Związkowe doskonalenie nauczycieli w Polsce (1944–1989)

Związkowe doskonalenie nauczycieli w Polsce (1944–1989) Uwarunkowania. Przejawy. Konsekwencje

Edyta Kahl

Związkowe doskonalenie nauczycieli w Polsce (1944–1989) Uwarunkowania. Przejawy. Konsekwencje

Kraków 2008

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008

Recenzent: prof. zw. dr hab. Danuta Koźmian

Adiustacja: Zuzanna Bochenek

Korekta: Agnieszka Gajewska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja została sfinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski

ISBN 978-83-7587-013-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Spis treści Wstęp ..........................................................................................................

9

Rozdział 1 Powojenna odbudowa i przebudowa systemu doskonalenia nauczycieli (1944–1947) .................................... 13 1.1. Sytuacja społeczno-polityczna odradzającego się państwa ....................

1.2. Walka o kierunek przeobrażeń w szkolnictwie i w Związku Nauczycielstwa Polskiego ................................................

1.3. Oczekiwania wobec nauczycieli ............................................................

1.4. Powrót do przedwojennych związkowych tradycji doskonalenia ..........

1.4.1. Konferencje rejonowe podstawą samokształcenia kadr nauczycielskich .........................

1.4.2. Inne formy wspierania ruchu samokształceniowego nauczycieli przez ZNP ..................

13 16 27 31 32 39

Rozdział 2 Zmiany w teleologii i w strukturze doskonalenia nauczycieli w czasach ofensywy ideologicznej (1948–1955) ................................... 49 2.1. Uwarunkowania społeczno-polityczne przemian oświatowych .............

2.2. Orientacja na ideologizację, ateizację i sowietyzację szkoły ..................

2.3. Walka o nowe oblicze kształconych dla szkolnictwa kadr nauczycielskich ...............................

2.4. Wysiłki ZZNP na rzecz przebudowy oblicza ideowego nauczycieli .....

2.4.1. Konferencje rejonowe .................................................................

2.4.2. Szkolenie ideologiczne ...............................................................

2.4.3. Komisje szkolno-pedagogiczne i narady wytwórcze ...................

49 52 59 62 63 65 73

6

Spis treści

Rozdział 3 Częściowa odwilż w doskonaleniu nauczycieli w klimacie popaździernikowych wydarzeń (1956–1959) ..................... 79 3.1. Proces destalinizacji systemu społeczno-politycznego ..........................

3.2. Dyskusje nad obliczem oświaty i pozorne próby dokonania zasadniczych zmian w szkolnictwie i edukacji nauczycielskiej ..............................................

3.3. Ideologiczny wymiar przedmiotowo-metodycznego i społeczno-politycznego doskonalenia nauczycieli w ramach reaktywowanych związkowych ognisk metodycznych ..........

3.3.1. Formy wspierające ruch samokształceniowy nauczycieli .............

3.3.1.1. Konferencje rejonowe ....................................................

3.3.1.2. Odczyty pedagogiczne ...................................................

3.3.2. Kursy przedmiotowo-metodyczne ..............................................

79

81

88 91 91 98 99

Rozdział 4 Tendencje do unifikacji doskonalenia nauczycieli w okresie poszukiwania skutecznej koncepcji „jednolitego frontu wychowania” (1960–1970) ..................................... 103 4.1. Uwarunkowania społeczno-polityczne .................................................

4.2. Programowa i strukturalna reforma szkolnictwa ...................................

4.3. Związkowe doskonalenie nauczycieli na potrzeby nowych strategii edukacyjnych ..........................................

4.3.1. Ruch samokształceniowy ............................................................

4.3.2. Wspieranie ruchu postępu pedagogicznego przez ZNP .............

103 105 108 109 118

Rozdział 5 Doskonalenie zawodowe nauczycieli w warunkach umacniania politycznego sensu szkoły (1971–1979) ............................. 125 5.1. Nowa polityka społeczno-gospodarcza i zmiany administracyjne .........

5.2. Próby radykalnych przekształceń strukturalnych szkolnictwa ...............

5.3. Zmiany w statusie społeczno-prawnym i w kształceniu nauczycieli .....

5.4. Wytyczne naukowej pedagogiki socjalistycznej podstawą edukacji w związkowych formach doskonalenia ...................

5.4.1. Konferencje teoretyczno-pedagogiczne .....................................

5.4.2. Wspólne inicjatywy ZNP i władz oświatowych w rozwijaniu ruchu postępu pedagogicznego .............................

125 127 131 134 137 145

Spis treści

7

Rozdział 6 Przemiany w doskonaleniu zawodowym nauczycieli w okresie wielowymiarowego kryzysu (1980–1989) ............................. 153 6.1. Rozpad systemu socjalistycznego ..........................................................

6.2. Kolejne próby zmian w systemie szkolnym ...........................................

6.3. Obniżanie standardów edukacji nauczycielskiej sposobem rozwiązywania problemów szkolnictwa ................................

6.4. Modyfikacja systemu doskonalenia wobec opozycyjnych żądań przywrócenia szkole jej pedagogicznego sensu .....................................

6.4.1. Erozja związkowego doskonalenia nauczycieli ...........................

6.4.1.1. Konferencje rejonowe ....................................................

6.4.1.2. Społeczny ruch postępu pedagogicznego .......................

153 158 165 170 172 173 175

Zakończenie ............................................................................................... 185 Bibliografia ................................................................................................. 191 Opracowania związane z przedmiotem badań ...................................... 191 Publikacje z konferencji, sympozjów i sesji naukowych ........................ 200 Wykaz skrótów .......................................................................................... 203

Wstęp Oddana do rąk Czytelników praca poświęcona jest najnowszej historii doskonalenia zawodowego nauczycieli w Polsce, prowadzonego przez Związek Nauczycielstwa Polskiego.

