Resocjalizacja by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

RESOCJALIZACJA ZAGADNIENIA PRAWNE, SPOﾅ・CZNE I METODYCZNE

RESOCJALIZACJA ZAGADNIENIA PRAWNE, SPOŁECZNE I METODYCZNE

Pod redakcją naukową

Anetty Jaworskiej

Kraków 2009

Recenzent: prof. UG dr hab. Mieczysław Ciosek

Korekta: Anna Poinc

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-173-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Spis treści Wprowadzenie ....................................................................................

Część pierwsza

Społeczno-prawne aspekty resocjalizacji Andrzej Bałandynowicz System probacji – resocjalizacja z udziałem społeczeństwa ....................................... 13 Teresa Sołtysiak Zachowania patologiczne młodego pokolenia .......................................................... 51 Paweł Kobes Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci w rodzinie – uwagi krytyczne wobec obecnego i postulowanego stanu prawnego ......................... 61 Elżbieta Strutyńska Aspekty prawne bullyingu/mobbingu: ujęcie komparatystyczne ............................... 73 Krzysztof Dziedzic Społeczne uwarunkowania udziału społeczeństwa w świadczeniu pomocy postpenitencjarnej ....................................................................................... 91 Edyta Pindel Ułatwienia i trudności na drodze do readaptacji społecznej po karze pozbawienia wolności ................................................................................. 101 Małgorzata Kuć Rola społeczeństwa w resocjalizacji skazanych odbywających karę pozbawienia wolności ....................................................................................... 111 Anna Górka-Strzałkowska Uczestnictwo społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz pomoc w społecznej readaptacji skazanych ....................................................... 125

Spis treści

Część druga

Resocjalizacja penitencjarna Anetta Jaworska Paradygmatyczne podstawy współczesnej resocjalizacji penitencjarnej ..................... 137 Hanna Karaszewska, Ewelina Silecka W stronę readaptacji społecznej skazanych .............................................................. 149 Agnieszka Zalewska-Meler Kultura fizyczna jako środek oddziaływania penitencjarnego – założenia systemowe a możliwości ich realizacji ....................................................... 167 Małgorzata Kowalczyk-Jamnicka Możliwości resocjalizacji sprawców zabójstw ........................................................... 181 Ewa Piotrów Postawy rodzicielskie skazanych matek oraz ich uwarunkowania ............................. 195 Ewa Sosnowska Przestępczość kobiet – wybrane teorie etiologiczne .................................................. 211 Henryk Porożyński, Przemysław Zdybał Aspiracje życiowe osób skazanych ............................................................................ 223 Eliza Mazur, Edyta Laurman-Jarząbek Rola alkoholu w genezie zachowań przestępczych dorosłych skazanych .................. 237 Sławomir Grzesiak Człowiek stary w placówce penitencjarnej ................................................................ 247 Część trzecia

Niedostosowanie społeczne – uwarunkowania i terapia Renata Małgorzata Ilnicka Socjoterapia – twórcza metoda oddziaływań resocjalizacyjnych wobec jednostek niedostosowanych społecznie ........................................................ 261 Janina Florczykiewicz Sztuka w resocjalizacji – terapeutyczne aspekty twórczości plastycznej .................... 271

Spis treści

Monika Gołembowska Rodzina jako podstawowe środowisko socjalizacyjno-wychowawcze a niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży ....................................................... 287 Joanna Rajewska de Mezer Sytuacja rodzinna nieletnich sprawców czynów karalnych i świadczących o demoralizacji, wobec których orzeczono środek poprawczy ..................................................................................................... 297 Agnieszka Latoś Zmiany funkcjonowania współczesnej rodziny jako determinanty demoralizacji i przestępczości wśród nieletnich ........................................................ 309 Joanna Cichla Nieletni jako sprawcy przestępstw przeciwko mieniu ............................................... 319 Sylwester Bębas Metody i formy oddziaływań resocjalizacyjnych wobec nieletnich w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych ........................................... 331 Beata Zajęcka Arkadiusz Kamiński Resocjalizacja nieletnich w warunkach młodzieżowego ośrodka wychowawczego – teraźniejszość i przyszłość .............................................. 345 Monika Wojtkowiak Sekta jako środowisko zagrożenia – postulaty i działania w zakresie profilaktyki .............................................................................................. 357 Jan Welhan Zachowania dorosłych a utrwalanie agresywnych postaw wśród dzieci w wieku przedszkolnym – komunikat z badań ..................................... 367 Noty o Autorach ................................................................................. 373

