KULTURA SOCJALIZACJA TOŻSAMOŚĆ

KULTURA – SOCJALIZACJA – TOŻSAMOŚĆ

Magda Karkowska Tomasz Skalski

KULTURA – SOCJALIZACJA – TOŻSAMOŚĆ

Kraków 2010

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010

Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Witold Jakubowski

Korekta: Aleksandra Jastrzębska

Projekt okładki: Magda Karkowska Tomasz Skalski

Zdjęcia na tylnej stronie okładki: Zbigniew Olszyna

ISBN 978-83-7587-217-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Spis treści

Wstęp .........................................................................................

7

Część I Wybrane konteksty kultury popularnej Internet i przekaz medialny a kształtowanie tożsamości 1. Kultura i jej przemiany – uwagi wstępne Wpływ kultury na proces socjalizacji i tożsamość jednostki .................... 15 2. Kultura popularna, media i ideologia konsumpcji a tożsamość odbiorców ............................................................................ 29 3. Internet jako przestrzeń identyfikacji użytkowników Kształtowanie tożsamości w dobie rzeczywistości wirtualnej .................. 45 Część II Współczesne pokolenia młodzieży w Polsce Tożsamość, wartości i ideologie konsumpcji 1. Współczesne konteksty tożsamości a społeczna sytuacja młodzieży – implikacje filozoficzne ............................................................................. 61 2. Młodzież i wartości. Pokolenie Końca Wieku w poszukiwaniu płaszczyzn identyfikacji aksjologicznej .......................... 77 3. Korporacja, tożsamość i perspektywy rozwoju zawodowego młodego pokolenia .................................................................................. 97 Część III Wirtualny świat Technologie i zmysły Filozoficzne konteksty tożsamości 1. Wirtualne demony, czyli Nowy spór o istnienie świata .............................. 117

6

Spis treści

2. Postczłowiek, czyli jak rewolucja technologiczna zmieniła naszą świadomość ..................................................................... 133 3. Hiperrzeczywistość, simulacra i symulacje, czyli jak bardzo zdaje nam się otaczający świat? ................................................................ 147 Część IV Ciało i reprezentacje płci w kulturze popularnej Kształtowanie tożsamości w perspektywie gender 1. Tożsamość w perspektywie gender – wyzwania rozwojowe i emancypacyjne ....................................................................................... 161 2. Ciało i reprezentacje płci w kulturze popularnej Psychologiczne implikacje tożsamości płciowej ....................................... 175 3. Socjalizacja rodzajowa dziewcząt i chłopców a ukryty program edukacji Konstruowanie tożsamości płciowej w szkole .......................................... 187 Bibliografia ................................................................................ 201

Wstęp

Książka Kultura – tożsamość – socjalizacja jest zbiorem tekstów, które dotyczą problematyki kultury i jej wpływu na kształtowanie tożsamości we współczesnym świecie. Kultura tworzy wciąż nowe konteksty i jest przedmiotem analiz wielu dyscyplin humanistycznych, dlatego też książka ma charakter interdyscyplinarny – są w niej odwołania zarówno do koncepcji psychologicznych, socjologicznych, jak i filozoficznych.

Obecnie uczestnictwo w kulturze oznacza nierzadko mniej lub bardziej świadome przyzwolenie na zmienność, płynność znaczeń, dewaluację tego, co dotychczas stanowiło ontologiczne podstawy funkcjonowania w otaczającej rzeczywistości.

Powoduje to przemiany tożsamości, a szczególnie istotne są tu czynniki o charakterze makrokulturowym, z podkreśleniem wiodącej roli przemian cywilizacyjnych i wyłaniania się społecznych formacji, których egzemplifikacją jest postmodernizm.

Nie bez wpływu na tożsamość i jej kształtowanie pozostają media, będące nieodłącznym elementem kultury popularnej, którą kształtują zarówno przez formę, jak i treści przekazu.