Doskonalenie, jako fundamentalne ogniwo edukacji nauczycielskiej, należy do najważniejszych problemów, nieodłącznie związanych z rozwojem tej profesji. W obliczu nieustannie zmieniającego się świata, dynamicznie ewoluującego w nieznanym do końca, często nieprzewidywalnym, kierunku nabiera ono szczególnego znaczenia. Rzeczywistość generowana ze stanu napięcia, jaki wytwarza się na styku dziedzictwa nauki, kultury i cywilizacji przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości, stawia bowiem wciąż nowe oczekiwania przed edukacją, a zarazem przed nauczycielem.

Wagę i znaczenie tej problematyki podkreśla dodatkowo wymiar indywidualny tego procesu i jego znaczenie w ogólnym rozwoju nauczyciela-człowieka.

Udział w nim umożliwia bowiem zaspokajanie nie tylko zawodowych, ale także osobistych zainteresowań oraz intelektualnych i duchowych potrzeb, prowadzących do wielowymiarowej ewolucji.

Istotne znaczenie doskonalenia potwierdza duże zainteresowanie tym procesem wśród różnych środowisk: filozofów, pedagogów, polityków, które powodowało rozwój tego ogniwa edukacji, zależnie od ideologicznych priorytetów elit rządzących, dominującej orientacji filozoficznej i teorii pedagogicznej, a także potrzeb szkoły i kadry nauczycielskiej.

Mimo zainteresowania tą problematyką literatura przedmiotu wykazuje duże luki. Większość tekstów poświęconych doskonaleniu nauczycieli tego okresu jest bowiem obciążona apologetycznym tonem wobec monocentrycznego systemu władzy. Ma ona charakter stronniczy i współcześnie posiada znikomą wartość.

Pomysł ponownej analizy tej problematyki zrodził się więc z potrzeby demistyfikacji wiedzy o tej nieodległej przeszłości, współczesnej refleksji nad zjawiskami zachodzącymi w tym obszarze, ich nowej interpretacji, korygującej przypisywane temu procesowi w latach socjalizmu sens i znaczenie. Odmienne podejście metodologiczne możliwe było dzięki współczesnemu przyzwoleniu na wielość jakości pedagogiki, stwarzającej szansę wyjścia poza scjentyzm i empiryzm, nadania ana-

10

Wstęp

lizowanym problemom wielowymiarowości, głębi, bez banalizowania pozornie oczywistych rozwiązań i odpowiedzi1.

Niniejsza praca, ze względu na obszerność problematyki, obejmuje wyłącznie analizę doskonalenia zawodowego nauczycieli prowadzonego torem związkowym. ZNP był bowiem jego głównym (obok wyspecjalizowanych w tym celu instytucji) organizatorem w latach 1944–1989. Działalność związku w tym zakresie wykazuje wszelkie cechy substytutywne procesu kształtowania się tego ogniwa edukacji w latach ograniczonej suwerenności Polski i z powodzeniem może być podstawą do szerszych analiz i wniosków.

Cel badań stanowi analiza przemian w związkowym doskonaleniu zawodowym nauczycieli w kontekście uwarunkowań społeczno-politycznych i oświatowych, a także efektywności podejmowanych działań wśród nauczycieli.

Podstawą źródłową niniejszego opracowania są informacje zaczerpnięte z archiwów: Akt Nowych w Warszawie, Związku Nauczycielstwa Polskiego i Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Znajdują się wśród nich materiały władz partyjnych i oświatowych na temat kierunków rozwoju nauki i szkolnictwa w kolejnych etapach budowania Polski Ludowej, projekty reform, wnioski i postulaty nauczycieli i pracowników oświaty. Gros dokumentów dotyczy spraw nauczycielskich: polityki kadrowej władz, stanu kadr i sytuacji politycznej wśród pedagogów, szczególnie ich doskonalenia zawodowego, informują o planowanych i dokonywanych zmianach w tym systemie. Zgromadzone materiały obrazują udział instancji, ogniw oraz aktywu związkowego w doskonaleniu zawodowym nauczycieli, zwłaszcza w zakresie pracy ideowo-wychowawczej w toku prowadzonego samokształcenia. Są to m.in.: wytyczne, statuty i zarządzenia, plany i programy, wnioski dotyczące kierunku i zakresu funkcjonowania różnych form doskonalenia organizowanych przez ZNP, a także sprawozdania i oceny różnych ogniw związkowych z przygotowania i przebiegu związkowego samokształcenia i doskonalenia. Materiały te ukazują zasięg, intensywność i skalę prowadzonych działań mających na celu kształtowanie światopoglądu nauczycieli oraz rozwijanie ich umiejętności edukacyjnych w tym zakresie.

W opracowaniu wykorzystane zostały także źródła drukowane. Wśród nich materiały PPR i PZPR dotyczące zagadnień społeczno-politycznych i oświatowych, dokumenty władz państwowych, zawarte głównie w dziennikach ustaw, i dokumenty administracji oświatowej, publikowane w dziennikach urzędowych.

Wiele informacji zaczerpniętych zostało także ze źródeł drukowanych instytucji doskonalących oraz z materiałów i sprawozdań ze zjazdów, narad i posiedzeń ZNP. Z uwagi na przedmiot badań niniejsza praca ma charakter monografii historyczno-pedagogicznej.