Wprowadzenie Prawne, społeczne i metodyczne zagadnienia związane z resocjalizacją zawarte w prezentowanej Czytelnikowi książce są wynikiem intelektualnej i empirycznej działalności reprezentantów wielu ośrodków akademickich w kraju. Nasilające się w ostatnich kilkunastu latach zjawiska dewiacyjne, dotyczą głównie zachowań generowanych wyższym niż przeciętny poziomem agresji, a zjawisko to w niepokojącej skali zaczyna dotyczyć coraz większego odsetka dzieci i młodzieży oraz kobiet. Szansą na minimalizację negatywnych następstw narastającego nieprzystosowania społecznego i przestępczości wydaje się przede wszystkim zmiana wzorców myślenia społecznego z powszechnie funkcjonującego schematu „przestępstwo – dotkliwa kara – potępienie społeczne”, na wzorzec „przestępstwo – zadośćuczynienie – inkluzja społeczna”. Tymczasem w większości prowadzonych debat społecznych i politycznych trudno dostrzec zmianę kierunku myślenia z potępiania sprawców przestępstw na próbę zrozumienia ich zachowań dewiacyjnych. „Zrozumieć” nie oznacza jednak „usprawiedliwiać”, lecz „wyjaśnić”, by bardziej efektywnie móc zapobiegać i leczyć. Znaczna część społeczeństwa, a także pewna część przedstawicieli prawa wciąż jest skłonna przypisywać polskiemu prawu karnemu zbytni liberalizm i nadmierną dbałość o przestępcę. Z prowadzonych przeze mnie na przestrzeni ostatnich lat badań1 wynika, że jedną z istotniejszych przyczyn zagrożeń społecznych obywatele upatrują w zbytniej łagodności prawa karnego i zbyt pobłażliwym wychowaniu w rodzinie. Gdyby zależność pomiędzy surowością oddziaływań wychowawczych i karnych a spadkiem zachowań dewiacyjnych była tak prosta, to istniałyby także zapewne kraje i takie okresy historyczne (jak średniowiecze), w których przestępczość powinna zostać całkowicie zlikwidowana. Tymczasem w historii nie zapisało się ani miejsce, ani czas, w którym nie istniałaby przestępczość, lecz właśnie nasila się ona tam, gdzie zaniedbuje się człowieka kosztem dbałości o rzeczy, pieniądze i sukces, bez uwzględnienia interesów grup i osób najsłabszych.

Zob. np. A. Jaworska, M. Stefański, Poczucie bezpieczeństwa publicznego i ocena pracy policji w percepcji mieszkańców Słupska, Słupsk 2007.