O zależnościach między językiem mediów, przekazem telewizyjnym i reklamowym a społecznymi konstrukcjami wiedzy, wykluczaniem społecznym i podziałem władzy – jako wtórnym skutkiem oddziaływania propagandy i ideologizacji świadomości, traktują teksty zawarte w pierwszej części niniejszego opracowania, zatytułowanej Wybrane konteksty kultury popularnej. Internet i przekaz medialny a kształtowanie tożsamości. Czytelnicy znajdą tu nieco informacji na temat zależności między oddziaływaniem Internetu, czy szerzej – cyberprzestrzeni i alternatywnych form życia społecznego (przykładami mogą być metaversy: Second Life czy Lively, a także rodzimy portal Nasza Klasa), a konstruowaniem samego siebie w realnym życiu. O tym, że nierzadko są to dwie odbiegające od siebie konstrukcje (ja wirtualne, przybierające postać tzw. nicka, loginu czy awatara, i ja realne, symbolizowane przez imię i nazwisko), nikogo już dziś przekonywać nie trzeba.

Istotna wydaje się nie tyle sama odmienność, co jej psychologiczne konsekwencje.

Innym, zasygnalizowanym jedynie w tej części obszarem problemowym są przemiany kultury i ich oddziaływanie na osobowość odbiorców. Podjęto próbę uchwy-

8

Wstęp

cenia punktów wspólnych między znanymi koncepcjami ewolucji przekazów pokoleniowych autorstwa Margaret Mead, dominujących typów osobowości społecznej (David Riesman) a tożsamością w ujęciu Erika Eriksona i jego kontynuatorów (Michael Berzonsky, James Marcia).

Część druga, zatytułowana Współczesne pokolenia młodzieży w Polsce. Tożsamość, wartości i ideologie konsumpcji, przedstawia problematykę kształtowania tożsamości młodzieży wobec wartości, stawiając pytanie o możliwość budowania płaszczyzn identyfikacji aksjologicznych za pomocą tekstów utworów muzycznych, filmów czy książek. Tekst nawiązuje do twórczości współczesnej, bliskiej młodym ludziom w Polsce: do muzyki hiphopowej, powieści młodych, rozpoczynających karierę literacką pisarzy, m.in. Jakuba Żulczyka, Łukasza Orbitowskiego czy Doroty Masłowskiej, do współczesnego kina, zarówno rodzimego, jak i europejskiego oraz amerykańskiego (m.in. filmy Magdaleny Piekorz, Dariusza Gajewskiego, Agnieszki Trzos, a obok nich klasyków kina: Quentina Tarantino, Ridleya Scotta, Davida Cronenberga czy braci Wachowskich).

W innym tekście, poświęconym filozoficznym implikacjom społecznej sytuacji młodzieży, zostały zawarte rozważania o kształtowaniu tożsamości, przywołujące dwa typy racjonalności: adaptacyjną i emancypacyjną (krytyczną) oraz wynikające z nich możliwości wspierania jednostki w rozwoju. Istotną funkcję pełnią tu zarówno odniesienia do koncepcji Martina Bubera, Ericha Fromma czy Sergiusza Hessena, jak i założenia pedagogiczne i odpowiadające im poziomy kształtowania tożsamości (upraszczając: pedagogika autorytarna, oddziałująca na kształtowanie tożsamości roli; nieautorytarna, przyczyniająca się do tożsamości osoby, oraz pedagogika emancypacyjna, przybliżająca tożsamość podmiotową).

To, w jaki sposób określamy samych siebie i z jakim bagażem doświadczeń wchodzimy w dorosłość, w dużym stopniu zależy od naszych doświadczeń edukacyjnych i zawodowych. Tekst poświęcony tym zagadnieniom przedstawia uwarunkowania kształtowania się tożsamości wobec budowania kariery zawodowej z uwzględnieniem problemów nadkwalifikacji i inflacji dyplomu oraz selekcyjności edukacyjnej. Poruszono w nim także problem kultury korporacyjnej i takich jej elementów, jak: porozumiewanie się w grupie pracowników i zaburzona komunikacja, mobbing czy techniki manipulacji. Dążenie do sukcesu rozumianego jako element samorealizacji zestawione zostało tutaj ze znanymi w psychologii społecznej koncepcjami budowania samoświadomości w odniesieniu do koncepcji roli Floriana Znanieckiego i George’a Herberta Meada – z jednej strony – a strategią samorefleksywnego autora własnej biografii Ulricha Becka – z drugiej.

W trzeciej części, nieco odmiennej pod względem struktury od pozostałych, kolejne teksty stanowią kontynuację i rozwinięcie wspólnej problematyki filozofii podmiotu i jego tożsamości wobec rewolucji technologicznej. Tytuł części: Wirtualny świat. Technologie i zmysły. Filozoficzne konteksty tożsamości sugeruje główne problemy – pytania o istotę człowieczeństwa, granice poznania, a także sposoby i możliwości konstruowania tożsamości w postmedialnym świecie.