1

T. Hejnicka-Bezwińska, Edukacja. Kształcenie. Pedagogika, Impuls, Kraków 1995, s. 34.

Wstęp

11

W latach, o których mowa w tytule tej pracy, osobliwych i charakteryzujących się niewątpliwą odrębnością, wyróżniono sześć okresów, stanowiących zarazem kolejne etapy przejmowania władzy przez komunistów, instalowania nowego ładu politycznego, a wreszcie erozji systemu socjalistycznego. Każdemu z nich poświęcono odrębny rozdział niniejszej publikacji.

Pierwszy z nich dotyczy powojennej odbudowy i przebudowy związkowego doskonalenia nauczycieli (1944–1947). W drugim przedstawiono zmiany w doskonaleniu pedagogów w czasach ofensywy ideologicznej (1948–1955). W trzecim ukazano przemiany w doskonaleniu nauczycieli dokonujące się w klimacie „odwilży ideologicznej” (1956–1959). Czwarty rozdział opisuje tendencje do unifikacji doskonalenia zawodowego nauczycieli w okresie reformy szkolnej (1960–1970). Piąty porusza problematykę doskonalenia zawodowego środowiska nauczycielskiego w warunkach próby gruntownej przebudowy systemu edukacji (1971–1979). W szóstym rozdziale podjęte zostały zagadnienia przemian w doskonaleniu zawodowym nauczycieli w okresie wielowymiarowego kryzysu (1980–1989).

Kolejne podrozdziały przedstawiają uwarunkowania społeczno-polityczne, przeobrażenia w szkolnictwie, sytuację kadry nauczycielskiej, a także funkcjonowanie systemu doskonalenia prowadzonego torem związkowym. Ukazują istotne w poszczególnych okresach zdarzenia na arenie społeczno-politycznej i oświatowej oraz ich wzajemne powiązania i uwarunkowania, stanowiące szerokie tło dla dokonywanych przemian w doskonaleniu zawodowym nauczycieli ZNP. Praca przeznaczona jest głównie dla nauczycieli, doradców metodycznych, studentów pedagogiki i pedeutologów. Może stanowić cenne źródło informacji o historii doskonalenia nauczycieli w Polsce w latach 1944–1989 i refleksji nad procesem ich rozwoju zawodowego, jak również inspirację dla twórczych inicjatyw w tym zakresie.

Przy pisaniu niniejszej książki dużą pomoc w określeniu jej założeń teoretycznych oraz w kształtowaniu jej ogólnej idei okazał mi Prof. Ryszard Stankiewicz, za co składam mu serdeczne podziękowania. Dziękuję również Prof. Danucie Koźmian, która recenzowała niniejszą pracę, oraz Prof. Teresie Hejnickiej-Bezwińskiej za niezwykle cenne i wnikliwe uwagi, z których skorzystałam podczas jej pisania.

Rozdział 1

Powojenna odbudowa i przebudowa systemu doskonalenia nauczycieli (1944–1947) 1.1. Sytuacja społeczno-polityczna odradzającego się państwa Zakończenie drugiej wojny światowej otworzyło nowy okres w historii Polski.

Jej sytuacja społeczno-polityczna zdeterminowana był powojenną polityką międzymocarstwową w Europie1. Ze względu na coraz większe znaczenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) i Stalina w koalicji antyhitlerowskiej Polska znalazła się w obszarze bezpośrednich wpływów tego mocarstwa. Nowa sytuacja nasiliła dążenia komunistów do politycznego przywództwa w naszym kraju2 i urządzenia go zgodnie z interesami polityki radzieckiej3. Przekreśliła tym samym szanse legalnego rządu, pozostającego na uchodźctwie, na reprezentowanie interesów narodu oraz odbudowę państwa w przedwojennych ramach ustrojowych.

Podjęte przez komunistów działania, służące przejęciu władzy przez Polską Partię Robotniczą (PPR), zaowocowały utworzeniem w 1944 roku w Moskwie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN)4, przemianowanego na Rząd Tymczasowy5, i uznaniem go przez Rosję sowiecką za prawowitą władzę wykonawczą w Polsce (aczkolwiek sterowaną przez Moskwę i chronioną przez Armię Czerwoną oraz NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych6).

1 2 3 4 5 6

A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914–1993, t. II, cz. III, Plus, Londyn 1994, s. 23.

J. Topolski, Polska dwudziestego wieku 1914–1997, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1998, s. 145.

K. Kosiński, O nową mentalność. Życie codzienne w szkołach 1945–1956, Trio, Warszawa 2000, s. 13.

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22.07–31.12.1944, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1944, s. 14.

Uchwała o powołaniu Rządu Tymczasowego RP z 31.12.1944 [w:] Manifest PKWN, KiW, Warszawa 1974, s. 15.

J. Topolski, Polska..., dz. cyt., s. 161.

14

Związkowe doskonalenie nauczycieli w Polsce (1944–1989)...

Umacnianie pozycji komunistów – PPR miało charakter ekspansywny, świadczący o ich dążeniach totalitarnych. Ich przejawem była destrukcja Państwa Podziemnego oraz rozbudowanie struktur administracyjnych systemu totalitarnego.

Towarzyszyły temu różne formy nacisku i terroru, a także próby pozyskiwania do współpracy różnych środowisk. Zabiegano zwłaszcza o elitę kulturalną oraz o przyciągnięcie warstw społecznych „najbardziej podatnych na wizję społecznej rewolucji”7, którym był bliski program komunistycznej władzy i które deklarowały czynny udział w przebudowie kraju.

