Nauczanie języków obcych seniorów w polsce
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 1
27.03.2013 08:16
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 2
27.03.2013 08:16
Anna Jaroszewska
Nauczanie języków obcych seniorów w Polsce Analiza potrzeb i możliwości w aspekcie międzykulturowym
Kraków 2013
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 3
27.03.2013 08:16
© Copyright by Anna Jaroszewska, 2013 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013 Recenzent: prof. zw. dr hab. Weronika Wilczyńska Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika na okładce: © Leigh Prather | Depositphotos.com Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Publikacja dofinansowana przez Prorektora Uniwersytetu Warszawskiego ds. Badań Naukowych i Współpracy oraz Wydział Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego
ISBN: 978-83-7850-199-2
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 4
27.03.2013 08:16
Monografię niniejszą dedykuję wszystkim seniorom. W szczególności tym, którzy pokonując różne przeszkody udowadniają, że realizacja pasji i marzeń nie jest wyłącznie przywilejem ludzi młodych. Dziękuję Państwu za ten jakże ważny przykład!
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 5
27.03.2013 08:16
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 6
27.03.2013 08:16
Spis treści Wstęp .......................................................................................................................... 9 1. Nauczanie/uczenie się języków obcych seniorów jako problem badawczy polskiej nauki ........................................................................................................ 15 1.1. Starzenie się i starość w ujęciu interdyscyplinarnym ...................................... 15 1.2. Seniorzy a osoby 50+ . ..................................................................................... 22 1.3. Problemy występujące w badaniach nad starością .......................................... 24 1.4. Wspólne obszary działalności glottodydaktyki i geragogiki ........................ 28 1.5. Polskie badania nad nauczaniem/uczeniem się języków obcych seniorów na tle badań zagranicznych . ............................................................................ 33 2. Analiza potencjału edukacyjnego seniorów w perspektywie kształcenia językowego ......................................................................................... 49 2.1. Zmienne biologiczne procesu nauczania/uczenia się języków obcych w okresie starości ............................................................................................ 49 2.1.1. Cechy zewnętrzne seniorów a inwolucja organizmu na poziomie komórkowym ........................................................................................ 50 2.1.2. Wzrok i słuch w okresie starości ........................................................... 51 2.1.3. Zaburzenia rytmu okołodobowego . ...................................................... 53 2.1.4. Choroby wieku podeszłego ................................................................... 55 2.2. Psychologiczno-podmiotowe oraz społeczne zmienne procesu nauczania/ uczenia się języków obcych w okresie starości . ............................................. 56 2.2.1. Inteligencja ............................................................................................ 58 2.2.2. Pamięć ................................................................................................... 62 2.2.3. Uwaga i czas reakcji . ............................................................................ 68 2.2.4. Osobowość i postawa życiowa . ............................................................ 69 2.2.5. Optymalny model starości . ................................................................... 73 2.2.6. Potrzeba samorealizacji a wsparcie z zewnątrz . ................................... 77 2.3. Typologia uczniów a klasyfikacja cech sprzyjających vs utrudniających nauczanie/uczenie się języków obcych w okresie starości ............................. 80 3. Uwarunkowania kształcenia językowego seniorów w Polsce w kontekście europejskim ........................................................................................................... 