Wstęp

9

Esej pierwszy traktuje o wątpliwościach dotyczących tego, czy nasz aparat zmysłowy wiernie przedstawia świat rzeczywisty. Autor zakłada, iż wątpliwości te są tak stare jak sama ludzkość. Pierwszymi filozofami, którzy uczynili z nich teoretyczny użytek, byli starożytni sceptycy. Nowożytną wersję sporu zawdzięczamy jednak Kartezjuszowi. Filozof ten opowiadał się za prawdopodobieństwem, że to, co nazywamy światem, jest bardzo wyrazistym i konsekwentnym snem. Niewiele lat później inny filozof, a mianowicie George Berkeley z całą stanowczością twierdził, że istnieć to tyle, co być spostrzeganym, i że to, co zwykliśmy nazywać materialnym światem, znajduje się po prostu w umyśle.

Punktem wyjścia drugiego z tekstów w tej części jest twierdzenie, że żyjemy w czasach, w których fantazje o sztucznym wytworzeniu istoty przypominającej człowieka i obdarzonej świadomością nabierają realnych kształtów. Perspektywa ta jednych przeraża, innych (mniej licznych) fascynuje. Ci drudzy – bywa – określają się mianem posthumanistów. Nie ma tu próby zdefiniowania tego nurtu, są natomiast zbadane i opisane jego związki z filozofią, popkulturą i literaturą z gatunku science fiction.

Dalsza analiza to próby odpowiedzi na pytanie o naturę człowieka, a także etyczne granice interwencji w żywy, homeostatycznie funkcjonujący organizm.

Tutaj pojawiają się przeciwstawione sobie kartezjański dualizm substancjalny oraz funkcjonalizm z przewodnimi tezami Davida J. Chalmersa. Następnie poświęcono nieco miejsca ich krytyce, prezentując stanowiska charakterystyczne dla posthumanistycznych poglądów na naturę człowieka: Katherine Hayles oraz Roberta Pepperella. W ostatniej części tekstu zostały one zegzemplifikowane za pomocą licznych przykładów naukowych eksperymentów mających na celu przekroczenie magicznej, nieprzekraczalnej, jak się dotąd wydawało, granicy między człowiekiem a maszyną.

Wreszcie myślą przewodnią trzeciego eseju jest założenie, że w dobie eksperymentów z wpływem technologii na postrzeganie rzeczywistości i samych siebie rozróżnianie tego, co prawdziwe, od tego, co wirtualne, staje się coraz trudniejsze.

Esej ten podejmuje analizę perspektyw i konsekwencji stawiania, a następnie przesuwania granicy między tym, co rzeczywiste, a tym, co istniejące jedynie w świecie kreowanym w wyobraźni. Problemy te opisywane są zarówno w twórczości amerykańskiego pisarza Philipa K. Dicka, jak i w rozważaniach filozofa społecznego Jeana Baudrillarda. Obaj zgadzają się, że obecnie mamy do czynienia z mającymi poważne konsekwencje społeczne zmianami w sposobie postrzegania rzeczywistości. Następujące po sobie kopie obrazów i ich coraz mniej wyraźne odzwierciedlenia powodują, że tracimy kontakt z tym, co było pierwotnie punktem naszej analizy/percepcji. Zjawisko zastępowania realnego obrazu w rzeczywistości jego simulacrum znajduje także odzwierciedlenie w wielu tekstach kultury popularnej, na przykład w filmach czy sztukach wizualnych. Zacieranie granic i bombardowanie pseudorzeczywistościami prowadzi do dylematu dotyczącego istnienia zarówno sztucznych światów, jak i sztucznych ludzi. Hiperrzeczywistość, będąca

10

Wstęp

głównym punktem odniesienia w tekście, to zarówno programy telewizyjne typu talk-show czy reality show, jak i seriale estetyzujące rzeczywistość, przedstawiające bajkowy, wyimaginowany świat, którego popularność polega na tym, że jest nierealny, niedościgniony wręcz w swej doskonałości. Jak zauważono, problem dążenia do doskonałości przenosi się z mediów do realnego świata – obejmuje takie praktyki społeczne, jak doskonalenie własnego ciała poprzez operacje plastyczne czy kulturystykę. Skutkiem tak rozumianych przemian rzeczywistości i jej wizerunków jest sytuacja, w której najbliższą człowiekowi rzeczywistość stanowią media. To media kreują rzeczywistość, a nie odwrotnie. Ostatnia część tekstu traktuje o konsekwencjach tych zjawisk dla naszej tożsamości, a także o możliwości propagowania postawy postmedialnej u odbiorców.

