Niepełnosprawność – w zwierciadle dorosłości by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Niepełnosprawność – w zwierciadle dorosłości

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 1

13.01.2012 10:32

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 2

13.01.2012 10:32

Niepełnosprawność – w zwierciadle dorosłości redakcja naukowa

Remigiusz J. Kijak

Kraków 2012

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 3

13.01.2012 10:32

Recenzent: prof. zw. dr hab. Janina Wyczesany

Redakcja wydawnicza: Zespół

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Andrzej Augustyński

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-964-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 4

13.01.2012 10:32

Spis treści Remigiusz J. Kijak Dorosłość i starość osób niepełnosprawnych – wprowadzenie .................. 7

Dorosłość z niepełnosprawnością Małgorzata Kościelska Przeżywanie własnej i cudzej dorosłości przez osoby z niepełnosprawnością ............................................................. 17 Stanisław Kowalik Pomoc w dochodzeniu i utrzymaniu własnej dorosłości przez osoby niepełnosprawne ...................................................................... 35 Agnieszka Wedeł-Domeradzka Dorosłość osób niepełnosprawnych – aspekt prawny ................................ 47

Ciągłość na przestrzeni życia – niepełnosprawność od dorosłości do starości Przygotowanie do dorosłości Joanna Skibska Kształtowanie autonomii – osiąganie niezależności ................................... 73 Ludwika Sadowska, Bożena Bartosik, Anna Maria Choińska, Barbara Górecka, Roksana Bibrowska, Henryk Filipowski Rozwijanie kompetencji społecznych i indywidualnych ............................. 93 Karol Bidziński Odkrywanie wartości jako przewodnika zachowania ................................. 115

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 5

13.01.2012 10:32

Spis treści

Ewa Kubiak-Szymborska Podmiotowość: o szansach i możliwościach rozwoju ................................. 135 Wczesna i średnia dorosłość Ewa Giermanowska Praca zawodowa ............................................................................................ 155 Remigiusz J. Kijak Tożsamość dotycząca roli seksualnej – seksualność ................................... 179 Dorota Lizoń-Szłapowska Gotowość do małżeństwa i rodzicielstwa .................................................... 199 Barbara Mazurkiewicz, Ewa Dmoch-Gajzlerska Poród i macierzyństwo .................................................................................. 217 Adam Czabański Kryzysy dorosłości – samobójstwa .............................................................. 233 Późna dorosłość Dorota Talarska, Katarzyna Wieczorowska-Tobis Starość – radzenie sobie z utratą ................................................................. 255 Czesław Kustra Jakość życia w starości ................................................................................. 273 Bogusław Stelcer Kres życia – cierpienie, duchowość, nadzieja .............................................. 289 Józef Binnebesel Bilans życiowy – świadomość śmierci .......................................................... 299 Izabela Fornalik Śmierć i umieranie ........................................................................................ 313

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 6

13.01.2012 10:32

Remigiusz J. Kijak

Dorosłość i starość osób niepełnosprawnych – wprowadzenie Polska znajduje się w grupie krajów, które cechuje duża populacja osób niepełnosprawnych1, przy jednoczesnym niskim wskaźniku ich aktywizacji spo1 Szacuje się, że 1/3 osób w wieku produkcyjnym jest niepełnosprawna prawnie, a nie biologicznie, co sugeruje, iż system orzecznictwa wykorzystywany jest jako forma wcześniejszego przejścia na emeryturę. Jak piszą A. Chłoń Domińczak i D. Poznańska, blisko 12% mężczyzn w wieku 60–64 lat i około 11% kobiet w wieku 55–59 lat posiada orzeczenie o niepełnosprawności, pomimo iż sami nie czują się niepełnosprawnymi. Tak duże występowanie niepełnosprawności w grupie osób w wieku produkcyjnym związane jest również z łagodnym systemem orzecznictwa przed 1999 rokiem. Z tego powodu około 1,7 mln osób (dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku oraz 1,4 mln według badań stanu zdrowia z 2004 roku) było oficjalnie uznanych za osoby niepełnosprawne, chociaż nie cierpiały one na upośledzenia fizyczne czy psychiczne. Z drugiej strony ponad milion osób, u których występuje biologiczna niepełnosprawność, nie zostało oficjalnie uznanych za osoby niepełnosprawne. Zjawisko to dotyczy jednak głównie emerytów, u których niepełnosprawność powstała w wieku starszym (por. Chłoń-Domińczak, Poznańska, 2007, s. 17). Warto przypomnieć, że w Polsce istnieją trzy niezależne systemy orzekania niepełnosprawności: pierwszy, dla celów rentowych przeprowadzany wśród pracowników i osób prowadzących działalność gospodarczą, drugi realizowany w ramach ubezpieczeń społecznych rolników i trzeci przeznaczony dla celów niezwiązanych ze świadczeniami rentowymi, zarządzany przez władze samorządowe. Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzonego przez GUS liczba osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej od 2002 roku systematycznie spadała i w 2008 roku wyniosła około 3,7 mln osób. Oznacza to, że 11,8% ludności w wieku 15 lat i więcej posiada prawne orzeczenie niepełnosprawności. W 2008 roku liczba osób niepełnosprawnych „prawnie” w wieku produkcyjnym wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności w tym wieku. W 2008 roku 26,9% osób w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności (lub orzeczenie równoważne), 38,1% tych osób posiadało orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równoważne), a 35,0% – orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 7