89 3.1. Konsekwencje zawiązania Unii Europejskiej (UE) . ....................................... 89 3.2. Długookresowe prognozy demograficzne dla obszaru UE . ............................ 93 3.3. Międzykulturowość i wielojęzyczność w życiu seniorów . ............................. 96 3.4. „Uczenie się przez całe życie” – rozwój koncepcji ......................................... 103 3.5. Edukacyjna aktywizacja seniorów jako cel strategiczny polityki UE ............. 108 3.6. Kompetencje kluczowe w kształceniu seniorów ............................................. 114 3.7. Nauczanie języków obcych w polskim systemie kształcenia seniorów .......... 122 3.7.1. Trzy filary systemu kulturalno-oświatowego w Polsce ........................ 122 3.7.2. Analiza oferty kształcenia językowego seniorów .................................... 132
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 7
27.03.2013 08:16
8
Spis treści
4. Potrzeby i możliwości polskich seniorów w zakresie nauczania/uczenia się języków obcych w kontekście międzykulturowym – badania własne .............. 149 4.1. Przedmiot badań, cele i problemy badawcze . ................................................. 149 4.2. Metodologia badań .......................................................................................... 152 4.2.1. Terminy podstawowe . ........................................................................... 152 4.2.2. Badania jakościowe vs badania ilościowe . ........................................... 153 4.2.3. Metody, techniki i narzędzia w pierwszym module badawczym .......... 156 4.2.4. Metody, techniki i narzędzia w drugim module badawczym ................ 163 4.3. Międzykulturowe studium przypadków – organizacja, przebieg oraz wyniki badań w pierwszym module badawczym .................................... 168 4.3.1. Kontekst sytuacyjny badań . .................................................................. 168 4.3.2. Wstępna charakterystyka próby badawczej . ........................................ 169 4.3.3. Dziennik z badań ................................................................................... 171 4.3.4. Ewaluacja kursu językowego D50+ ...................................................... 172 4.3.4.1. Spójność kursu z polityką edukacyjną UE ............................... 173 4.3.4.2. Ogólna koncepcja i cel kursu . .................................................. 175 4.3.4.3. Uczestnicy kursu – osoby 50+ i seniorzy ................................. 179 4.3.4.4. Nauczyciele/lektorzy ................................................................ 182 4.3.4.5. Zaplecze logistyczne . ............................................................... 185 4.3.4.6. Program nauczania ................................................................... 188 4.3.4.7. Proces nauczania . ..................................................................... 191 4.3.4.7.1. Charakterystyka procesu nauczania w grupie A2 . ... 191 4.3.4.7.2. Charakterystyka procesu nauczania w grupie B1 . ... 198 4.3.4.7.3. Reakcje kursantów na działalność dydaktyczną ...... 204 4.3.4.7.4. Możliwości optymalizacji procesu nauczania .......... 205 4.3.4.8. Diagnoza i ocena ucznia ........................................................... 209 4.3.4.9. Pozalekcyjna oferta programowa ............................................. 212 4.3.5. Uszczegółowienie charakterystyki próby badawczej . .......................... 214 4.4. Sondaż ogólnopolski – organizacja, przebieg oraz wyniki badań w drugim module badawczym ........................................................................ 240 4.4.1. Kontekst sytuacyjny badań . .................................................................. 240 4.4.2. Próba badawcza ..................................................................................... 243 4.4.3. Wyniki badań . ....................................................................................... 244 4.5. Wnioski ............................................................................................................ 283 5. Perspektywy rozwoju „glottogeragogiki” w Polsce ........................................... 299 5.1. Otwarte problemy badawcze ........................................................................... 299 5.2. Uwagi i postulaty końcowe ............................................................................. 