Społeczeństwo, zróżnicowane politycznie (PPR i partie z nią związane, legalna opozycja oraz antykomunistyczna konspiracja8), mające różne wyobrażenia na temat przyszłego ustroju społeczno-politycznego Polski9, zdezorientowane było rozgrywkami „władzy ludowej”. Mimo wszelkich oznak wprowadzania przez nią w kraju porządku stalinowskiego nie odczytywało ono początkowo rzeczywistych tendencji do skupiania władzy w rękach jednej partii10 – umacniania dyktatury PPR, ponieważ komuniści pozornie odwoływali się do tradycji i deklarowali kontynuowanie tego, co postępowe i zarazem w jakimś stopniu polskie11.

Dbałość nowego rządu o legitymizację społeczną widoczna była w pierwszym oficjalnym programie działania politycznego, zawartym w Manifeście PKWN (1944). Nie zapowiadał on reform typu socjalistycznego, lecz, zgodnie z kamuflażową taktyką Stalina, napisany był w duchu demokratycznym12. Aby osłabić niechęć opinii publicznej i opozycyjnych elit politycznych wobec nowej władzy, wprowadzono przejściową formę państwa – „demokrację ludową”13, która zachowywała pozory gwarantowanej suwerenności politycznej i wolności działania.

Zapowiedziane w Manifeście PKWN reformy: rolna, przemysłu, oświaty przynieść miały urzeczywistnienie „sprawiedliwości dziejowej”. Obietnice władzy ludowej miały być nadzieją na spełnienie oczekiwań wielu Polaków, którzy pragnęli szybkiego powrotu do normalnego życia i aktywnego włączenia się w prace nad odbudową kraju. A nowy rząd takie szanse – jak się mogło wydawać – stwarzał: dawał ludziom zatrudnienie, organizował nowe stanowiska i początkowo nie hamował inicjatyw gospodarczych ludzi niezaangażowanych w walkę polityczna.

Mimo stwarzanych pozorów monopolistyczne dążenia władzy ujawniły się już w toku realizacji planu 3-letniego (1947–1949), który zapoczątkował proces nacjonalizacji przemysłu. Plan ten, realizowany pod hasłem tzw. uspołeczniania gospodarki, był w istocie dążeniem do objęcia kontrolą wszelkiej działalności 7 8 9 10 11 12 13

A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939–1989, PWN, Warszawa 1996, s. 127.

J. Topolski, Polska..., dz. cyt., s. 171.

J. Kuroń, J. Żakowski, PRL dla początkujących, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1995, s. 6–7.

A. Paczkowski, Pół wieku dziejów..., dz. cyt., s. 154.

K. Kosiński, O nową mentalność..., dz. cyt., s. 20.

J. Topolski, Polska..., dz. cyt., s. 153.

W. Gomułka, Artykuły i przemówienia, t. I, KiW, Warszawa 1962, s. 505.

Rozdział 1. Powojenna odbudowa i przebudowa systemu...

15

wytwórczej w celu likwidacji samodzielności ekonomicznej obywateli14. Towarzyszyły temu negatywne zjawiska: eliminacja handlu prywatnego, „dławienie” rzemiosła, odsuwanie przedwojennych fachowców i drastyczne ograniczenia funkcji banków15. Były one przejawem walki władzy z elementami kapitalizmu, będącego spuścizną Polski międzywojennej.

Część społeczeństwa opowiadająca się po stronie obozu londyńskiego (mimo powszechnego pragnienia reform i sprawiedliwości społecznej) nie ufała komunistom i ich zapewnieniom o wprowadzaniu ustroju demokratycznego. Wszak jego funkcjonowanie w ZSRR oraz przejawy centralizowania różnych form życia obywateli były tego zaprzeczeniem. Mimo to wyrażała ona częściową akceptację przedsięwzięć nowej władzy. Nie widziała bowiem innej alternatywy niż koegzystencja z wprowadzanym przez nowo kształtujący się obóz władzy porządkiem społeczno-politycznym16.

Tymczasem partia komunistyczna – PPR (Polska Partia Robotnicza), mająca oparcie w Sowietach, realizowała konsekwentnie swój cel – zdobycie i utrwalenie monopolu władzy. Potwierdzeniem jej pseudodemokratycznej polityki była zapowiedź Gomułki, że „władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy”17. W tym duchu odbyły się referendum (1946) i wybory do Sejmu Ustawodawczego (1947), poprzedzone propagandową akcją przedwyborczą18, służącą unicestwieniu rywala partii robotniczych (PPR i PPS – Polskiej Partii Socjalistycznej)19 – Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL), utworzonego w sierpniu 1945 roku, do którego weszli dotychczasowi przedstawiciele Stronnictwa Ludowego (SL) oraz liczna grupa bezpartyjnych. Główną bronią obozu pepeerowskiego było szkalowanie tego opozycyjnego ugrupowania, zarzucanie mu zdrady narodowej, a w toku przygotowań do referendum i wyborów sejmowych (oraz w latach następnych) – także represjonowanie jego członków20. Mnożące się aresztowania peeselowców, którzy znaleźli się w komisjach mających przeprowadzić głosowania, świadczyły – jak podaje W. Pronobis – że komuniści, licząc się z niepowodzeniem, przygotowywali fałszerstwo wyników21. Wykorzystując instrumenty władzy despotycznej, w tym również terror, oraz fałszując wyniki referendum i wyborów,

14 15 16 17 18 19 20 21

W. Roszkowski, Historia Polski 1914-1998, PWN, Warszawa 1999, s. 191.

J. Topolski, Polska..., dz. cyt., s. 180, 181.

Tamże, s. 162.

W. Gomułka, Artykuły i przemówienia..., dz. cyt., s. 500.

AAN, PPR, sg. 295/X, 60–63, Wydział Propagandy. Sprawozdanie z przygotowań i przebiegu Kongresu Zjednoczeniowego, listopad–grudzień 1948.