13.01.2012 10:32

Remigiusz J. Kijak

łecznej, dotyczy to przede wszystkim osób z niepełnosprawnością intelektualną, sensoryczną oraz z zaburzeniami psychicznymi. Od wielu lat obserwujemy działania zmierzające do stworzenia osobom niepełnosprawnym możliwości wszechstronnego, opartego na zasadach równości, uczestnictwa w życiu społecznym – warto wspomnieć, że przez wiele lat wdrażano „polski model integracji zawodowej”, jednak obecność osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy jest niewielka w porównaniu z innymi krajami Europy, a ich uczestnictwo społeczne w niektórych obszarach niezauważalne (usamodzielnienie się, wspólne zamieszkiwanie itp.). Niestety skuteczność podejmowanych działań nie jest wystarczająca, brakuje również rozwiązań systemowych, które pozwoliłyby w stopniu optymalnym zaktywizować osoby niepełnosprawne w przestrzeni zawodowej, edukacyjnej czy osobistej Jak pisze H. Żuraw (2008, s. 9), włączenie osób niepełnosprawnych do głównego nurtu życia społecznego ma charakter psychospołecznego procesu tworzenia wspólnoty, opartej na budowaniu satysfakcjonujących relacji między osobami niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi. Konsekwencją tych starań ma być uczestnictwo osób niepełnosprawnych w głównym nurcie życia zbiorowego, ma odznaczać się powszechnością, wszechstronnością, znormalizowaniem i równością. Specyficzne miejsce w tym dążeniu zajmują dorosłe i starsze osoby niepełnosprawne. Jak pisze A. Krause (2010, s. 117), dopiero niedawno zainteresowanie osobami niepełnosprawnymi przestało się ograniczać do dzieci i objęło również niepełnosprawnych dorosłych, a zupełnie niedawno starsze osoby niepełnosprawne. Jak pisze A. Mikrut (2010), potrzeby dorosłych osób niepełnosprawnych przez lata należały do wątków zaniedbanych w pedagogice specjalnej. W praktyce oznaczało to, że do lat dziewięćdziesiątych XX wieku dominowały tradycyjne formy rewalidacyjne oparte na systemie pomocy społecznej z jej główną formą instytucjonalną – domami pomocy społecznej. Zakłady starego typu zapewniały swoim podopiecznym najbardziej elementarną opiekę, warunkiem jej sprawowania było posłuszeństwo podopiecznych i bierne przystosowanie się do zasad panujących w domach pomocy społecznej (por. Kościelska, 2007, s. 84). Niestety taka organizacja opieki nie gwarantowała rozwoju autonomii, podmiotowości ani samodzielności dorosłych niepełnosprawnych. Instytucjonalizacja, segregacja pomocy w formie wyizolowanych ośrodków całodobowego pobytu, przy jednoczesnym braku odpowiednich działań aktywizujących i ułatwiających bycie dorosłym oraz stygmatyzujące formy wsparcia i opieki wytworzyły na długie lata w społeczeństwie obraz „dużych niepełnosprawnych dzieci” (por. Krause, 2010, s. 118). W obszarze instytucjonalnej rehabilitacji nadal zdarza się brak dostosowania form pracy i oferty programowej do wieku podopiecznych, co jest (lub równoważne). Dane z 2011 roku potwierdzają postępujący spadek niepełnosprawności wśród ogółu społeczeństwa.

