Ewa Jeżewska-Krasnodębska
Przyczyny zaburzeń artykulacji zlokalizowane w układzie obwodowym
Kraków 2015
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 3
02.09.2015 14:04
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2015
Recenzenci: prof. dr hab. Anna Kowalska prof. dr hab. Jacek J. Błeszyński Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Zdjęcia: Klaudia Kuczyńska Agnieszka Radomska Dorota Wrzesińska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Publikacja została dofinansowana ze środków Centrum Terapii Dziecka „Logos” w Otwocku ISBN 978-83-7587-324-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2015
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 4
02.09.2015 14:04
Spis treści Wstęp .................................................................................................................................... 11 Część 1
Anatomiczne, fizjologiczne i środowiskowe uwarunkowania artykulacji w świetle literatury przedmiotu 1. Przyczyny dyslalii w literaturze przedmiotu........................................................... 17 2. Budowa i funkcjonowanie obwodowego aparatu mowy jako czynnika warunkującego prawidłową artykulację ....................................... 21 2.1. Układ oddechowy w ocenie logopedycznej .................................................... 21 2.2. Narząd fonacyjny .................................................................................................. 23 2.3. Aparat artykulacyjny w badaniu logopedycznym ......................................... 24 2.3.1. Jamy nasady ................................................................................................. 25 2.3.2. Podniebienie twarde .................................................................................. 28 2.3.3. Podniebienie miękkie ................................................................................ 29 2.3.4. Język .............................................................................................................. 30 2.3.5. Wargi i policzki .......................................................................................... 35 2.3.6. Zęby i zgryz ................................................................................................. 36 2.4. Wady budowy narządów nasady jako przyczyna zaburzeń artykulacji ............................................................................................. 37 2.4.1. Nieprawidłowości w budowie języka ..................................................... 38 2.4.1.1. Ankyloglosja .................................................................................. 38 2.4.1.2. Makroglosja i mikroglosja ......................................................... 44 2.4.2. Nieprawidłowości w budowie podniebienia......................................... 44 2.4.2.1. Etiologia rozszczepów podniebienia ....................................... 45 2.4.2.2. Wybrane podziały rozszczepów podniebienia i ich charakterystyka ................................................................... 46 2.4.3. Wady zgryzu ............................................................................................... 52 2.4.3.1. Tyłozgryzy ..................................................................................... 53 2.4.3.2. Przodozgryzy ................................................................................ 55 2.4.3.3. Zgryzy krzyżowe .......................................................................... 58
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 5
26.06.2015 06:19
6
Spis treści
2.4.3.4. Zgryz przewieszony ..................................................................... 60 2.4.3.5. Zgryz otwarty ............................................................................... 60 2.4.3.6. Zgryzy głębokie ............................................................................ 62 3. Czynności fizjologiczne w obrębie narządu mowy jako uwarunkowania artykulacji ............................................................................... 63 3.1. Rozwój czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego .................................................................. 64 3.2. Funkcje w obrębie aparatu artykulacyjnego oceniane podczas badania logopedycznego ................................................... 66 3.2.1. Odgryzanie .................................................................................................. 66 3.2.2. Żucie .............................................................................................................. 67 3.2.3. Połykanie ...................................................................................................... 67 3.3. Nieprawidłowe czynności fizjologiczne i nawyki ruchowe jako przyczyny zaburzeń artykulacji ................................................................ 70 3.3.1. Dysfunkcje .................................................................................................... 70 3.3.1.1. Dysfunkcje wynikające z nieprawidłowego układania niemowlęcia w czasie snu i karmienia .................................... 70 3.3.1.2. Karmienie sztuczne ..................................................................... 71 3.3.1.3. Dysfunkcja połykania ................................................................. 