluczoną społecznie, którą można pozbawić praw, a nawet zabić, ale nie można złożyć jej w ofierze38.
36 Ibidem, s. 199. 37 W. Prokopiuk, Wprowadzenie do rozważań nad humanizacją pedagogiki (edukacji) w kontekście filozoficznych aspektów przestrzeni pedagogicznej przełomu wieków [w:] D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 133. 38 Termin użyty przez Giorgia Agambena. Patrz kolejne rozdziały.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 19
18.06.2019 13:30:43
148
Rozdział III. Syryjscy uchodźcy w Libanie – heterotopiczny charakter nie-miejsca
Fotografia 15. Dzieci we wnętrzu najbiedniejszego namiotu. Fot. E.J.
Spotkałam się z różną zamożnością namiotów: w najbiedniejszych był tylko beton i gołe ściany, w najbogatszych znajdowały się kanapy, podłoga wyłożona kafelkami, szafki, w których stały szklane naczynia i kuchnia z lodówką. Tych drugich było zdecydowanie mniej. W namiocie najuboższym, w którym miałam możliwość przebywania, wszędzie panował brud, a jedynym meblem był stary popsuty fotel. Cała rodzina spała na betonowej podłodze, na której nie było żadnych materaców, poduszek, koców. W namiocie nie widziałam żadnych sprzętów, tylko kilka naczyń i kran w małym pomieszczeniu służącym za kuchnię. Posiłki przygotowywano w prowizorycznej kuchni, a spożywano na podłodze pełnej kurzu, pyłu i piasku naniesionego z dworu. Drewniana konstrukcja namiotu przechylała się na bok i miało się wrażenie, że zaraz się przewróci.
3.1.4. Inne miejsca zamieszkania uchodźców W podrozdziale tym opiszę różne miejsca zamieszkania uchodźców. Oprócz namiotów Syryjczycy wynajmują również inne pomieszczenia, m.in. kurze fermy, pustostany i stajnie dla koni. W swoim dzienniku terenowym opisałam wizytę w kurzej fermie: Weszłam do dwupiętrowego budynku, który kiedyś był kurzą fermą. Z jednej jego strony była ferma, a z drugiej stajnia dla koni. Na fermie mieszkało 35 rodzin. Na parterze budynku znajdowały się wejścia do każdego „mieszkania”, które stanowił długi korytarz. Był on podzielony „boksami”, które nie miały okien. Na końcu korytarza znajdowała się kuchnia, w której pod sufitem było małe okienko zakryte dziurawą siatką.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 148
18.06.2019 13:30:50
3.1. Ucieczka z Syrii i obozy dla uchodźców
149
W każdym „mieszkaniu” mieszkało około dziesięciu osób. W pomieszczeniach panował ogromny zaduch i mimo że uchodźcy mieszkają w nich od wielu lat, nadal „pachniało” kurczętami. W pewnym momencie przeprowadzania wywiadu zgasło światło i wszyscy siedzieliśmy po ciemku, dopóki ktoś nie zapalił latarki z komórki (3.10.2017).
Fotografia 16. Kurza ferma. Fot. E.J.
Innym miejscem, w którym przeprowadziłam wywiad, był pustostan. Oto opis mojego doświadczenia zanotowanego w dzienniku terenowym: Dzisiaj, po przeprowadzeniu zajęć w szkole, pojechałam z Raszą na wywiady z uchodźcami. Jeden z nich zrobiłyśmy w pustostanie w miejscowości Karak. Rodzina mieszkała na pierwszym piętrze w jedynym wykończonym pokoju. We wnętrzu budynku były tylko nieotynkowane schody prowadzące na piętro. Do pokoju wchodziło się przez bardzo stare i zniszczone drzwi. Jednak sam pokój był otynkowany i pomalowany na biało (ściany były już jednak brudne), podłoga miała kafelki, była oddzielna toaleta. Na podłodze leżał dywan, a pod ścianami ułożono materace i poduszki do oparcia (10.10.2017).
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 149
18.06.2019 13:30:50
150
Rozdział III. Syryjscy uchodźcy w Libanie – heterotopiczny charakter nie-miejsca
Fotografia 17. Pustostan. Fot. E.J.
Rodzina przyjęła nas serdecznie i z chęcią opowiedziała o swoim życiu w Libanie. Najpierw opowieść zaczęła kobieta, a potem kontynuował ją jej mąż. Mówili m.in. o tym, że zimą wpada do pokoju śnieg i deszcz przez puste otwory na okna, i o tym, że w ich domu jest niebezpiecznie, ponieważ drzwi są zniszczone i każdy z łatwością może wejść do pomieszczenia. Po skończonym wywiadzie poszliśmy obejrzeć otoczenie wokół pustostanu. Wszędzie leżały połamane deski, gruz, a w budynku naprzeciwko widać było kilku mężczyzn, prawdopodobnie Syryjczyków, którzy również szukali tam schronienia.
Fotografia 18. Mieszkanie uchodźców. Fot. E.J.
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 150
18.06.2019 13:30:51
3.1. Ucieczka z Syrii i obozy dla uchodźców
151
W innej miejscowości, w której przeprowadziłam wywiady, spotkałam uchodźców mieszkających w małych, murowanych i niedokończonych domkach. Większość z nich nie miała okien i drzwi.