Wprowadzenie

Mity i stereotypy dotyczące zachowań dewiacyjnych (a głównie przestępczych) poparte ugruntowaną teorią i zweryfikowane empirycznie zostają w tej książce poddane konstruktywnej krytyce. Autorzy zebranych w tym opracowaniu artykułów nie tylko zadają pytania o to, jak być powinno, lecz dają konkretne i poparte badaniami wskazówki, jak działać, by społeczny świat transformował w kierunku przyszłości bardziej przyjaznej człowiekowi. Zawarte w tej książce artykuły mieszczą się zatem w zakresie nauk aplikatywnych, które są nastawione na wszechstronną pomoc w rozwoju istoty ludzkiej i całego społeczeństwa. Książka składa się z trzech części. Pierwsza z nich obejmuje społeczno-prawne aspekty resocjalizacji. Otwierają ją wnikliwe analizy obejmujące politykę karania w ujęciu historycznym i kulturowym. Zwraca się w niej uwagę, że sprawiedliwość karna nie jest autonomiczna, ale zawsze działa w pewnej strukturze organizacyjnej i społecznej oraz ma do spełnienia sześć podstawowych celów: oskarżanie, odstraszanie, izolację, resocjalizację, zadośćuczynienie ofierze i odpłatę w stosunku do przestępców. Równowaga między tymi sześcioma celami zmienia się na przestrzeni dziejów w zależności od istniejącego systemu sprawiedliwości karnej. W niniejszej części pojawia się także krytyka obecnego stanu prawnego w Polsce, ale przede wszystkim wątki dotyczące roli społeczeństwa w resocjalizacji przestępców podczas odbywania wyroków sądowych w placówkach penitencjarnych oraz po ich opuszczeniu. Część druga w całości poświęcona jest resocjalizacji warunkach zakładu zamkniętego. Efektywność resocjalizacji penitencjarnej jest, zdaniem autorów, warunkowana zintegrowaniem oddziaływań w obszarze świadomości jednostki, zdrowia organizmu, kultury, funkcjonowania społecznego i kontaktu z naturą. Zwraca się także uwagę na istotę przezwyciężania rutyny w postępowaniu ze sprawcami przestępstw w zakładach karnych. Rozważa się aspekty postępowania penitencjarnego z wieloma grupami przestępców, w tym także ze sprawcami zabójstw, osobami uzależnionymi od alkoholu, ludźmi starymi i kobietami. Ostatnia część książki obejmuje obszerne zagadnienia niedostosowania społecznego młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań rodzinnych oraz możliwości działań terapeutycznych i zaradczych. Mam nadzieję, że doświadczenia badawcze autorów i refleksje teoretyczne zawarte w tej książce wzbogacą wiedzę w zakresie realnych możliwości przeciwdziałania przestępczości oraz podniosą poziom praktycznych kompetencji w pracy z osobami wykazującymi zaburzenia w zachowaniu i przestępczości. Anetta Jaworska

Część pierwsza

Społeczno-prawne aspekty resocjalizacji

Andrzej Bałandynowicz Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej „Pedagogium” w Warszawie

System probacji – resocjalizacja z udziałem społeczeństwa

Wprowadzenie Nowe idee w polityce karnej rozprzestrzeniają się gwałtownie wśród różnych jurysdykcji. Kiedy pod dyskusję poddaje się sprawy dotyczące reform orzekania, eksperci z różnych krajów zachodnich zdają się mówić tym samym językiem, jakby penologiczną wersją esperanto. Jednak ta konwergencja w teoretycznym podejściu do problematyki karnej nie rozszerza się na politykę penitencjarną. Praktyka i polityka orzekania rozwijają się, ponieważ pozostają pod wpływem przekonań panujących w lokalnych systemach sprawiedliwości karnej oraz pod wpływem czynników kulturowych, politycznych i ekonomicznych. Należy również zrozumieć, że w ramach polityki karnej nigdy nie panuje zupełna zgodność poglądów i opinii na tematy orzekania. Niemniej jednak można zaprezentować wersję dominujących paradygmatów karnych, które funkcjonują w sądownictwach, bez ulegania wrażeniu, że istnieje wyodrębniony lub wspólny pogląd na politykę orzekania. Dla osób zajmujących się polityką karną jest oczywiste, że zaznaczają się różnice w interpretacji i niezgodności co do celów polityki karnej w ramach danej jurysdykcji. Należy także wziąć pod uwagę płynność polityki orzekania oraz jej filozofię, która nie jest statyczna, a raczej ciągle na nowo oceniana i formułowana. Badanie i przebudowa zasad orzekania wydają się nieuniknione w dyskusji o polityce karnej w demokratycznych społecznościach. Dynamika orzekania musi być uwzględniana przed rozpoczęciem prac związanych z pewnością i jasnością polityki karnej. Zalety podejścia uwzględniającego kontekst kulturowy tej problematyki są osnową metodologii badań. Porównując podobieństwa i różnice między systemami sprawiedliwości karnej, Sveri sugeruje, że wyraźne różnice między tradycjami kontynentalnymi Europy i Skandynawii a państwami opierającymi się na prawie zwyczajowym, takimi jak