303 Wykaz skrótów ........................................................................................................... 309 Spis tabel i wykresów ................................................................................................. 311 Bibliografia ................................................................................................................. 315 Netografia ................................................................................................................... 343 Aneks .......................................................................................................................... 347 Summary ................................................................................................................... 535 Zusammenfassung .................................................................................................... 541
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 8
27.03.2013 08:16
Wstęp Od czasu zakończenia drugiej wojny światowej współczesna Europa dy-
namicznie ewoluuje. Jej rozwój przejawia się w głębokich przemianach ustrojowych, gospodarczych, technologicznych oraz społeczno-kulturowych. Z jednej strony prowadzą one do integracji, z drugiej stanowią o rozroście obszarów społecznie niejednorodnych: wielokulturowych, wieloetnicznych, wielowyznaniowych, różnojęzycznych czy w końcu międzykulturowych. W obraz ten wpisuje się dziś jeszcze jedno istotne zjawisko. Jest nim starzenie się społeczeństw. Prognozowany już w latach 50. XX wieku proces nabiera obecnie tempa (por. Rosset, 1959; European Commission – DG ECFIN, 2008; United Nations – DESA, 2009; Eurostat – European Commission, 2010). Implikuje głębokie transformacje w niemal każdej sferze życia człowieka. Wpływa na rozkład ról i podmiotowe relacje w rodzinie. Dookreśla sferę aktywności społecznej. Zmienia rynki towarów i usług. Pod jego wpływem przekształcane są rynki pracy. Przeobrażeniom podlegają systemy opieki zdrowotnej i zabezpieczenia emerytalnego (por. Morgan, Kunkel, 2001; Victor, 2005; Thieme, 2008; Kowalewski, Szukalski, 2008; Weinke, 2009; Jaroszewska, 2011a). Zmiany te nie pozostają bez wpływu na rozwój nauk humanistycznych, zwłaszcza tych, których przedmiotem zainteresowania są procesy relacji międzyludzkich oraz aktywność kulturalno-oświatowa człowieka. W rezultacie tych zmian dochodzi również do gruntownej przebudowy europejskich systemów edukacyjnych. Dziś wyznacza się im zupełnie nowe zadania. W ich kompleksowej ofercie oraz ustawicznym charakterze upatruje się złotego środka, umożliwiającego podniesienie jakości życia Europejczyków w wymiarze podmiotowym i społecznym. Seniorzy stają się ważnym ogniwem tych systemów. Jako pełnoprawni i coraz aktywniejsi uczestnicy życia społecznego, stale stykają się ze skutkami tych przemian. Nie mogą zatem dziwić działania na rzecz adaptacji starszych pokoleń do dynamicznie zmieniających się warunków życia. Przejawem tego jest chociażby umożliwienie im nabywania i doskonalenia kompetencji użytecznych, a niekiedy wręcz niezbędnych w dobie nowych technologii oraz
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 9
27.03.2013 08:16
10
Wstęp
pluralizmu języków i kultur. Do kompetencji kluczowych w tym obszarze zaliczana jest umiejętność porozumiewania się w językach obcych oraz kształtowana w związku z nią kompetencja międzykulturowa (por. Pfeiffer, 2004: 71 i n.; Parlament Europejski i Rada UE, 2006a; Rada UE, 2008b). Kompetencje te stanowią podstawę międzykulturowego dialogu, który z politycznego postulatu z biegiem lat przerodził się w konieczny i jednocześnie pożądany wymiar współczesnej codzienności. Również codzienności seniorów. W tym kontekście do otwartych i wciąż bardzo aktualnych problemów badawczych należy zaliczyć nauczanie/uczenie się języków obcych w okresie starości. Nie jest to jednak wyłącznie opanowywanie i wymiana wiedzy oraz doświadczeń na temat języków obcych, bazujące na aktywności intelektualnej, indywidualnym potencjale i relacjach między uczniem seniorem a nauczycielem geragogiem. Także na etapie kształcenia poszkolnego powinien to być proces zaplanowany, systematyczny, uwzględniający możliwie wiele źródeł. Powinien zmierzać do wywołania trwałych pożądanych zmian w dyspozycjach, postawach