Część czwarta i ostatnia – Ciało i reprezentacje płci w kulturze popularnej. Kształtowanie tożsamości w perspektywie gender – podejmuje problemy zależności między kształtowaniem tożsamości a kulturowym wymiarem płci, określanym w literaturze przedmiotu jako gender.

W pierwszym z tekstów jest mowa o wyzwaniach rozwojowych i emancypacyjnych związanych z nabywaniem tożsamości rodzajowej. Główny punkt analizy stanowią odwołania do koncepcji Jürgena Habermasa i Erika Eriksona. Odrębną kwestią, choć związaną tematycznie z tekstem, jest pytanie o uwarunkowania procesu stawania się kobietą/mężczyzną i rolę komunikatów konstytuujących treści socjalizacji pierwotnej w rodzinie (wypowiedzi rodziców, baśnie, ubrania, zabawki) w tym procesie.

W drugim z kolei tekście zawarte są uwagi dotyczące wpływu, jaki kryzys kulturowy w społeczeństwie ponowoczesnym wywiera na kształtowanie tożsamości płciowej. Najistotniejszą rolę, jak się wydaje, pełni tutaj przekaz medialny ze szczególnym uwzględnieniem reklam kosmetyków, programów promujących metamorfozy wyglądu, a także pokazów mody.

Podstawę rozważań stanowi analiza tego, w jaki sposób społeczny dyskurs ciała i jego (nie)doskonałości wpisuje się w kulturowe wzorce i wymagania, z uwzględnieniem takich zjawisk, jak somatyzacja tożsamości, fashion victims, anoreksja i bulimia. W końcowej części tekstu nawiązano także do problemu traktowania ciała jako narzędzia zarobkowania i omówiono zjawisko sponsoringu, a także niektóre uwarunkowania i formy prostytucji.

Ostatni tekst poświęcony jest analizie sposobu, w jaki ukryty program edukacji szkolnej i jego elementy, np: strategie dominacji, stereotypy w myśleniu o możliwościach intelektualnych uczniów, nauczycielskie komunikaty kierowane do dziewcząt i chłopców w codziennych interakcjach, a także język podręczników i świat przedstawiony w lekturach, kształtują, a nawet współokreślają tożsamość płciową ich odbiorców. Wyeksponowano znaczenie, jakie mają te zjawiska w konstruowaniu samoświadomości i budowaniu edukacyjnych i życiowych planów.

Punktem wyjścia rozważań są teoretyczne założenia koncepcji Ivana Illicha oraz Ralpha Lintona, implikujące opozycję ról płciowych w miejsce ich komplementar-

Wstęp

11

ności, stanowiącej warunek właściwie rozumianej adaptacji w społeczeństwie. Ich efektem jest odmienność, różnorodność kobiecych i męskich sposobów myślenia oraz interpretacji społecznego świata, interpretacji wykluczających uproszczenia, stereotypy i ideologicznie ugruntowane praktyki dominacji.

Zdajemy sobie sprawę, że każde interdyscyplinarne potraktowanie tematu niesie ze sobą ryzyko pominięcia pewnych stanowisk, a także niedociągnięć interpretacyjnych, mamy jednak nadzieję, że zebrane we wspólnym opracowaniu teksty wpisują się w zainteresowanie Czytelników relacjami między kulturą, społeczeństwem i mechanizmami konstruowania szeroko rozumianej tożsamości w procesie socjalizacji. Socjalizacja rozumiana jest przez nas zarówno jako produkt współczesności, odpowiedź na przemiany i ewolucję znaczeń, tekstów i symboli współtworzących kulturę, jak i jako pewien konstrukt odnoszący się do naszej samoświadomości, ról społecznych, przekonań określających przynależność płciową, etniczną czy kulturową. Łódź, czerwiec 2009 r.