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 8

13.01.2012 10:32

Dorosłość i starość osób niepełnosprawnych – wprowadzenie

przyczyną „ujednolicania dorosłości osób niepełnosprawnych” (Krause, 2010). Innym wyraźnym sygnałem deprywacji dorosłości jest stosunek instytucji opiekuńczych do zagadnienia intymności i seksualności osób niepełnosprawnych. Faktem staje się przebieranie i przewijanie dorosłych osób niepełnosprawnych bez zachowania elementarnych zasad prywatności. Personel medyczny pracujący w tych placówkach często nie dostrzega potrzeby objęcia indywidualną opieką osób niepełnosprawnych. Instytucjonalne formy pomocy są tak zorganizowane, aby zapewnić opiekę jak największej liczbie podopiecznych w jak najkrótszym czasie. Takie działania mogą prowadzić do mechanizacji czy wręcz taśmowej opieki, w której nie ma miejsca na kształtowanie indywidualności, w której zachowanie intymności jest niepotrzebną fanaberią. Nadal zdarza się, że placówki opiekuńcze dla dorosłych i starszych osób niepełnosprawnych – szczególnie niepełnosprawnych intelektualnie, są zamknięte i purytańskie w swych zasadach. System ten powoduje, iż potrzeby seksualne osób niepełnosprawnych są marginalizowane. Wszelkie przejawy seksualności karane, a szczególnie dotkliwie – masturbacja i kontakty homoseksualne. Analiza rzeczywistości społecznej osób niepełnosprawnych skłania do pewnych uogólnień: – Nadal brak prawnej stabilizacji, która powoduje, że informacje o nowych aktach prawnych nie docierają do najbardziej zainteresowanych, ponadto uregulowania prawne nie zapewniają w pełni ochrony osobom niepełnosprawnym, chociażby w dostępie do pracy na otwartym rynku czy w kwestii zawierania małżeństw przez dorosłe osoby niepełnosprawne itd. – Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzonego przez GUS osoby niepełnosprawne są zazwyczaj słabiej wykształcone niż osoby pełnosprawne. W 2008 roku aż 68,1% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało wykształcenia średniego, a jedynie 6,1% posiadało wykształcenie wyższe. Osoby niepełnosprawne mają trudności w zdobyciu lub uzupełnieniu wykształcenia nie tylko na poziomie wyższym, ale także średnim i podstawowym. Z kolei niskie wykształcenie lub jego brak zmniejszają szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy, a tym samym szanse na godne i samodzielne życie. – W systemie obsługi dofinansowań prowadzonym przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w 2008 roku zarejestrowanych było 39,4 tys. pracujących na otwartym rynku i 163,3 tys. osób niepełnosprawnych pracujących w zakładach pracy chronionej. Choć dominacja zatrudnienia osób niepełnosprawnych na chronionym rynku pracy jest wciąż znaczna (80,6%), to wyraźna jest tendencja do wzrostu udziału pracowników z otwartego rynku. – W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby niepełnosprawne mieszkające na wsi, chociaż paradoksalnie to właśnie rolnictwo daje zatrudnienie wielu osobom niepełnosprawnym, zwłaszcza starszym i słabo wykształconym.