71 3.3.1.4. Dysfunkcje oddychania .............................................................. 72 3.3.1.5. Dysfunkcje żucia .......................................................................... 72 3.3.2. Parafunkcje .................................................................................................. 72 3.3.2.1. Nawykowe ssanie smoczka, palca, innych narządów i przedmiotów ............................................................................... 73 4. Działanie i badanie obwodowego narządu słuchu ................................................ 73 4.1. Prawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu .............................. 74 4.2. Zaburzenia słuchu ................................................................................................ 75 4.3. Przyczyny uszkodzeń słuchu............................................................................... 76 4.4. Rodzaje uszkodzeń słuchu................................................................................... 77 4.5. Konsekwencje uszkodzeń słuchu....................................................................... 79 4.6. Niedosłuch jako przyczyna nieprawidłowości artykulacji .......................... 80 4.7. Orientacyjne badanie słuchu............................................................................... 81 5. Udział ośrodkowego układu nerwowego w procesie artykulacji ....................... 82 5.1. Słuch fonematyczny ............................................................................................. 83 5.1.1. Słuch fonematyczny w ocenie logopedycznej ...................................... 84 5.2. Kinestezja artykulacyjna ..................................................................................... 85 5.2.1. Kinestezja mowy w ocenie logopedycznej ........................................... 85 6. Środowiskowe uwarunkowania rozwoju wymowy ............................................... 86
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 6
26.06.2015 06:19
7
Spis treści
Część 2
Metodologiczne podstawy badań własnych 1. Cel badań ...................................................................................................................... 91 2. Procedura i kolejność zbierania materiału ............................................................ 92 3. Przebieg badań ............................................................................................................ 92 4. Metoda zbierania materiału do oceny biologicznych uwarunkowań mowy ............................................................................................................................. 93 5. Wybrane narzędzia badawcze do badania biologicznych uwarunkowań mowy ............................................................................................................................. 94 5.1. Badanie sprawności aparatu artykulacyjnego .............................................. 95 5.2. Badanie budowy aparatu artykulacyjnego .................................................... 98 5.3. Badanie czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego .................................................................................... 100 5.3.1. Badanie toru oddechowego ................................................................... 100 5.3.2. Badanie sposobu odgryzania i żucia .................................................... 101 5.3.3. Badanie sposobu połykania ................................................................... 101 6. Kwestionariusz wywiadu z rodzicami ................................................................... 102 7. Teren badań .................................................................................................................. 106 8. Charakterystyka grupy badawczej na podstawie danych z ankiet .................. 107 8.1. Typ rodzin i sytuacja rodzinna badanych dzieci ......................................... 107 8.2. Wykształcenie rodziców i sytuacja materialno-mieszkaniowa rodzin badanych dzieci ...................................................................................... 107 8.3. Sytuacja opiekuńczo-wychowawcza w rodzinach badanych dzieci ....... 108 8.4. Dane z okresu prenatalnego, porodu i okresu okołoporodowego ........... 108 8.5. Dane dotyczące rozwoju dziecka w okresie niemowlęcym, poniemowlęcym i przedszkolnym .................................................................. 108 8.6. Dane dotyczące rozwoju czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego dziecka ................................................. 109 8.7. Dane dotyczące stanu zdrowia badanych dzieci ......................................... 109
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 7
26.06.2015 06:19
8
Spis treści
Część 3