i zachowaniu seniorów, zwłaszcza wobec innych języków i innych kultur. Nauczanie i wspierane przez nie uczenie się należy postrzegać jako kategorie współzależne, wpisane w złożony zintegrowany system różnego typu czynników podmiotowych, przedmiotowych i instytucjonalnych (por. Kupisiewicz, 2004: 511–512; Okoń, 2007: 266). Potrzeba gruntownej analizy tego systemu stanowi już od wielu lat godne uwagi wyzwanie szczególnie dla dwóch dyscyplin akademickich, których zainteresowania przecinają się na tym właśnie obszarze problemowym. Mowa tu o glottodydaktyce oraz geragogice. Nieliczne zagraniczne badania, poświęcone temu zagadnieniu, nie dostarczyły jeszcze odpowiedzi na wszystkie nurtujące pytania dotyczące jego istoty. Jednocześnie ich niejednorodny charakter utrudnia ocenę zgromadzonych dotychczas danych i przesądza o konieczności uzupełnienia tego zbioru. Polski kontekst edukacyjny i społeczny kształcenia językowego seniorów jawi się na tym tle jako obszar badawczo dziewiczy. Tymczasem i on dynamicznie ewoluuje, ulegając tendencjom ogólnoeuropejskim. Uwarunkowania historyczne oraz wzrastające znaczenie Polski na arenie międzynarodowej czynią go nie mniej interesującym, ważkim społecznie i badawczo wartościowym. Z perspektywy rozwoju przywołanych tu dyscyplin oraz wobec wymiernych korzyści społecznych, które może przynieść i zapewne już teraz przynosi nauczanie języków obcych seniorów w Polsce, brak naukowej diagnozy tego systemu należy uznać za stan
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 10
27.03.2013 08:16
11
Wstęp
niezadowalający. Stan ten stał się głównym motywem przygotowania niniejszej monografii. Za jej cel zasadniczy przyjęto analizę potrzeb i możliwości w zakresie nauczania języków obcych seniorów w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk wielo- i międzykulturowości. We współczesnej europejskiej rzeczywistości są one niezwykle ważne i poznawczo interesujące. Zwłaszcza że stają się nieuniknione także dla polskich seniorów. Okoliczności te, jak również sama istota kształcenia językowego, które nie powinno być przecież lokalizowane w kulturowej próżni, przesądzają o włączeniu tych zjawisk w zakres zarówno analizy teoretycznej, jak i badań empirycznych przedstawionych w monografii, na którą składa się pięć rozdziałów. W pierwszym rozdziale (Nauczanie/uczenie się języków obcych seniorów jako problem badawczy polskiej nauki) omówiono stan badań nad nauczaniem/uczeniem się języków obcych seniorów przeprowadzonych w Polsce na tle badań zagranicznych. Wprowadzeniem do rozdziału jest przegląd głównych problemów, jakie napotyka się w interdyscyplinarnych badaniach generacji seniorów. Z perspektywy dalszych rozważań za istotne uznano także omówienie podstawowych terminów, takich jak: „starzenie się”, „starość”, „seniorzy” czy osoby „50+”, gdyż to m.in. niejednorodność znaczeniowa tych pojęć prowadzi do nieporozumień i trudności w interpretacji poszczególnych badań. W rozdziale tym podjęto jednocześnie próbę syntezy wspólnych obszarów badawczych dwóch, pod pewnymi względami bliskich sobie dyscyplin naukowych: glottodydaktyki oraz geragogiki. Rozdział drugi (Analiza potencjału edukacyjnego seniorów w perspektywie kształcenia językowego) jest próbą szczegółowego ukazania tych zmiennych, które w największym stopniu przesądzają o możliwościach i potrzebach seniorów w sferze nauczania/uczenia się języków obcych. Należy je uwzględnić na etapie planowania kursu językowego, preparacji i doboru materiałów nauczania oraz w fazie właściwych działań dydaktycznych. Wiedzę o nich należy włączyć również w zakres treści kształcenia nauczycieli filologów o specjalizacji geragogicznej. Ukazanie biologicznych, psychologiczno-podmiotowych oraz społecznych determinant starości prowadzi w konsekwencji do typologizacji uczniów seniorów. Rozpoznanie i sklasyfikowanie ich cech uznano za warunek konieczny do realizacji wyznaczonych celów badawczych. W trzecim rozdziale (Uwarunkowania kształcenia językowego seniorów w Polsce w kontekście europejskim) podjęto próbę charakterystyki
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 11
27.03.2013 08:16
12
Wstęp