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 9

13.01.2012 10:32

Remigiusz J. Kijak

– Większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy i jest to zjawisko obserwowane od wielu lat, dotyczące także osób w wieku produkcyjnym. Biernych zawodowo osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej jest blisko 80% i jest to wskaźnik, który utrzymuje się od wielu lat. – Zjawisko „infantylizacji”, które szczegółowo omówił A. Krause (2010, s. 122), staje się kolejną przeszkodą w urzeczywistnianiu się dorosłości osoby niepełnosprawnej. A. Krause wyróżnił jej trzy rodzaje: infantylizacja zwyczajowa, instytucjonalna, koncepcyjna. Pierwszy rodzaj związany jest z postawami rodzicielskimi, a dokładnie jedną z nich – postawą paternalistyczną, prezentowaną najczęściej przez matki niepełnosprawnych osób. Infantylizację zwyczajową odnajdujemy również w kreowanych przez media wizerunkach niepełnosprawności. Dotyczy ona także relacji społecznych, a mianowicie zdziecinniałego sposobu zwracania się do osób niepełnosprawnych. Drugi rodzaj infantylizacji związany jest z nieprawidłową strukturą instytucji wspierających dorosłe i starsze osoby niepełnosprawne. Szczególna sytuacja panuje w ośrodkach szkolno-wychowawczych, gdzie trafiają osoby od wczesnego wieku szkolnego do 24. roku życia, te duże różnice wiekowe uruchamiają automatycznie mechanizm infantylizacji osób najstarszych (por. Krause, 2010, s. 123). Infantylizacja koncepcyjna dotyczy teoretycznych sposobów ujmowania niepełnosprawności na poziomach akademickim, szkolnym itp. – Obecnie przeżywamy znaczne zmiany w sposobie podejścia do zjawiska niepełnosprawności i osób niepełnosprawnych. Współczesne idee włączania osób niepełnosprawnych do życia społecznego zakładają możliwie wcześnie wprowadzaną i wszechstronną rehabilitację. Jednak warto wspomnieć, że niekiedy troska rodziców i opiekunów o rehabilitację swoich podopiecznych staje się przyczyną „przerehabilitowania”, wówczas dziecko jest przedmiotem rehabilitacji, a nie jej podmiotem. Podejście do omówionych powyżej kwestii we współczesnych badaniach społecznych opiera się na wielu teoriach, z których dwie wydają się szczególnie istotne dla problemów analizowanych przez autorów poszczególnych rozdziałów prezentowanej książki: teoria społecznego naznaczenia E. Lemerta (1964) oraz model społeczny niepełnosprawności rozwinięty między innymi przez M. Oliviera (1990). Obie teorie opierają się na założeniu, że istota niepełnosprawności tkwi w charakterze relacji między otoczeniem społecznym a osobą z dysfunkcją. Uogólniając, istotne jest określenie tego, jak dalece i w jakich sytuacjach dana społeczność jest przygotowana do obecności osób niepełnosprawnych i gotowa do umożliwienia im pełnego zakresu aktywności życiowej. Odejście od czysto funkcjonalnego definiowania niepełnosprawności na rzecz jego relacyjnego pojmowania staje się niezbędne do wypracowania paradygmatu podmiotowego (B. Gąciarz, E. Giermanowska, 2009).

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 10

13.01.2012 10:32

Dorosłość i starość osób niepełnosprawnych – wprowadzenie

Problematykę autonomicznego funkcjonowania osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, jako w miarę samodzielnego wewnątrzsterownego decydowania o swoim życiu, możemy odnaleźć w założeniach paradygmatu bytowego opartego na humanistycznej wizji relacji międzyludzkich, określanego również jako paradygmat egzystencjalny (por. Mikrut, 2010, s. 11)2. Istotą tego paradygmatu jest akcentowanie prawa osób niepełnosprawnych do normalnej partycypacji w życiu społecznym. Dotyczy to np. dostosowania oferty opiekuńczej oraz form pracy do wieku osób przebywających w domach opieki społecznej (aktywność seksualna, przeżywanie miłości, emocjonalność, bunt wobec instytucji i jej nakazów to niektóre elementy różnicujące, uzależnione nie tylko od osobowości, ale również od wieku (por. Krause, 2010, s. 119). Doskonałym przykładem wprowadzenia w życie założeń paradygmatu bytowego jest myślenie w kategoriach „uniwersalnego projektowania” (Universal Design), które jest szeroko rozpowszechnione i stosowane w Norwegii. Pojęcie to jest obecne zarówno w oficjalnych dokumentach norweskich, jak i w podstawach statutowych oraz normach technicznych. Koncepcja uniwersalnego projektowania odegrała ważną rolę w kształtowaniu pojęcia funkcjonalności, która jest dostępna dla wszystkich użytkowników i przynosi korzyść wszystkim członkom społeczeństwa. Uniwersalne projektowanie przyczynia się do promowania równego dla wszystkich dostępu do dóbr i usług, z uwzględnieniem potrzeb tych użytkowników, których funkcjonowanie jest w jakimś aspekcie ograniczone. Uniwersalne projektowanie jest strategicznym podejściem do planowania i projektowania zarówno produktów, jak i odpowiedniego otoczenia, mających na celu promowanie społeczeństwa włączającego wszystkich obywateli oraz zapewniającego im pełną równość oraz możliwość uczestnictwa3. Uniwersalne projektowanie to projektowanie produktów oraz otoczenia tak, aby były one dostępne dla wszystkich ludzi, w największym możliwym stopniu, bez potrzeby adaptacji bądź wyspecjalizowanego projektowania4. Paradygmat bytowy odnoszący się do społecznej egzystencji osób z niepełnosprawnością ma swoje źródło „w humanistycznych ideach godności ludzkiej, równości i sprawiedliwości społecznej” (Mikrut, 2010, s. 20). Analiza rezultatów 2 Szeroko koncepcję paradygmatu bytowego przedstawił autor w opracowaniu O paradygmacie bytowym w pedagogice specjalnej w publikacji pod redakcją J. Wyczesany pt. Krakowska pedagogika specjalna (Kraków 2010) 3 Przykłady takiej interpretacji można znaleźć w Konwencji ONZ dotyczącej praw osób niepełnosprawnych oraz w raporcie norweskiego komitetu powołanego w celu zaprojektowania ustawodawstwa dotyczącego ochrony osób niepełnosprawnych przed dyskryminacją (Norweskie Raporty Oficjalne 2005: 8. Równość i Dostępność – Official Norwegian Reports 2005: 8 Equality and Accessibility). 4 Definicja ta została stworzona przez Rona Mace’a i została rozwinięta przez Centrum Universal Design przy North Carolina State University.