Prezentacja wyników badań własnych 1. Diagnoza biologicznych uwarunkowań rozwoju mowy jako przyczyn zaburzeń artykulacji ....................................................................... 113 1.1. Wyniki oceny słuchu fonematycznego i kinestezji artykulacyjnej ........ 114 1.2. Wyniki oceny słuchu fizycznego .................................................................... 114 1.3. Wyniki badania czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego ............................................................... 115 1.3.1. Ocena sposobu oddychania .................................................................. 116 1.3.2. Ocena sposobu połykania ..................................................................... 117 1.3.3. Ocena sposobu żucia .............................................................................. 118 1.3.4. Ocena sposobu odgryzania .................................................................. 118 1.4. Wyniki badania budowy aparatu artykulacyjnego .................................... 119 1.4.1. Ocena stanu zgryzu ................................................................................ 120 1.4.2. Ocena stanu zębów ................................................................................ 120 1.4.3. Ocena budowy języka ............................................................................ 121 1.4.4. Ocena budowy podniebienia ................................................................ 121 2. Diagnoza sprawności języka i warg u dzieci z zaburzeniami artykulacji z przyczyn obwodowych ....................................... 122 2.1. Wyniki oceny sprawności języka ................................................................... 122 2.2. Wyniki oceny sprawności warg ...................................................................... 123 3. Wpływ wad w budowie aparatu artykulacyjnego na zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci .................................................... 123 3.1. Wady w budowie języka jako przyczyna zaburzeń artykulacji spółgłosek ....................................................................................... 124 3.1.1. Występowanie wady w budowie języka w najczęstszych zaburzeniach artykulacji spółgłosek .................... 124 3.1.2. Występowanie określonych zaburzeń artykulacji u dzieci z wadami w budowie języka .................................................. 125 3.2. Wady zgryzu jako przyczyna zaburzeń artykulacji spółgłosek .............. 126 3.3. Wady budowy podniebienia jako przyczyna zaburzeń artykulacji ........ 128 4. Wpływ nieprawidłowych funkcji w obrębie aparatu artykulacyjnego na zaburzenia artykulacji spółgłosek .................................................................... 129 4.1. Nieprawidłowa funkcja oddychania jako przyczyna zaburzeń artykulacji spółgłosek ........................................ 129 4.2. Nieprawidłowa funkcja połykania jako przyczyna zaburzeń artykulacji spółgłosek ........................................ 130
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 8
26.06.2015 06:19
9
Spis treści
5. Wpływ zaburzeń obwodowych na sprawność języka i warg ........................... 132 5.1. Wpływ wad zgryzu na sprawność języka i warg ........................................ 132 5.2. Wpływ wad budowy języka na sprawność języka i warg .......................... 134 5.3. Wpływ zaburzonych funkcji połykania i oddychania na sprawność języka i warg ............................................................................. 135 Zakończenie i wnioski .................................................................................................... 137 Bibliografia ........................................................................................................................ 143 Spis tabel, rycin i wykresów .......................................................................................... 155
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 9
26.06.2015 06:19
Wstęp Tematyka tej książki wiąże się ściśle z przedmiotem badań logopedii, która obejmuje dziedziny czterech nauk: językoznawstwa, medycyny, pedagogiki i psychologii. Wychodzi naprzeciw oczekiwaniom środowiska logopedycznego, opisuje bowiem niewystarczająco omówione dotąd te zagadnienia zaburzeń wymowy, które są uwarunkowane anomaliami w budowie narządów nasady oraz nieprawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego1. Opublikowano już wiele opracowań poświęconych badaniom nad rozwojem mowy dziecka. Jednak ciągle zauważa się niedostatek publikacji przedstawiających patomechanizmy zaburzeń mowy. Choć przyczyny obwodowe wydają się najlepiej poznane, rzadko bywają opisywane na podstawie badań empirycznych. W ostatnich latach zaczynają się pojawiać książki wypełniające lukę w opisie sfery zachowań językowych związanych z zaburzeniami wymowy, uwarunkowanymi obwodowo. Publikowane są np. badania opisujące wymowę osób w różnym wieku z jedną określoną przyczyną zaburzenia wymowy: ankyloglosją [Ostapiuk, 2000, 2010], wadą zgryzu [Konopska, 2006] lub wadą rozszczepową [Pluta-Wojciechowska, 2008, 2011]. Nadal jednak brakuje opisu zaburzeń mowy o patomechanizmie obwodowym, odnoszących się do zaburzonych funkcji w obrębie aparatu artykulacyjnego, tj. połykania, oddychania, żucia i odgryzania. Nie ma też w literaturze wnikliwej analizy zaburzeń artykulacji i jej przyczyn u dzieci z jednorodnej grupy wiekowej, przeprowadzonej na dużej grupie badawczej. Brak całościowego i wnikliwego opracowania przyczyn zaburzeń artykulacji występujących u dzieci oraz praktyczna wiedza na temat patomechanizmów, przyczyn i objawów zaburzeń artykulacji, zdobyta dzięki długoletniej pracy w zawodzie logopedy, skłoniły mnie do podjęcia tej problematyki w rozprawie doktorskiej, wprowadzenia tych zagadnień do kształcenia studentów logopedii i szkoleń dla logopedów o tej tematyce, a następnie do wydania niniejszej książki.