Część pierwsza: Społeczno-prawne aspekty resocjalizacji

Anglia czy kraje Ameryki Północnej, nie są łatwe do wykrycia, jeśli patrzy się na typy zachowań uznanych za przestępcze. Mówi on: „Jeżeli ktoś popełnia czyn uznawany za przestępstwo w Szwecji, to praktycznie zawsze taki czyn byłby uznany za przestępstwo w Nowym Yorku”. Wnioskuje, że typy sankcji nakładanych na przestępców są bardzo podobne, z wyjątkiem stosowania kary śmierci w USA (w niektórych stanach). Dowodzi ponadto, że większe różnice pojawiają się przy badaniu kompetencji organów sprawiedliwości karnej oraz procedury karnej. Jednakże kiedy zaczniemy porównywać praktykę orzekania i sposób wykonywania kar, znajdziemy prawdziwe różnice między systemami1. Rozważania rozpoczynam od założenia, że teza o międzyjurysdykcyjnych i uniwersalnych wpływach o podobnym, ale nie identycznym zakresie na sankcje karne, jest w dużym stopniu prawdziwa. Można mówić o konwergencji dotyczącej sposobów karania. Jeśli przyjrzymy się sposobowi wykorzystania tych sankcji karnych w praktyce przez funkcjonariuszy, to dostrzeżemy jednak działanie czynników lokalnych (parafiańskich), przyczyniających się do rozbieżności w stosowaniu kar.

Uniwersalizm i konwergencja W ciągu ostatnich 100 lat w wielu jurysdykcjach ustaliła się wspólna orientacja w reakcji na przestępstwa w zakresie polityki karnej. Uwidoczniła się zwłaszcza w orzekaniu instrumentalnym w stosunku do przestępcy, odrodzeniu orzekania skupiającego się na przestępstwie, wzroście znaczenia sankcji społecznych, dążeniu do zmniejszenia częstości stosowania kary więzienia oraz w systemowym podejściu do polityki orzekania. W końcu XIX i w pierwszej połowie XX w. modne stały się instrumentalne teorie orzekania. Törnudd komentuje: W pierwszej połowie tego stulecia wiele krajów europejskich dokonało przesunięcia ideologicznego z systemu klasycznego, opartego na represji i odstraszaniu, do systemu bazującego na terapii i resocjalizacji2.

Podobieństwa i działania równoległe w zakresie rozwoju są wyraźne w różnych jurysdykcjach, a szczególnie znamienne w reformie orzekania w Szwecji. Sto lat temu kary główne w szwedzkim kodeksie karnym (1864) były ograniczone do kary śmierci, grzywny i dwóch form pozbawienia wolności o określonym czasie trwania: dłuższych wyroków (ciężkie roboty) oraz krótszych wyroków (zwykłe więzienie). W pierwszej dekadzie XX w. miało miejsce oporne i bojaźliwe 1 2

K. Sveri, Criminal Law and Penal Sanctions [w:] A. Snare, Criminal Violence in Scandinavia: Selected Topics, Oslo 1990. P. Törnudd, Fifteen Years of Decreasing Prisoner Rats in Finland, „Research Communications” 1993, nr 8.