S. Murzański, PRL zbrodnia niedoskonała. Rozważania o terrorze władzy i społecznym oporze, Alfa, Warszawa 1996, s. 135.

AAN, PPR, sg. 235/VIII, 54–68, Wydział Propagandy. Materiały wojewódzkich komitetów, hasła propagandowe, 1948; także: J. Topolski, Polska..., dz. cyt., s. 174.

W. Pronobis, Polska i świat w XX wieku, Editions Spotkania, Warszawa 1992, s. 386.

16

Związkowe doskonalenie nauczycieli w Polsce (1944–1989)...

przeforsowali zamierzone przez siebie zmiany ustrojowe22, które usankcjonowali w małej konstytucji (1947)23. Odbiegała ona, mimo odwoływania się do narodowych i państwowych tradycji, od demokratycznego kanonu trójpodziału władzy i zdradzała oficjalnie zamiar upodobnienia ustroju Polski do systemu politycznego w ZSRR oraz dążenie do stworzenia państwa totalitarnego24.

1.2. Walka o kierunek przeobrażeń w szkolnictwie i w Związku Nauczycielstwa Polskiego Zarysowany przez PKWN program „nowej Polski” wymagał natychmiastowej rekonstrukcji systemu oświaty oraz określenia jego modelu ustrojowego. W procesie przyśpieszonego dorastania ludzi do czekających ich zadań czynnie współuczestniczyć miały instytucje kulturalno-oświatowe. W nich władze pokładały bowiem największe nadzieje na realizację zamierzonych przeobrażeń. Z tego względu jednym z najpilniejszych zadań zapowiedzianych w Manifeście PKWN była odbudowa, a zarazem przebudowa szkolnictwa w duchu, jak to określano, „demokracji ludowej”25: zapewnienie bezpłatności nauczania na wszystkich szczeblach kształcenia, wprowadzenie obowiązku szkolnego, objęcie opieką ludzi nauki i sztuki. Zadania te nawiązywały do postulatów oświatowych ugrupowań społeczno-politycznych z czasów okupacji, m.in.: PPR, PPS, SL, które dążyły do szerokiego dostępu do edukacji i oparcia go na zasadach demokracji26. Rodziły tym sposobem nadzieję na ziszczenie idei oświatowych głoszonych przed wojną przez koła lewicy nauczycielskiej.

Procesowi odbudowy sieci szkolnictwa na oswobodzonych terenach kraju początkowo towarzyszyły doraźne zabiegi Resortu Oświaty (RO), służące wdrożeniu nowego modelu ustrojowego. Przejawiały się one we wprowadzeniu poprawek do obowiązującej wciąż ustawy Jędrzejewiczowskiej z 1932 roku, zawartych w wytycznych resortu27, likwidujących dotychczasowe zróżnicowanie organiza-

22

23

24 25 26 27

AAN, PPR, sg. 295/VII, 173–177, Wydział Propagandy. Sekretariat KC PPR. Informacje o przebiegu referendum ludowego i wyborów do Sejmu, 1946; także: C. Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000, s. 126–128; A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914..., dz. cyt., s. 100.

Mała Konstytucja. Ustawa o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP z 19.02.1947 [w:] Mała Konstytucja z komentarzem i innymi przepisami konstytucyjnymi, oprac. J. Trzciński, Leopoldinum, Warszawa 1992, s. 9.

A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914..., dz. cyt., s. 103.

Uchwała o powołaniu Rządu Tymczasowego..., dz. cyt., s. 15.

Tamże; także: W dziesiątą rocznicę PPR. Materiały i dokumenty, KiW, Warszawa 1952, s. 193.

Wytyczne o organizacji publicznego szkolnictwa powszechnego w roku szkolnym 1944/45, Resort Oświaty PKWN, Lublin 1944.

Rozdział 1. Powojenna odbudowa i przebudowa systemu...

17

cyjne i programowe szkoły powszechnej. Choć odzwierciedlały one na pozór słuszne i powszechnie akceptowane dążenia społeczeństwa do demokratyzacji oświaty, a zarazem „udowadniały” siłom prolondyńskim, że dokonuje się w Polsce „rewolucja ludowodemokratyczna”, działania te w istocie zaprzeczały wszelkim zasadom ludowładztwa, gdyż pozbawione były formalnie podstaw prawnych (m.in.: likwidacja trójstopniowości szkoły powszechnej, unifikacja programów nauczania w szkole powszechnej na wsi i w miastach, zwiększenie liczby godzin języka polskiego, historii i geografii)28. Zawłaszczanie znaczeń i sensów słów używanych przez komunistów było ważnym elementem socjotechniki uprawianej przez partyjnych polityków29. Służyło wprowadzeniu zamętu pojęciowego w celu zawoalowania ich prawdziwych zamierzeń, a w konsekwencji – ideowego uwiedzenia społeczeństwa. Nowo wprowadzane przepisy narzucały przecież polskiej szkole polityczny charakter (np. wydane okólniki ministerialne w sprawie obchodu święta państwowego ZSRR30 czy przeprowadzenia akcji wychowawczej w szkołach średnich31) oraz zmuszały uczniów i nauczycieli do bezwzględnego stosowania się do nich, co miało niewiele wspólnego z demokracją. Innym tego przejawem były zamaskowane próby zwalczania katolickiego wychowania młodzieży (okólnik w sprawie zwolnienia z przymusu pobierania nauki religii32), świadczące o dążeniach władzy do ateizacji szkoły, do zerwania więzi z silnie zakorzenioną w narodzie tradycją.