1 S. Grabias we wstępie do Zaburzeń mowy pisze: „Niewystarczająco jest omówiona sfera zachowań związana z zaburzeniami wymowy uwarunkowanymi anomaliami w budowie narządów artykulacyjnych, realizacja fonemu w ciągu fonicznym, realizacja grup spółgłoskowych, problem słuchu fonematycznego” [Grabias, 2002: 3].
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 11
26.06.2015 06:19
12
Wstęp
Jej celem jest opis uwarunkowań anatomicznych i funkcjonalnych wpływających na powstawanie zaburzeń artykulacji. Przeprowadzone badania logopedyczne pozwoliły mi określić sposoby nieprawidłowej artykulacji spółgłosek oraz wskazać na przyczyny obwodowe, które mogły je wywołać. Badania i analizy przedstawione w tej książce pochodzą z lat 1997–2005. Przygotowany materiał po obronie doktoratu długo ,,leżał w szufladzie’’, dlatego mam świadomość, że dla czytelnika teoretyczne zagadnienia tutaj omówione mogą wydawać się mało aktualne ze względu na cytowaną starszą literaturę przedmiotu. Jednak literatura ta dotyczy anatomicznych uwarunkowań artykulacji, dlatego jej nie modyfikuję, bo uważam, że niewiele się w tym zakresie zmieniło, a nowe publikacje odwołują się do tych samych źródeł, które prezentuję w niniejszej książce. W moim rozumieniu prezentowana monografia jest pierwszą częścią planowanego cyklu publikacji dotyczących zaburzeń artykulacji u dzieci wczesnoszkolnych. Tematyka tych badań jest mi oraz moim uczniom ciągle bliska. Obecnie prowadzone są badania oparte na tej samej metodologii, którą opisałam w książce. Zmieniłam i rozszerzyłam grupy badawcze, natomiast zaprezentowane w tej publikacji rozstrzygnięcia stanowią podstawę do porównań i nowych wniosków. Wyniki prowadzonych obecnie w różnych grupach wiekowych badań są zbieżne z rezultatami przedstawionymi w niniejszej monografii. Opublikowane w ostatnich latach artykuły [zob. Jeżewska-Krasnodębska, 2011, 2012, 2014] odnoszą się do metodologii i wyników badań własnych ukazanych w tej książce. Zaprezentowana tu metodologia badań dotyczących biologicznych uwarunkowań artykulacji i ich wyniki posłużyły do opracowania metodologii i koncepcji badań, a także do porównań w ponad 180 pracach dyplomowych realizowanych w ramach podyplomowych studiów logopedycznych na Uniwersytecie Warszawskim w latach 2003–2007 i w Wyższej Szkole Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie w latach 2008–2015 oraz 25 pracach magisterskich napisanych pod moją opieką. Rozumienie terminu „mowa” w niniejszej publikacji przyjmuję za S. Grabiasem, który charakteryzuje ją jako [...] ciąg zachowań werbalnych (dokonujących się przy udziale języka), w których zgodnie z koncepcjami strukturalistów nadawca, posługując się systemem językowym, buduje tekst, a odbiorca, znający ten sam system, zbudowany przez nadawcę tekst przyjmuje [Grabias, 1994, s. 9].