polskiego systemu nauczania języków obcych seniorów. Za tło rozważań przyjęto wątek europejski oraz powiązane z nim, dziś już globalne, zjawiska wielo- i międzykulturowości oraz starzenia się społeczeństw. Należy przypuszczać, że inicjują one głębokie przemiany w światopoglądzie starszego pokolenia Polaków, którzy dzięki temu stają się coraz bardziej otwarci na kulturową inność. Coraz częściej też, niekoniecznie świadomie, stykają się z tą innością. Tym samym zmieniają się ich potrzeby względem systemu edukacji. Ów kontekst wpływa jednocześnie na politykę społeczną i edukacyjną państwa polskiego, która w obliczu starzejących się społeczeństw dąży do urzeczywistnienia modelu edukacji ustawicznej. Celem rozdziału czwartego (Potrzeby i możliwości polskich seniorów w zakresie nauczania/uczenia się języków obcych w kontekście międzykulturowym – badania własne) jest dostarczenie nowych danych empirycznych w przedmiocie badań oraz weryfikacja tez i wniosków wyprowadzonych w trzech pierwszych rozdziałach monografii. W rozdziale tym zaprezentowano dwa różne, jednak powiązane ze sobą moduły badawcze. Moduł pierwszy – międzykulturowe studium przypadków – to badanie jakościowe odwołujące się do triangulacji metod badawczych: obserwacji uczestniczącej, wywiadu, ankiety oraz analizy rysunku na zadany temat; w pewnym stopniu także analizy dokumentów instytucjonalnych. Jego podstawowym celem jest szczegółowa analiza wielonarodowościowego kursu językowego dla seniorów. Kurs został zorganizowany w Niemczech przez Goethe-Institut. Uczestniczyło w nim dwudziestu kursantów w wieku od 52 do 79 lat oraz dwie lektorki języka niemieckiego w wieku 50 lat. Studium temu przypisano funkcję poznawczą, ukierunkowaną na zbadanie szeroko pojętych potrzeb i możliwości związanych z uczestnictwem polskich seniorów w tego typu kursie. Stanowi ono jednocześnie fundament projektu drugiego modułu badawczego, który został osadzony w polskiej rzeczywistości edukacyjnej. Drugi moduł badawczy to ilościowy sondaż ankietowy przeprowadzony na ogólnopolskiej próbie badawczej 2145 respondentów w wieku od 48 do 94 lat. Sondaż zrealizowano w 43 Uniwersytetach Trzeciego Wieku oraz w dziewięciu innych ośrodkach edukacyjnych oferujących w Polsce kursy językowe dla seniorów, a także za pośrednictwem Internetu. Jego podstawowym celem jest diagnoza potrzeb i możliwości polskich seniorów w zakresie nauczania/uczenia się języków obcych – zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami – w warunkach międzykulturowości. Rozdział czwarty zamykają wnioski z przeprowadzonych badań. Są one punktem wyjścia dla piątego i zarazem ostatniego rozdziału monografii
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 12
27.03.2013 08:16
13
Wstęp
(Perspektywy rozwoju „glottogeragogiki” w Polsce). Stanowi on podsumowanie przedłożonego tu projektu badawczego. W nawiązaniu do analizy literatury przedmiotu, diagnozy uwarunkowań formalno-prawnych kształcenia seniorów w Polsce oraz wyników badań własnych podkreślono w nim duże i w dalszym ciągu nie w pełni wykorzystane możliwości badawcze oraz dydaktyczne, które kryją się w nauczaniu języków obcych seniorów. Zwrócono też uwagę na wiele otwartych problemów badawczych, które warto podjąć, aby wypełnić tę lukę. W rozdziale tym postawiono jednocześnie pytanie o przyszłość i możliwości rozwoju w Polsce nowej wyspecjalizowanej subdyscypliny, która w pełni wykorzystałaby potencjał, jaki stwarza kooperacja glottodydaktyki i geragogiki. Zważywszy, że w warunkach nauki polskiej nie dostrzeżono dotychczas tego potencjału, a glottodydaktyka oraz geragogika rozwijają się tu osobno, odpowiedź na to pytanie zyskuje na znaczeniu. Coraz bardziej istotny wycinek polskiej rzeczywistości edukacyjnej pozostaje bowiem niezagospodarowany. Ważne jest zatem rozstrzygnięcie, czy można i czy w ogóle warto odmienić ten stan. Dopełnienie monografii stanowią: wykaz skrótów użytych zarówno w teoretyczno-analitycznej części pracy, jak i w jej części empirycznej, spis tabel i wykresów, bibliografia, netografia oraz aneks. W aneksie znalazły się informacje uszczegółowione, dane liczbowe, wykresy oraz arkusze narzędzi badawczych. Ponadto zamieszczono w nim obszerny dziennik z badań stanowiący integralną część międzykulturowego studium przypadków zreferowanego w czwartym rozdziale monografii. Anna Jaroszewska Śródborów, 11 stycznia 2013 r.
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 13
27.03.2013 08:16
Jaroszewska_Nauczanie jezykow... 14
27.03.2013 08:16