Chęci zmiany oblicza ideowego szkolnictwa towarzyszyły działania zmierzające do pozyskania środowiska nauczycielskiego do realizacji programu reform, a w perspektywie również jego organizacji związkowych. Ostatecznym celem tych dążeń miało być polityczne podporządkowanie zawodowego ruchu nauczycielskiego obozowi władzy oraz narzucenie mu ideowo-programowych podstaw działalności. W tym celu Resortu Oświaty (lipiec–grudzień 1944), zdominowany przez PPR, zachęcał kadrę nauczającą do szerszego angażowania się w odbudowę szkolnictwa, obiecując gwarancję swobód obywatelskich i nie zmuszając do „agitacji politycznej na rzecz jednego stronnictwa czy ugrupowania polityczne-

28

29

30 31

32

T. Hejnicka-Bezwińska, O zmianach w edukacji, AB, Bydgoszcz 2000; także: R. Stankiewicz, Problem koncepcji ustroju szkolnego u progu PRL, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1995, nr 1–2, s. 75–78.

Zjawisko to rozwinęło się pod nazwą „nowomowa” (międzynarodowy język komunizmu), w postaci utartych zwrotów, stereotypów i schematów, które przez lata były w obiegu i utrwaliły się w świadomości społecznej. Por. M. Głowiński, Nowomowa [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wyd. UMCS, Lublin 1993, s. 171.

Dz. Urz. RO 1944, nr 1–4, poz. 29, Okólnik Ministra Oświaty z 3.10.1944 w sprawie obchodu w szkołach święta narodowego ZSRR. Dz. Urz. RO 1944, nr 1–4, poz. 29, Okólnik Ministra Oświaty z 24.11.1944 w sprawie przeprowadzenia akcji wychowawczej w szkołach średnich ogólnokształcących i zawodowych.

Dz. Urz. MO 1945, nr 4, poz. 189, Okólnik z 13.09.1945 w sprawie nauki szkolnej religii.

18

Związkowe doskonalenie nauczycieli w Polsce (1944–1989)...

go”33, co było oczywiście kolejnym sloganem nieznajdującym pokrycia, jak się wkrótce okazało, w postępowaniu władz.

Reaktywowanie pracy ogniw organizacyjnych Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) rozpoczęto już w sierpniu 1944 roku, nie czekając na wznowienie oficjalnej działalności kierownictwa Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON), pozostającego w konspiracji. Powoływano do życia ogniska, oddziały powiatowe i grodzkie oraz zarządy okręgowe, które funkcjonowały na podstawie statutu sprzed 1939 roku34. Wybierane na zjazdach, konferencjach i zebraniach tymczasowe władze tych ogniw były ważnym czynnikiem kształtującym oblicze organizacyjne, społeczne i ideowe związku.

Równolegle z dokonywaniem doraźnych korekt organizacyjno-programowych i odbudową szkolnictwa oraz prowadzoną agitacją na rzecz włączenia się w nią środowiska nauczycielskiego Resort Oświaty, a następnie (od stycznia 1945) Ministerstwo Oświaty (MO) podjęły zorganizowane prace koncepcyjne nad przygotowaniem reformy szkolnej. Miała ona być – w ich mniemaniu – dziełem administracji szkolnej – urzędników (wywodzących się jednak przeważnie spośród komunistów i ich zwolenników), nie zaś środowiska nauczycielskiego i jego organizacji związkowej. Z uwagi na jej powiązanie w czasie wojny z Departamentem Oświaty i Kultury Delegatury Rządu Emigracyjnego postrzegana była bowiem jako zorganizowana opozycja wobec „władzy ludowej”. Potwierdza to choćby nieobecność w pracach studyjnych Ministerstwa Oświaty M. Falskiego – profesjonalisty, znakomitego znawcy problemów ustroju szkolnego35. Ostatecznie wpływ na kształtowanie się zrębów ideologicznych powojennej koncepcji oświaty miały nie te, deklarowane idee oparte na rodzimych tradycjach, ale przede wszystkim doświadczenia szkół polskich utworzonych w ZSRR. Pracownikami Resortu Oświaty PKWN, a później MO Rządu Tymczasowego decydującymi o nowym ustroju szkolnym byli czołowi działacze oświaty polskiej w ZSRR, a zarazem członkowie PPR36, m.in. S. Skrzeszewski i Ż. Kormanowa37, oraz ideolodzy partyjni i znawcy spraw oświatowych, m.in. W. Bieńkowski38. Był to ewidentny przejaw zapoczątkowanego procesu sowietyzacji, a zarazem monopo-

33 34

35 36

37 38

Dz. Urz. RO 1944, nr 1–4, poz. 24, S. Skrzeszewski, Wezwanie do nauczycielstwa polskiego.

B. Grześ, ZNP w Polsce Ludowej [w:] Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1905–1985, red. B. Grześ, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1986, s. 382–384.

S. Majewski, Zagadnienia ustrojowo-organizacyjne szkolnictwa na Zjazdach Pedagogicznych w Polsce 1918–1961, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1996, nr 3–4, s. 192.

Szkolnictwo polskie w ZSRR 1943–1947. Dokumenty i materiały, red. S. Skrzeszewski, KiW, Warszawa 1961; także: Materiały sprawozdawcze z działalności Ministerstwa Oświaty w okresie od lipca 1944 do grudnia 1946 r., Ministerstwo Oświaty, Warszawa 1948, s. 1.

Materiały sprawozdawcze..., dz. cyt., s. 1.

Tamże, s. 7.

Rozdział 1. Powojenna odbudowa i przebudowa systemu...

19

lizowania przez władzę państwową nie tylko interesów ogólnospołecznych, ale także grupowych, w tym przypadku – interesu nauczycieli i pedagogów.