Ponadto mowa realizuje się w następujących sferach rzeczywistości: 1) w sferze zjawisk biologiczno-fizycznych, gdyż dzięki właściwemu funkcjonowaniu ośrodków mózgowych sprawne narządy mowy budują tekst; 2) na płaszczyźnie zjawisk psychicznych: system językowy jawi się jako byt psychiczny – w umyśle użytkowników funkcjonuje w postaci zbioru fonemów, morfemów i reguł gramatycznych (kompetencja językowa);
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 12
26.06.2015 06:19
13
Wstęp
3) w sferze zjawisk społecznych: tylko w grupie społecznej człowiek opanowuje system językowy oraz zasady posługiwania się tym systemem w odniesieniu do różnych sytuacji (kompetencja komunikacyjna) [zob. Grabias, 1994, s. 9]. Za podstawę rozważań dotyczących przyczyn zaburzeń artykulacji przyjęłam koncepcję i klasyfikację zaburzeń mowy według Projektu form zaburzeń mowy H. Mierzejewskiej i D. Emiluty-Rozya [1997]. W tej typologii autorki dyslalię obwodową dzielą na trzy formy zaburzeń: anatomiczną ruchową, anatomiczną słuchową oraz funkcjonalną. Każda z nich posiada odmienny patomechanizm obwodowy. Przyczynami dyslalii anatomicznej ruchowej są wady w budowie aparatu artykulacyjnego, np. nieprawidłowości zgryzowe, skrócone wędzidełko podjęzykowe, dyslalii anatomicznej słuchowej – niedosłuchy i uszkodzenia słuchu zlokalizowane poza korą mózgową, natomiast dyslalii funkcjonalnej – nieprawidłowe nawyki pielęgnacyjne, powodujące niewłaściwe funkcje połykania, oddychania, żucia i gryzienia. Koncepcję dotyczącą podziału i patomechanizmu dyslalii obwodowych zweryfikowałam w badaniach własnych i praktyce logopedycznej prowadzonej w różnych środowiskach od 1995 roku. Niniejszą publikację kieruję głównie do logopedów, studentów logopedii, pedagogów specjalnych, a także rodziców dzieci z zaburzeniami mowy. Omówiłam w niej szczegółowo nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu aparatu artykulacyjnego. Zaprezentowałam ponadto propozycje kart do diagnozy logopedycznej dotyczącej biologicznych uwarunkowań mowy, tj. kart do badania: sprawności języka i warg, budowy aparatu artykulacyjnego oraz czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego, a także kwestionariusz wywiadu z rodzicami. Mam nadzieję, że tematyka podjęta w tej książce przyczyni się do głębszego poznania etiologii zaburzeń artykulacji oraz będzie służyła nauce, dydaktyce, a przede wszystkim praktyce logopedycznej.
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 13
26.06.2015 06:19
Spis tabel, rycin i wykresów Spis tabel Tabela 1. Podział rozszczepów podniebienia według D.A. Kernahana i R.B. Starka ............................................................................................................. 50 Tabela 2. Karta badania sprawności języka ...................................................................... 96 Tabela 3. Karta badania sprawności warg ......................................................................... 97 Tabela 4. Karta badania budowy aparatu artykulacyjnego .......................................... 98 Tabela 5. Karta badania czynności fizjologicznych w obrębie aparatu artykulacyjnego ..................................................................................................... 102 Tabela 6. Występowanie wad budowy języka w najczęstszych zaburzeniach artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ............. 124 Tabela 7. Występowanie określonych zaburzeń artykulacji spółgłosek u dzieci z wadami budowy języka ..................................................................................... 125 Tabela 8. Wpływ wad zgryzu na zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ...................................................................... 127 Tabela 9. Wpływ wad budowy podniebienia na zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną ....................................................... 128 Tabela 10. Wpływ nieprawidłowego toru oddychania na zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną .................................. 129 Tabela 11. Wpływ nieprawidłowej funkcji połykania na zaburzenia artykulacji spółgłosek u dzieci rozpoczynających naukę szkolną .................................. 131 Tabela 12. Zaburzenia artykulacji u dzieci w wieku 5−9 lat uczęszczających do masowych szkół i przedszkoli w świetle polskich statystyk zaburzeń wymowy ................................................................................................................... 138
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 155
26.06.2015 06:19
156
Spis tabel, rycin i wykresów