Fotografia 19. Mieszkanie uchodźców. Fot. E.J.
Fotografia 20. Stajnia dla koni. Fot. E.J.
Parę razy odwiedziłam dawne stajnie dla koni, w których mieszkali uchodźcy. Stajnia składała się z kilku długich korytarzy, do których wchodziło się
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 151
18.06.2019 13:30:51
Spis schematów Schemat 1. Koncepcja potencjalnych traumatycznych codziennych stresorów ........ 87 Schemat 2. Czas w narracjach syryjskich uchodźców ................................................. 168
Spis tabel Tabela 1. Język używany w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi .................. 80 Tabela 2. Ramy teoretyczne monografii ....................................................................... 94 Tabela 3. Przedział wiekowy, płeć i liczba respondentów, z którymi zostały przeprowadzone wywiady w Libanie (syryjscy uchodźcy, syryjski wolontariusz i libańska pracowniczka NGO) ............................................... 104
Spis map Mapa 1. Miejscowości w Libanie, w których przeprowadziłam wywiady .................. 105 Mapa 2. Miejscowości, z których pochodzili syryjscy uchodźcy ................................ 106 Mapa 3. Trajektoryjna mapa drogi uchodźcy z Syrii do Libanu. Podróż 1 ................. 124 Mapa 4. Trajektoryjna mapa drogi uchodźcy z Syrii do Libanu. Podróż 2 ................. 125
Spis fotografii Fotografia 1. Ucieczka z Syrii do Libanu. Fot. trzydziestoośmioletnia Syryjka ........ 122 Fotografia 2. Droga do obozu namiotowego. Fot. trzydziestoletni Syryjczyk ........... 122 Fotografia 3. Obóz namiotowy, a w oddali miasto Zahle. Fot. E.J. ............................ 136 Fotografia 4. Namiot, a w oddali góry. Fot. E.J. ........................................................... 137 Fotografia 5. Obóz Al Fayda. Fot. E.J. ........................................................................... 138 Fotografia 6. Obóz Al Fayda. Fot. E.J. ........................................................................... 138 Fotografia 7. Winnica we wsi Ferzol. Fot. E.J. .............................................................. 139 Fotografia 8. Szkielet „bogatego” i dużego namiotu. Fot. E.J. .................................... 142 Fotografia 9. Obóz namiotowy. Fot. E.J. ...................................................................... 142
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 303
18.06.2019 13:30:57
304
Spis fotografii
Fotografia 10. Obóz namiotowy. Fot. E.J. .................................................................... 143 Fotografia 11. Namiot. Fot. E.J. .................................................................................... 143 Fotografia 12. Obóz namiotowy. Fot. E.J. .................................................................... 144 Fotografia 13. Zgliszcza namiotu. Fot. czterdziestoletni Syryjczyk .......................... 146 Fotografia 14. Obóz namiotowy. Fot. E.J. .................................................................... 147 Fotografia 15. Dzieci we wnętrzu najbiedniejszego namiotu. Fot. E.J. ..................... 148 Fotografia 16. Kurza ferma. Fot. E.J. ............................................................................ 149 Fotografia 17. Pustostan. Fot. E.J. ................................................................................ 150 Fotografia 18. Mieszkanie uchodźców. Fot. E.J. .......................................................... 150 Fotografia 19. Mieszkanie uchodźców. Fot. E.J. .......................................................... 151 Fotografia 20. Stajnia dla koni. Fot. E.J. ...................................................................... 151 Fotografia 21. Stajnia dla koni. Fot. E.J. ...................................................................... 152 Fotografia 22. Wnętrze domu w Chtourze. Fot. E.J. ................................................... 153 Fotografia 23. Kanał ściekowy wokół namiotu. Fot. dziesięcioletnia Syryjka .......... 154 Fotografia 24. Przestrzeń wokół obozu namiotowego. Fot. dziesięcioletnia Syryjka ................................................................. 154 Fotografia 25. Przestrzeń wokół obozu namiotowego – widok z okna. Fot. trzynastoletni Syryjczyk ............................................................... 155 Fotografia 26. Moi koledzy. Fot. dwunastoletni chłopiec ........................................... 177 Fotografia 27. Mój rower. Fot. trzynastoletni chłopiec ............................................... 178 Fotografia 28. Rośliny w obozie namiotowym. Fot. E.J. ............................................. 239 Fotografia 29. Otoczenie wokół namiotu. Fot. trzynastoletnia dziewczynka .......... 239 Fotografia 30. Ściana namiotu. Fot. dwunastoletni chłopiec ..................................... 241 Fotografia 31. Pokój w namiocie. Fot. dziesięcioletni chłopiec .................................. 244 Fotografia 32. Pokój w namiocie. Fot. dwunastoletni chłopiec .................................. 244 Fotografia 33. Mój kot. Fot. dziesięcioletnia dziewczynka ......................................... 245 Fotografia 34. Antena satelitarna przed namiotem. Fot. dwunastoletni chłopiec ................................................................. 250 Fotografia 35. Szkoła Al Amal. Fot. E.J. ........................................................................ 260 Fotografia 36. Szkoła Kaa El Rim. Fot. E.J. ................................................................... 261
Januszewska_Heterotopie dzieciecego uchodzstwa.indb 304
18.06.2019 13:30:58