Część

I Wybrane konteksty kultury popularnej Internet i przekaz medialny a kształtowanie tożsamości

1 Kultura i jej przemiany – uwagi wstępne Wpływ kultury na proces socjalizacji i tożsamość jednostki

Na przestrzeni ostatniego pięćdziesięciolecia zmieniło się postrzeganie ogółu zjawisk związanych z kulturą, powiększyła się również znacznie liczba analiz poświęconych oddziaływaniu kultury na osobowość i tożsamość członków współczesnych zachodnich społeczeństw postindustrialnych. Od czasu uznania kultury za źródło cierpień (Freud 1992) niezmiennie poświęca się wiele miejsca studiom dotyczącym jej przemian i ich związku z cywilizacją, kryzysami społecznymi, kondycją psychospołeczną człowieka. Celem niniejszego tekstu jest zarysowanie pewnej koncepcji przemian kultury zachodzących od połowy minionego stulecia i ich znaczenia dla tożsamości jednostki oraz jej rozwoju społecznego i emocjonalnego, w którym istotną rolę pełnią zarówno przemiany cywilizacyjne i kulturowe, obraz otaczającego świata, jak i relacje z innymi ludźmi. Głównym punktem odniesienia będą tu koncepcje Margaret Mead (oraz Davida Riesmana) i Erika Eriksona wraz ze współczesnymi modyfikacjami jego myśli (James Marcia, Michael Berzonsky). Kategorią społeczną, na której koncentrują się rozważania, jest młodzież z racji charakterystycznej dla niej dużej dynamiki rozwoju i specyficznej adekwatności do przemian cywilizacyjno-kulturowych zachodzących w otaczającej nas rzeczywistości.

Według koncepcji amerykańskiej antropolog kultury Margaret Mead (2000) stadia rozwoju kultur pozostają w związku z przemianami cywilizacyjnymi. Badaczka wyróżnia kulturę postfiguratywną, będącą produktem społeczności pierwotnych, prymitywnych i wyspiarskich, ale także starożytnych, rozwijającą się z powodzeniem od okresu prehistorycznego do rewolucji przemysłowej (ok. poł.

XVIII w.). Podstawą rozwoju i trwania tej kultury jest niezmienność wartości odnosząca się do platońskiego idealizmu: normy, zasady życia społecznego, to, co jest wiedzą lub nią nie jest, nie podlega zmianie. Taka koncepcja kultury opisuje świat jako przewidywalny, możliwości przystosowania się kolejnych pokoleń do rzeczywistości społecznej są zatem daleko większe niż w przypadku późniejszych

16

Część I: Wybrane konteksty kultury popularnej...

stadiów rozwoju kultury. Potrzeba kwestionowania autorytetów, choć się pojawia, jest słaba. Konserwatyzm i niezmienność treści w obrębie kultury postfiguratywnej wymuszają jednokierunkowy przekaz w obrębie wartości: starsi członkowie społeczeństwa, jako bardziej doświadczeni, lepiej znający świat i życie, przekazują wiedzę młodszym.

Drugie stadium rozwoju kultury nosi nazwę kofiguratywnego i obejmuje okres od rewolucji przemysłowej do końca II wojny światowej. Kulturze kofiguratywnej towarzyszą bardzo dynamiczne zmiany zarówno gospodarcze, jak i społeczne.

W niespotykanym dotąd tempie, głównie dzięki wynalazkom i konstrukcji maszyn rozwija się przemysł, zwiększa się migracja ludności ze wsi do miast, poprawiają się transport lądowy i wodny, a także komunikacja. Procesy te istotnie wzmagają siłę przepływu informacji. Obraz świata szybko się zmienia – to, co było oczywiste jeszcze 20–30 lat wcześniej, staje się przestarzałe, niemodne, nie stanowi punktu odniesienia dla młodego pokolenia.

Międzypokoleniowa transmisja wartości nabiera charakteru dwukierunkowego.

Starsi członkowie społeczeństwa w obliczu rozprzestrzeniających się zmian nie mają już monopolu na prawdę i wiedzę o zmieniającym się świecie. Ich doświadczenia nadal są podstawą socjalizacji młodszego pokolenia, ale ci sami młodzi u progu dorosłości stają się na równi z rodzicami i dziadkami kompetentni społecznie, wyposażeni w doświadczenia i rodzaje wiedzy, których starszym ludziom brak. Konieczna jest zatem wymiana poglądów, perspektyw i sposobów widzenia rzeczywistości, świat bowiem przestaje być oczywisty i przewidywalny.