Spis rycin Rycina 1. Narząd artykulacyjny ....................................................................................... 25 Rycina 2. Jama ustna .......................................................................................................... 28 Rycina 3. Język ..................................................................................................................... 30 Rycina 4. Prawidłowe wędzidełko języka ...................................................................... 39 Rycina 5. Skrócone wędzidełko języka (ankyloglosja) ................................................ 39 Rycina 6. Rozszczep jednostronny wargi i podniebienia .......................................... 47 Rycina 7. Przykłady tyłozgryzów .................................................................................... 54 Rycina 8. Przykłady przodozgryzów .............................................................................. 56 Rycina 9. Przykłady zgryzów krzyżowych .................................................................... 58 Rycina 10. Przykłady zgryzów otwartych ....................................................................... 60 Rycina 11. Przykład zgryzu głębokiego ............................................................................ 63
Spis wykresów Wykres 1. Wyniki badania słuchu .................................................................................... 115 Wykres 2. Zaburzone czynności fizjologiczne w obrębie aparatu artykulacyjnego .................................................................................. 115 Wykres 3. Zaburzone oddychanie ..................................................................................... 116 Wykres 4. Zaburzone połykanie ........................................................................................ 117 Wykres 5. Nieprawidłowe żucie ......................................................................................... 118 Wykres 6. Nieprawidłowe odgryzanie ............................................................................. 119 Wykres 7. Nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego ..................................... 119 Wykres 8. Wady zgryzu ....................................................................................................... 120 Wykres 9. Stan zębów .......................................................................................................... 121 Wykres 10. Budowa języka .................................................................................................... 121 Wykres 11. Budowa podniebienia ....................................................................................... 122 Wykres 12. Sprawność języka u dzieci siedmioletnich z zaburzeniami artykulacji z przyczyn obwodowych .................................................................................. 122 Wykres 13. Sprawność warg u dzieci siedmioletnich z zaburzeniami artykulacji z przyczyn obwodowych .................................................................................. 123
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 156
26.06.2015 06:19
157
Spis tabel, rycin i wykresów
Wykres 14. Występowanie wad w budowie języka w najczęstszych zaburzeniach artykulacji u dzieci (%) ...................................................................................... 124 Wykres 15. Występowanie określonych zaburzeń artykulacji u dzieci z wadami budowy języka (%) .............................................................................................. 125 Wykres 16. Występowanie wad zgryzu w określonych zaburzeniach artykulacji u dzieci (%) ........................................................................................................... 126 Wykres 17. Występowanie określonych zaburzeń artykulacji u dzieci z wadami zgryzu (%) ............................................................................................................ 127 Wykres 18. Występowanie określonych zaburzeń artykulacji u dzieci z wadami podniebienia (%) ................................................................................................. 128 Wykres 19. Występowanie nieprawidłowego toru oddychania w określonych zaburzeniach artykulacji u dzieci (%) ........................................................... 129 Wykres 20. Występowanie określonych zaburzeń artykulacji u dzieci z nieprawidłową funkcją oddychania (%) ..................................................... 130 Wykres 21. Występowanie nieprawidłowego typu połykania w określonych zaburzeniach artykulacji u dzieci (%) ........................................................... 131 Wykres 22. Występowanie określonych zaburzeń artykulacji u dzieci z nieprawidłową funkcją połykania (%) ........................................................ 132 Wykres 23. Wpływ wady zgryzu na sprawność języka .................................................. 133 Wykres 24. Wpływ wady zgryzu na sprawność warg ..................................................... 133 Wykres 25. Wpływ wady budowy języka na sprawność języka ................................... 134 Wykres 26. Wpływ wady budowy języka na sprawność warg ...................................... 134 Wykres 27. Wpływ nieprawidłowej funkcji połykania na sprawność języka ........... 135 Wykres 28. Wpływ nieprawidłowej funkcji połykania na sprawność warg .............. 135 Wykres 29. Wpływ nieprawidłowej funkcji oddychania na sprawność języka ........ 136 Wykres 30. Wpływ nieprawidłowej funkcji oddychania na sprawność warg ........... 136
Jezewska-Krasnodebska_Przyczyny zaburzen.indb 157
26.06.2015 06:19