W atmosferze aktywizowania się kolejnych komórek ZNP i wyrażanej przez nie gotowości do współpracy z administracją szkolną, a zarazem nasilającej się presji Ministerstwa Oświaty, mającej na celu powołanie jego nowego kierownictwa, w legalny nurt życia związkowego włączyła się w lutym 1945 roku także centrala TON-u. Po wznowieniu oficjalnej działalności prezydium ZNP zadeklarowało, w imieniu organizacji nauczycielskiej, poparcie dla polityki oświatowej Rządu Tymczasowego39. „Władza ludowa” miała nadzieję, że wpłynie to na uznanie przez związek ideowego i politycznego przywództwa PPR, dlatego w ostatniej chwili wyraziła zgodę na włączenie go do przygotowań zjazdu oświatowego40.

Przedłożony na Zjeździe Oświatowym w Łodzi (w czerwcu 1945) ministerialny projekt reformy wskazywał, że zmierza ona do ukształtowania nowego społeczeństwa, dlatego wymaga zmian w strukturze szkolnictwa i w systemie oświaty, a nade wszystko w jego ideach, w jego duchu41. Już pierwsze wystąpienie ówczesnego ministra oświaty S. Skrzeszewskiego42 zdradzało, że obóz nowej władzy komunistycznej nie miał zamiaru korzystać z dorobku edukacyjnego Polski Odrodzonej (międzywojennej)43, lecz poddając gruntownej krytyce całą jej spuściznę, zapowiadał rewizję założeń, celów, form i metod oraz programu nauczania w szkołach44. Akcentowane przy tym hasła jednolitości, bezpłatności, publiczności, obowiązkowości45 nie służyły wcale realizacji populistycznej idei równości i sprawiedliwości społecznej, lecz tworzeniu edukacji zunifikowanej, scentralizowanej i zetatyzowanej. Taką samą wartość miało hasło „awansu najniższych warstw społecznych”, które może być interpretowane – zdaniem T. Hejnickiej-Bezwińskiej – jako proces „wykorzenienia” społecznego i kulturowego46.

W kwestii reformy środowisko pedagogiczne wyraziło różne stanowiska.

Nie znalazły one jednak odzwierciedlenia w rezolucji końcowej47. Świadczyło to o tym, że głosy nauczycielstwa oraz pedagogów były od samego początku „ka-

39 40 41 42 43 44 45 46 47

Odezwa do nauczycieli związkowców, „Głos Nauczycielski” 1945, nr 1, s. 2.

J. Jakubowski, Polityka oświatowa PPR 1944–1948, KiW, Warszawa 1975, s. 88.

K. Dobrzyński, Programy oświatowe polskiej radykalnej lewicy socjalistycznej i polityka oświatowa PZPR. Teksty źródłowe z komentarzem 1876–1976, PWN, Warszawa 1982, s. 185.

Ministerstwo Oświaty, Ogólnopolski Zjazd Oświatowy w Łodzi 18–22.06.1945, PZWS, Warszawa 1945, s. 49, 50.

S. Majewski, Zagadnienia ustrojowo-organizacyjne szkolnictwa..., dz. cyt., s. 192.

Ministerstwo Oświaty, Ogólnopolski Zjazd Oświatowy..., dz. cyt., s. 57.

Tamże, s. 58.

T. Hejnicka-Bezwińska, Zarys historii wychowania (1944–1989), WSP, Kielce 1996, s. 33.

O odmiennych koncepcjach reformy szkolnej m.in. w: Ministerstwo Oświaty, Ogólnopolski Zjazd Oświatowy..., dz. cyt., s. 132; także: R. Stankiewicz, Związek Nauczycielstwa Polskiego 1944–1948. Oczekiwania i rzeczywistość, WSP, Zielona Góra 1986, s. 75–84.

20

Związkowe doskonalenie nauczycieli w Polsce (1944–1989)...

nalizowane” i traktowane jako zbędne wobec postanowień ich „reprezentantów” z Ministerstwa Oświaty. W tej sytuacji, mimo wielu rozbieżności w poglądach uczestników, uchwały zjazdowe zostały przyjęte przez ogół48. Fakt ten PPR-owcy interpretowali jako przejaw aprobaty tego środowiska zawodowego dla nowo kształtowanego ładu monocentrycznego. Zjazd Oświatowy w Łodzi był zatem wielką manipulacją polityczną, w wyniku której władze starały się uzyskać legitymizację własnych poczynań ideologiczno-politycznych.

Obóz rządzący, nawołując nauczycielstwo do aktywnego włączenia się w odbudowę i reformę oświaty oraz w różne inne przejawy życia społeczno-politycznego, liczył na szerokie poparcie wizji ustrojowej państwa przez to środowisko i jego zawodową organizację. Był to cel strategiczny (znamienny dla systemów totalitarnych) mający zapewnić nie tylko jego bierne przyzwolenie na planowane zmiany, ale także aktywne oraz bezkompromisowe włączenie się w proces popularyzowania ideologii komunistycznej. Pozyskanie do współpracy nauczycielskiego związku zawodowego nie było jednak zadaniem łatwym. Układ sił w ZNP był niekorzystny dla obozu władzy. Od początku silne wpływy mieli w nim ludowcy.

Wnieśli oni trwały wkład w dorobek związku, cieszyli się autorytetem jego członków, a ich przedstawiciele zasiadali w zarządach ogniw różnych szczebli i opowiadali się za apartyjnością ruchu nauczycielskiego. Mniejsze wpływy w ZNP miała PPS, aczkolwiek cieszyła się uznaniem aktywu związkowego i obsadzała część stanowisk w niektórych zarządach okręgów i w prezydium Zarządu Głównego (ZG). Opowiadała się za sojuszem z PPR i za podjęciem wspólnej działalności ideowo-politycznej członków związku49. Najmniejsze wpływy w ZNP i skromną liczbę przedstawicieli miała początkowo PPR, traktowana w środowisku związkowym jako partia bez tradycji politycznych, ale jej pozycję eksponowały i jej politykę propagowały władze administracyjne, w tym również ogniwa administracji szkolnej50. Najsilniejszą grupę wśród członków związku stanowili bezpartyjni.