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 11

13.01.2012 10:32

Remigiusz J. Kijak

tych poszukiwań pokazuje, że nadal niewystarczająca wagę przypisuje się ludziom dorosłym i starszym niepełnosprawnym. Prezentowana książka składa się z dwóch części. Pierwsza pt. Dorosłość z niepełnosprawnością jest próbą odpowiedzi na pytanie, czym jest dorosłość człowieka niepełnosprawnego zarówno intelektualnie, jak i z innymi rodzajami niepełnosprawności, a także analizą prawnych aspektów dorosłości osób niepełnosprawnych, np.: mieszkalnictwa chronionego, problematyki małżeństw osób niepełnosprawnych. Część druga – Ciągłość na przestrzeni życia – niepełnosprawność od dorosłości do starości, składa się z trzech podrozdziałów: „Przygotowanie do dorosłości”, „Wczesna i średnia dorosłość”, „Późna dorosłość”. Treści tych rozdziałów dotyczą problematyki autonomii, kompetencji, wartości oraz podmiotowości, które są kształtowane w dorosłym życiu, i zostały zanalizowane w kontekście człowieka z różnymi typami niepełnosprawności. Kolejne zagadnienia dotyczą problematyki aktywności zawodowej, seksualności, macierzyństwa i prokreacji. Ostatni podrozdział jest próbą zmierzenia się z zagadnieniem starości osoby niepełnosprawnej, cierpienia oraz śmierci. Założeniem prezentowanej książki było zwrócenie uwagi na wciąż zaniedbany w literaturze okres życia osób niepełnosprawnych – dorosłość i starość. Rozwój człowieka jest procesem złożonym z wielu etapów. Każdemu z nich są przypisane specyficzne zadania rozwojowe, każdy też stanowi rezultat przebiegu poprzedniego etapu oraz jest zrębem następnego. Rozwój jest procesem dynamicznym, a owa dynamika jest wynikiem wzajemnie na siebie oddziałujących wpływów biologicznych i społecznych. Do wpływów biologicznych należą czynniki genetyczne, morfologiczno-konstytucjonalne oraz biochemiczno-fizjologiczne. Do wpływów środowiskowych zaliczamy czynniki: fizyczne, psychologiczne, społeczno-kulturowe. W okresie dorosłości zachodzi wiele zmian we wszystkich sferach życia: począwszy od przemian fizjologicznych, przez zmiany w sferze emocjonalnej i poznawczej aż po zmiany w funkcjonowaniu społecznym. Zadania rozwojowe przypadające na okres dorosłości i starości zostały ujęte przez wielu przedstawicieli nurtu społecznego w psychologii. Można wymienić między innymi teorię B.M. Newman i P.R. Newmana, którzy wyodrębnili następujące zadania rozwojowe tych okresów: – Rozwój emocjonalny (kontrola nad emocjami). – Uczestniczenie w grupach rówieśniczych (grupy różnopłciowe i różnozadaniowe). – Związki heteroseksualne (przyjaźnie, inicjacja seksualna, związki preintymne). – Autonomia w stosunku do rodziców (niezależność emocjonalna, fizyczna, ekonomiczna). – Tożsamość dotycząca roli seksualnej (internalizacja standardów i oczekiwań społecznych.