Okres rozwoju kultury kofiguratywnej to także czas wstrząsów, wojen i konfliktów na niespotykaną dotąd, światową skalę, które powodują egzystencjalne kryzysy, prowokując do stawiania pytań o sens życia i społecznej egzystencji w świecie pełnym zagrożeń. Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiło tyle zmian politycznych, społecznych i gospodarczych, że pojawienie się kryzysu wartości było jedynie kwestią czasu.

Inny odbiór świata, świadomość nieuchronnego przemijania zapoczątkowały następne stadium rozwoju kultury, zwane prefiguratywnym. Trwa ono od zakończenia II wojny światowej, a jak podają niektóre źródła, od połowy XX wieku do dziś. Stadium to nie jest jednolite. Brak jednoznaczności, utrata perspektywy globalnej na rzecz lokalności powodują niespójność przekazu treści socjalizacyjnych, ich wzajemne wykluczanie, przemijalność i tymczasowość zasad życia społecznego.

Zjawiska te po części uwarunkowane są przemianami o charakterze globalizacyjnym. Wartości tracą uniwersalny charakter, wiedza i informacje zaś zaczynają być traktowane jak towar. Dzięki ekspansywnemu rozwojowi mediów przepływ danych staje się niczym niepowstrzymanym procesem, a posiadanie najnowszych informacji – kryterium określającym społeczną atrakcyjność jednostki, podobnie jak uczestnictwo w dyktowanych przez media trendach. To stadium rozwoju kultury prefiguratywnej przez Neila Postmana zostało określone jako technopol (Postman 1995), w którym to, co wirtualne, a także związane z konsumpcją i sztucznie

1. Kultura i jej przemiany – uwagi wstępne...

17

kreowanymi w jej zakresie potrzebami, zawłaszcza jednostkę w jej prawie do samostanowienia, izolując ją od prawdziwego ja i zagłuszając głos rozsądku wraz z resztkami orientacji „być” na rzecz postawy „mieć” (Fromm 1995) prowadzącej do samookreślenia przez posiadanie maksymalnej ilości dóbr.W ostatnim stadium kultury prefiguratywnej kierunek przekazu wartości ulega odwróceniu. Przedstawiciele młodszego pokolenia wydają się lepiej zorientowani w otaczającym świecie niż ich rodzice czy dziadkowie. Nierzadko niewiele wiedzą o tym, co składa się na człowieczeństwo, skąd się wywodzą i jakie wydarzenia ukształtowały współczesną im rzeczywistość społeczną, jednak lepiej opanowali języki obce czy najnowsze technologie komputerowe, umożliwiające wstęp do wirtualnego, znacznie ich zdaniem atrakcyjniejszego niż realny świata.

Istotą związku między kulturą a człowiekiem jest jej wpływ na osobowość jednostki. Problemem tym zajmowali się różni socjologowie, żeby wspomnieć tylko o Ralphie Lintonie, Florianie Znanieckim, Eliotcie Aaronsonie czy Davidzie Riesmanie. Ostatni z nich w studium zatytułowanym Samotny tłum (Riesman 1996) odniósł się do stadiów rozwoju kultury opisywanych przez Margaret Mead, wiążąc je z typami osobowości dominującymi w społeczeństwach. Pierwsze stadium rozwoju, stadium kultury postfiguratywnej, przyczynia się do tworzenia osobowości sterowanej tradycją, dla której poznawanie reguł społecznego świata polega na stopniowym odsłanianiu jego mechanizmów. To, co było, przeszłość, ma większą siłę informującą niż teraźniejszość czy przyszłość. Wartości pozostają uniwersalne i niezmienne. Człowiek o osobowości sterowanej tradycją zwraca się ku dziedzictwu przodków, będąc raczej dłużnikiem niż twórcą kultury. Przystosowanie do wzorców społecznego życia ma charakter adaptacyjny, nie transformacyjny.

Człowiek ma dopasować się do środowiska, a nie zmieniać je według własnych potrzeb. Najistotniejszą cechą jest bezpieczeństwo i stałość takiego związku między kulturą a osobowością jednostki, a zarazem przewidywalność rozwoju społecznego człowieka zdeterminowanego przez mechanizmy stratyfikacyjne i jasne granice funkcjonowania w obrębie ról społecznych. Źródłem bezpieczeństwa jest jasność oczekiwań wobec jednostki wraz z ustalonym systemem sankcji, których doświadcza ona w razie przekroczenia wytyczonych granic.