A. Bałandynowicz. System probacji...

wprowadzanie środków opartych na założeniach prewencyjnych: obowiązkowego nauczania przestępców w wieku od 15 do 17 lat (1902), wyroku w zawieszeniu (1906), zwolnienia warunkowego (1906). W 1931 r. został wprowadzony system „dzień – grzywna”, a w 1935 r. – więzienie o średniej surowości dla nieletnich. Wzorem dla tej ostatniej sankcji był angielski model systemu nauczania w więzieniu. Dążenie do wprowadzenia teorii instrumentalnego orzekania w stosunku do przestępców pojawiło się w pierwszej połowie XX w. w Kalifornii i Anglii, a także w Finlandii, jednak zbyt późno, by mogło przybrać taką postać, jak w innych państwach. Reorientacja teorii orzekania dotarła do Finlandii w latach 30. i 40. minionego stulecia, jednak wojna i sprzeciw wpływowych ekspertów wywodzących się ze „starej szkoły” spowolniły proces jej przyjmowania się. O ile w sąsiadującej Szwecji entuzjastycznie przyjęto ideologię resocjalizacyjną w latach 40. i 50., o tyle Finowie poważne reformy sprawiedliwości karnej zaczęli wprowadzać w życie tuż przed początkiem lat 60. Było jednak zbyt późno, aby ideologia resocjalizacyjna stała się dominująca. Fala krytyki skierowanej przeciw ideologii przymusowego leczenia (terapii) przestępców w tym czasie dotarła już do Finlandii. Okazało się, że instytucje terapeutyczne niekoniecznie są bardziej humanitarne od więzień, a rzetelne, kontrolowane badania eksperymentalne zwykle nie wskazywały na radykalne ograniczenie przestępczości przez przymusową terapię. Po tym, jak nowa generacja kryminologów i prawników zorientowanych na reformy jako pierwsza przyjęła ten krytyczny pogląd na ideę przymusowej terapii, to powolne dążenie do szwedzkiego modelu filozofii korekcyjnej zostało zastopowane3. W bliższym nam okresie widać międzyjurysdykcyjne konsekwencje, przyjęcia przez różne państwa podejścia ortodoksyjnego (po latach 60.) w reakcji na porażkę strategii resocjalizacyjnej, a szczególnie wyraźnego niepowodzenia korygowania zachowań przestępczych za pomocą więzień. Niepokój spowodowany nierównością w orzekaniu i wprowadzone następnie różne formy orzekania, mające na celu zwiększenie jednolitości, wskazały na przesunięcie zasad karnych z teorii instrumentalnej wobec przestępcy, takiej jak odstraszenie i resocjalizacja, do zwykłej represji. To podejście po raz pierwszy koncentrowało się równocześnie na prawach obywatelskich więźniów oraz na prawach ofiar przestępstw. Jednak najważniejsze jest przeniesienie głównego akcentu orzekania z przestępcy na przestępstwo, określane w kategorii wagi czynu lub naganności postępowania.

P. Törnudd, Crime Trends in Finland 1950–1977, Helsinki 1978.

Część pierwsza: Społeczno-prawne aspekty resocjalizacji

Odrodzenie orzekania zogniskowanego na przestępstwie W wyniku rozczarowania efektami strategii resocjalizacyjnych, dominujący w ostatnich dziesięcioleciach w wielu jurysdykcjach paradygmat karny uległ przesunięciu w stronę zwiększenia represji. Bottoms komentuje: W wielu jurysdykcjach od Skandynawii, Wielkiej Brytanii aż po USA teoria represji odegrała znaczącą rolę, widoczną zwłaszcza gdy porównuje się współczesne filozofie i praktyki z tymi, które przyjęło wiele państw zaraz po wojnie.

Rozprzestrzenienie się międzyjurysdykcyjnych idei karnych skomentowano w publikacji rządu brytyjskiego Przestępczość, sprawiedliwość, ochrona społeczeństwa z 1990 r. W publikacji tej odnotowano występującą w wielu państwach, opartą na prawie zwyczajowym uniwersalną tendencję do stosowania polityki orzekania bazującej na represji i wskazano na fakt, że inne jurysdykcje, np. w USA, Kanadzie i Australii, tworzone na podstawie wspomnianego prawa, podążają w tym kierunku lub zamierzają to zrobić4. Podobieństwa międzyjurysdykcyjne mogą być też dostrzeżone na podstawie listy sporządzonej przez Lahti, dotyczącej tendencji w pińskiej polityce karnej począwszy od lat 60.5 Krytyka tzw. ideologii terapeutycznej (lata 60.), nacisk na myślenie w kategoriach koszty – zysk (początek lat 60.) dały w prawie karnym początek nowemu kierunkowi, zwanemu nowoklasycznym (przełom lat 70. i 80.), w którym pragmatyczne działania reformatorskie zaczęły wykorzystywać zmodyfikowane idee resocjalizacji i sprawiedliwości społecznej (lata 80.). Tendencje lat 80. i 90. odzwierciedliły narastające obawy związane z kosztami kary więzienia i niepożądanymi konsekwencjami w sensie zwiększania skłonności więźniów do powrotu do przestępstwa, które wiążą się dla skazanego z pobytem w zakładzie karnym. Wielu ekspertów politycznych, np. Andrew Rethoford, i brytyjskie grupy nacisku, takie jak NACRO i Liga Howarda, podawały liczne argumenty za potrzebą redukcji populacji karnej6. Ruch redukcjonistyczny był bardzo wpływowy w Wielkiej Brytanii i Skandynawii; dał on początek poszukiwaniom sankcji społecznych, które mogłyby zastąpić więzienia albo kary średniej surowości. Sankcje społeczne od lat 70. wprowadzano dość często, najwięcej w Europie i USA, gdzie dążono do upowszechnienia tych środków karnych. W USA rozprzestrzenienie aktów karnych dotyczących korekcji społecznej w stanowych kodeksach karnych było tak komentowane w publikacji Narodowego Instytutu Sprawiedliwości: 4 5 6