O ich pozyskanie zabiegały wszystkie ugrupowania polityczne.

Znaczna część nauczycieli zgrupowanych wokół SL i bezpartyjnych działaczy ZNP, powiązanych w przeszłości z agendami rządu londyńskiego na kraj (m.in. z racji swego zaangażowania w Armii Krajowej i tajnym nauczaniu), pragnących prawdziwie demokratycznego odrodzenia oświaty i utrzymania profesjonalnego charakteru ruchu zawodowego, odnosiła się z rezerwą do programu oświatowego niechcianej władzy i jej arbitralnych opinii, ocen i decyzji. Początkowo czekała na deklarację centralnej piątki, pozostającej pod okupacją i była zdecydowanie przeciwna zarówno powołaniu związku niezależnego od TON-u51, jak i no48 49 50 51

B. Grześ, ZNP w Polsce..., dz. cyt., s. 416; także: S. Mauresberg, Reforma szkolnictwa w Polsce w latach 1944–1948, Ossolineum, Wrocław 1974, s. 102.

R. Stankiewicz, Związek..., dz. cyt., s. 75.

B. Grześ, ZNP od korzeni po współczesność, ZNP, Warszawa 2000, s. 88.

S. Mauersberg, Reforma szkolnictwa..., dz. cyt., s. 62.

Rozdział 1. Powojenna odbudowa i przebudowa systemu...

21

wych władz ZNP52, a także uczestnictwu w pracach agend PKWN. A następnie, mimo nieufności do polityki władz z PPR na czele, stopniowo włączała się w proces odbudowy szkolnictwa, powodowana pragnieniem szybkiego powrotu do normalności. W działania te angażowały się także coraz liczniejsze ogniwa terenowe ZNP, aczkolwiek w dalszym ciągu starały się one utrzymywać niezależność polityczną.

Powołanie nowego rządu – tzw. Rządu Jedności Narodowej (w końcu czerwca 1945) – pociągnęło za sobą zmiany w kierownictwie Ministerstwa Oświaty (stanowisko ministra objął C. Wycech – czołowy działacz ZNP i dotychczasowy jego prezes, członek SL) i wpłynęło na modyfikację sposobu rozumienia postanowień Zjazdu Oświatowego. Mimo wcześniejszych ustaleń w sprawie reformy i zapewnień o kontynuacji dzieła zapoczątkowanego przez Resort Oświaty nowy minister zapowiedział, że „uchwały zjazdu interpretuje w duchu związkowej koncepcji ustroju szkolnego”53, i odrzucił stanowisko pepeerowskie, nakazujące wprowadzenie reformy od nowego roku szkolnego. Zgodnie z projektem ZNP, zakres zmian w ustroju szkoły miał być ograniczony, a ich tempo spowolnione54. W myśl powyższych zapowiedzi podstawą systemu oświaty była jednolita 8-klasowa szkoła dla wszystkich dzieci od 7 lat (także dla opóźnionych w nauce z powodu wojny i okupacji). Biorąc pod uwagę ówczesne trudności lokalowe, dopuszczano w okresie przejściowym realizację nauczania również na poziomie 7 klas55. Ze względu na brak warunków do zmiany przedwojennej koncepcji kształcenia średniego utrzymano dotychczasową strukturę szkolnictwa: 4-letnie gimnazjum i 2-letnie liceum, jednocześnie skracając w nich czas kształcenia56.

Wobec nurtujących szkolnictwo problemów, spowodowanych wojną i obu okupacjami (niemiecką i sowiecką), nowe władze Ministerstwa Oświaty skoncentrowały się w swych poczynaniach przede wszystkim na odbudowie szkolnictwa, likwidacji zaległości kształceniowych i próbach poprawy bytu nauczycieli, nie zaś na zagadnieniach ustroju szkolnego. Dały temu wyraz obrady Zjazdu Oświaty Zawodowej (w październiku 1945)57, Zjazdu Delegatów ZNP w Bytomiu (w listopadzie 1945)58, a później także Zjazdu Pedagogicznego (w lutym 1946).

52 53 54 55 56 57 58

J. Jakubowski, Polityka oświatowa PPR..., dz. cyt., s. 74.

S. Mauresberg, Reforma szkolnictwa..., dz. cyt., s. 102.

C. Wycech, O demokratyzację oświaty, „Sztandar Chłopski” 1945, nr 1, s. 7.

Dz. Urz. MO 1945, nr 7, poz. 2, Zarządzenie Ministra Oświaty z 16.07.1945 w sprawie organizacji roku szkolnego 1945/1946.

B. Faron, Oświatowe przekroje i zbliżenia, KiW, Warszawa 1985, s. 27, 28.

B. Bartosikówna, Zjazd Oświaty Zawodowej, „Głos Nauczycielski” 1945, nr 4, s. 5.

A ZNP, Wydział Pedagogiczny, sg. 1, Wnioski i rezolucje Walnego Zjazdu Delegatów ZNP w Bytomiu 25–28.11.1945; także: A ZNP, sg. 1, Wydział Pedagogiczny. Wnioski i rezolucje przyjęte przez Komisję Pedagogiczną walnego Zjazdu ZNP w Bytomiu 25–28.11.1945.