Kultura kofiguratywna natomiast przyczynia się do tworzenia osobowości wewnątrzsterownej, czyli opartej na zinternalizowanych i akceptowanych przez jednostkę regułach współżycia społecznego. Reguły te są stopniowane w zależności od wieku, pochodzenia i potencjalnych możliwości każdego członka społeczeństwa.

Pod wpływem zmieniających się warunków życia i postępu cywilizacyjnego reguły te ulegają przeobrażeniu i ewoluują wraz z ludźmi, ich potrzebami i oczekiwaniami.

Oferta ról społecznych jest znacznie szersza niż w kulturze postfiguratywnej, możliwe są modyfikacje w ich pełnieniu, które wyzwalają twórczy stosunek do rzeczywistości. Regułą socjalizacyjną staje się internalizacja, a następnie eksternalizacja wartości umożliwiająca przekaz międzypokoleniowy. Osobowość wewnątrzsterowna wyposażona jest w mechanizmy regulacyjne, zapewniające możliwość poszukiwania

18

Część I: Wybrane konteksty kultury popularnej...

i odnajdywania swego miejsca w świecie, decydowania o nim według kryteriów indywidualnej użyteczności, o przyjmowaniu jednych, a odrzucaniu innych wzorów życia społecznego. Pokolenie starszych członków społeczeństwa akceptuje wiedzę i kompetencje młodszych, lepiej wykształconych. To, co minione, co składa się na dorobek pokoleń, tworzy tradycję, ale i stopniowo ustępuje miejsca teraźniejszości.

Wymiana dóbr, usług i informacji stanowi podstawę funkcjonowania społeczeństwa. Młodzi ludzie stają się zarówno dłużnikami, jak i twórcami kultury.

Z kolei kultura prefiguratywna sprzyja zewnątrzsterowności jako cesze osobowości jednostki. Szybkie tempo przemian, dezaktualizacja wzorów działania społecznego, masowy charakter informacji powodują, że nie jest łatwo odnaleźć się w otaczającym świecie. Konieczna jest elastyczność, zdolność szybkiej adaptacji, rezygnowanie z tego, co było ważne, na rzecz tego, co w perspektywie przyszłości może się okazać ważniejsze. Trudno w tych warunkach mówić o pozytywnie kształtującym wpływie kultury na osobowość. Znika opisane wcześniej bezpieczeństwo i zaplecze w postaci wzorców życia, do jakich można się odwołać. Każdy członek społeczeństwa działa na własną rękę, przyczyniając się do uruchomienia mechanizmów dezintegracyjnych, naruszenia więzi wspólnotowych, które do tej pory chroniły integralność osoby. Młodzi przyjmują też na siebie cały ciężar wiedzy i kompetencji społecznych, które nie mogą jednak zastąpić doświadczenia.

W wyniku tego przesunięcia odwróceniu ulega kierunek przekazu międzypokoleniowego – młodzi kształtują wyobrażenie o świecie starszych członków społeczeństwa, zarazem stając się raczej twórcami niż dłużnikami kultury. Wiara we wszechmoc postępu i wyjątkowość ery komputerów, w której żyjemy, prowadzi często do przedwczesnego, jak można sądzić, zanegowania przeszłości i tradycji jako źródła odwołań. To, co jeszcze nie w pełni zinternalizowane, domaga się eksternalizacji, co tłumaczy tymczasowość i lokalność doświadczenia społecznego.

Tabela 1. Stadia rozwoju kultury i odpowiadające im typy osobowości w koncepcjach Margaret Mead i Davida Riesmana Stadium rozwoju kultury

Ramy czasowe

Postfiguratywna

Okres prehistoryczny – połowa XVIII w.

Kofiguratywna Prefiguratywna

Typ osobowości Sterowany tradycją

Kierunek przekazu międzypokoleniowego Starsi

młodsi

Połowa XVIII w. – ko- Wewnątrzsterowny niec II wojny światowej

Starsi Młodsi

młodsi starsi

Koniec II wojny świato- Zewnątrzsterowny wej (według niektórych źródeł lata 60. XX w.)

Młodsi

starsi

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mead 2000.