The Report of the Inter-Departmental Committee on Non-Custodial and Semi-Custodial Penalties, London 1970. R. Lahti, On Finnish and Scandinavian Criminal Policy [w:] Cahiers De Defense Sociale, 1989, s. 64–73. R. Lahti, Recodifying the Finnish Criminal Code of 1889: Towards a More Efficient, Just and Humane Criminal Law, „Israel Law Review” 1993, nr 27 (1–2), s. 100–117.

A. Bałandynowicz. System probacji...

[...] obecnie, wykorzystując ustawę o korekcji społecznej, działa 18 stanów, co stanowi znaczący wzrost od 1973 r., kiedy to stan Minnesota jako pierwszy przyjął tę ustawę7.

Wypowiedzi zawarte w raportach publikowanych w 1990 r. na terenie Kalifornii i Anglii ilustrują uniwersalizm i konwergencję w myśleniu dotyczącym kar społecznych jako sankcji o średniej surowości8. Dwa raporty (które ukazały się w odstępie 10 dni) zawierały kilka wspólnych penologicznych tematów i konkluzji, mimo że obie regulacje prawne dzieli 6000 mil. Obydwie publikacje oficjalne wskazały potrzebę zastosowania środków karnych, które nie zastępując kary więzienia, wprowadzałyby nową jakość w hierarchii kar. Chodzi o karę, która mogłyby być orzekana przez sądy i funkcjonowałaby jako sankcja o średniej mocy. Raporty te analizowały populację skazanych, którzy mieli być zamknięci w zakładach karnych, skupiając się zwłaszcza na sprawcach przestępstw przeciwko własności. Raporty rozstrzygały, co robić z notorycznymi złodziejami i włamywaczami, jeśli nie zamknie się ich w więzieniu. Wyjaśnienia kładły nacisk na potrzebę nowych opcji orzekania, które powinny być uważane za karę, równocześnie stwierdzając, że kara izolacyjna poniosła porażkę w kategorii odstraszania i resocjalizacji. Komentując rozwój tych sankcji w Europie, Anttila pisze: Nakaz prac społecznych, modny w niektórych krajach Europy, obecnie jest eksperymentowany w Danii i Norwegii. W Szwecji i Finlandii sankcje te napotykają trudności organizacyjne i wykonawcze9.

Osoby postulujące redukcję więzień (redukcjoniści) wysuwają argumenty, powtarzające się w wielu jurysdykcjach. Przykładem jest komentarz Bondesona dotyczący zaangażowania skandynawskich ekspertów politycznych w redukcjonistyczny punkt widzenia: W krajach skandynawskich panowała świadomość polityczna, że więzienia nie pracują zgodnie z prawną doktryną prewencji. Wiele oficjalnych komitetów głosiło, że instytucje korekcyjne nikogo nie poprawiają. W ciągu ostatnich 20 lat powtarzano, że skoro więzienia stały się nieefektywne, należy ograniczyć stosowanie kar pozbawienia wolności. [...] Jednakże tendencja postępowania zmierzała raczej w przeciwnym kierunku. W krajach skandynawskich, podobnie jak w większości krajów zachodnich, byliśmy świadkami tendencji do częstszego stosowania kary więzienia. Finlandia była jedynym wyjątkiem10.