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 12

13.01.2012 10:32

Dorosłość i starość osób niepełnosprawnych – wprowadzenie

– Przygotowanie się i świadomość roli małżonka i rodzica. – Przystosowanie się do choroby, akceptacja pogarszających się sił fizycznych. – Przygotowanie się do śmierci. Ciekawą koncepcję stworzył E.H. Erikson. Wyróżnił kryzys psychospołeczny, w który na progu dorosłości wchodzi jednostka, a mianowicie intymność vs. izolacja. Podstawowym zadaniem tej fazy jest ustanowienie silnych przyjaźni oraz osiągnięcie poczucia miłości i wspólnoty z inną osobą. W fazie poprzedzającej „intymność” ważne jest osiągnięcie „tożsamości indywidualnej”. W kolejnej fazie wyróżnił kryzys integralność vs. desperacja i rozpacz, pogodzenie się z utratą, pozytywny bilans życiowy. Zadania rozwojowe zostały także ujęte między innymi przez R.J. Havighursta, który jest zdania, że ich spełnienie prowadzi człowieka do zadowolenia i poczucia satysfakcji i sukcesu w rozwiązywaniu problemów pojawiających się w dalszych latach życia. R.J. Havighurst wymienia następujące zadania rozwojowe przypadające na okres dorosłości i starości: – Osiąganie nowych i bardziej dojrzałych związków z rówieśnikami obojga płci. – Opanowanie społecznej i biologicznej roli związanej z daną płcią. – Akceptowanie swej fizyczności. – Efektywne korzystanie ze swojego ciała. – Osiąganie emocjonalnej niezależności od rodziców i innych dorosłych. – Osiąganie bezpieczeństwa. – Wybór i przygotowanie się do zawodu. – Wejście w intymne relacje z płcią przeciwną, podjęcie społecznych zachowań seksualnych. – Przygotowanie się do małżeństwa. – Wybór partnera życiowego. – Uczenie się życia z partnerem, eksperymentowanie w nowej roli. – Przystosowanie się do utraty sił witalnych. – Przygotowanie się do śmierci. Realizacja poszczególnych zadań rozwojowych przez dorosłe i starsze osoby niepełnosprawne stały się treścią prezentowanej publikacji. Należy pamiętać, że wejście niepełnosprawnej jednostki w nowe role społeczne związane jest z wieloma trudnościami i nie zawsze staje się możliwe (realizacja seksualności, macierzyństwa, praca na otwartym rynku pracy). Autorzy poszczególnych rozdziałów zastanawiają się, jak wygląda realizacja tych zadań przez osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Kraków, lipiec 2011 r.

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 13

13.01.2012 10:32

Remigiusz J. Kijak

Bibliografia Chłoń-Domińczak, A., Poznańska, D. (2007). Promocja zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Proponowane działania w Polsce. Budapeszt: Międzynarodowa Organizacja Pracy. Gąciarz, G., Giermanowska, E. (2009). Zatrudniając niepełnosprawnych. Wiedza opinie i doświadczenia pracodawców. Warszawa: ISP. Kościelska, M. (2007). Sens odpowiedzialności – perspektywa psychologa klinicznego. Kraków: Impuls. Krause, A. (2010). Współczesne paradygmaty pedagogiki specjalnej. Kraków: Impuls. Mikrut, A. (2010). O paradygmacie bytowym w pedagogice specjalnej. W: J. Wyczesany (red.). Krakowska pedagogika specjalna. Kraków: UP. Wóycicka, I., Ruzik, A., Zalewska, H. (2002). Disability Protection in Poland. W: E. Fultz, M. Ruck (red.). Reforming Worker Protections: Disability Pensions in Transformation. Budapest: International Labour Office. Żuraw, H. (2008). Udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym. Warszawa: Żak.

Kijak_Niepelnosprawnosc.indb 14

13.01.2012 10:32