Powyższy cytat jest dobrą ilustracją penologicznego esperanto: z jednej strony eksperci zgadzają się z tym poglądem, z drugiej strony demaskuje także bardziej 7 8 9 10

Criminality in Finland: Annual Report 1992, Helsinki 1993. I. Anttila, Trends in Criminal Law [w:] Criminal Law in Action, Arnhem 1986. I. Anttila, Criminal Justice and Trends in Criminal Policy [w:] Jaakko Uotila, The Finnish Legal System, Helsinki 1985. U. V. Bondeson, Innovative Non-custodial Sanctions [w:] Scandinavian Criminal Policy and Criminology, Stockholm 1990.

Część pierwsza: Społeczno-prawne aspekty resocjalizacji

różnicujące wpływy, ponieważ populacja więzienna w Szwecji wzrasta, podczas gdy w tym samym czasie zmniejsza się liczba osadzonych w Finlandii. Przesłanie redukcjonistów mogłoby zostać uznane za uzasadnione, gdyby brzmiało: jeżeli więzienia mają w ogóle funkcjonować, to nie po to, by resocjalizować, ale jedynie odstraszać. Przesłanie redukcjonistów dotyczące traktowania porażki kary więzienia w kategoriach instrumentalnych dało bodziec do orzekania kar nieizolacyjnych oraz szerszego stosowania metod korekcji społecznej, które mogą powiększyć zakres orzeczeń wydawanych przez sądy. W Skandynawii w ogólności, a zwłaszcza w Finlandii, uznano, że kary więzienia nie odgrywają roli resocjalizacyjnej ani nawet odstraszającej, nie poszukiwano jednak sankcji o średniej surowości, sytuujących się między więzieniem a innymi karami jako alternatywy dla kary pozbawienia wolności. Dla zwiększenia możliwości wyboru środków karnych przy orzekaniu karami społecznymi zajmowano się w Finlandii szczególnie – widziano jednak ich zastosowanie tylko do definitywnego zastąpienia kary pozbawienia wolności. Również w Wielkiej Brytanii dokonano wielu zmian w zakresie funkcji i zadań dla kar społecznych. Początkowo nakaz pracy społecznej przedstawiano jako alternatywę dla więzienia, jednak później w dokumentach politycznych określano ją jako karę o średniej surowości. W Wielkiej Brytanii ciągle istnieje spór, czy kary społeczne mają być stosowane jako resocjalizacyjne, czy jako środek karania o cechach prewencyjnych. Dokonano także zmian w oficjalnych ustaleniach politycznych dotyczących zadań kary więzienia. W okresie działalności Roya Jenkinsa w latach 60. poglądy redukcjonistów były preferowane przez wszystkich ministrów spraw wewnętrznych niezależnie od ich przynależności partyjnej. Początek lat 80. nie przyniósł zmian w zakresie głoszonych poglądów, pomimo utworzenia w 1979 r. nowego, konserwatywnego rządu popierającego porządek i tzw. silne prawo. Whitelaw, minister spraw wewnętrznych w przemówieniu do sędziów pokoju w Leicester w 1981 r. stwierdził: Nadzieje na stałą redukcję populacji więziennej muszą w mojej opinii pozostawać w odnowionym dążeniu do unikania stosowania kar izolacyjnych, gdzie tylko jest to możliwe, a w przypadkach, w których kara więzienia musi być zastosowana, należy dążyć do wymierzania krótszych wyroków dla wszystkich, z wyjątkiem przestępców, skazanych za używanie przemocy. Muszę podkreślić, że przyczyna zmian nie leży wyłącznie w kryzysie systemu więziennego, jakkolwiek ciężki jest ten kryzys. Ważne jest uwzględnienie nowych zasad karania, które odzwierciedlają znaczą zmianę w myśleniu penologicznym w ostatniej dekadzie11.

Powyższa zmiana uwidoczniła się wyraźnie w oświadczeniu ministra spraw wewnętrznych Howarda, który podczas przemówienia na konferencji partii konserwatywnej w październiku 1993 r. stwierdził: 11

A. Rutherford, The English Penal Crisis: Paradox and Possibilities, Current Legal Problems 1988, s. 93–113.