(Z)rozumieć świat dziecka by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

9 788380 959415

(Z)rozumieć świat dziecka OD KONTEKSTÓW NADAWANIA ZNACZEŃ PO DZIECIĘCE ZNACZENIA

redakcja naukowa

Ewa Kochanowska

KRAKÓW 2021

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 3

27.05.2021 07:53:05

Recenzentki: prof. dr hab. Irena Adamek dr hab. Agnieszka Nowak-Łojewska, prof. Uniwersytetu Gdańskiego

Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek

Opracowanie typograﬁczne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Graﬁka na okładce: © anna.stasiia | stock.adobe.com

Publikacja została sﬁnansowana ze środków Wydziału Humanistyczno-Społecznego Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej

ISBN 978-83-8095-941-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 4

27.05.2021 07:53:05

Spis treści Wstęp ......................................................................................................

CZĘŚĆ I. WOKÓŁ PROBLEMÓW INTERPRETACJI Monika Miczka-Pajestka Widzenie świata a dziecięcy potencjał umysłu. Wokół problemów interpretacji Seeing the world and the children’s mind potential. Discussing interpretation issues ... 17 Justyna Wojciechowska Uniwersalizm zjawisk kształtujących znaczenia językowe w perspektywie dziecięcych interpretacji rzeczywistości Universalism of phenomena shaping linguistic meanings in the perspective of children’s interpretations of reality ............................................................ 33 Katarzyna Sadowska, Marta Kędzia Niedyrektywne koncepcje wspierania rozwoju dziecka do lat trzech według Emmi Pikler i Magdy Gerber – wprowadzenie do problemu Non-directive concepts of supporting the development of a child at the age of up to three according to Emmi Pikler and Magda Gerber – introduction to the problem ........................................................................................ 45 Ewa Kochanowska Wspólnota uczenia się drogą ku rozumieniu znaczeń przez dziecko Learning community as the way to a child’s understanding of meanings ............. 67 Ewa Musiał Pozytywny klimat w zespole klasowym jako edukacyjny warunek konstruowania wiedzy przez uczniów edukacji wczesnoszkolnej A positive climate in class team as an educational condition the construction of knowledge by early school education pupils ....................... 81 CZĘŚĆ II. DZIECKO W PRZESTRZENI SŁÓW I ZNACZEŃ Alina Górniok-Naglik Dziecko w kalejdoskopie wartości A child in the kaleidoscope of values .......................................................... 99

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 5

27.05.2021 07:53:05

Spis treści

Zbigniew Nowak Kompetencja moralna dzieci na progu edukacji systematycznej Moral competence of children at the beginning of systematic education ............ 117 Kinga Kuszak Interpretacje pojęcia wojny według uczniów klas starszych szkoły podstawowej Interpretations of the notion of war according to senior years’ primary school students ............................................................................. 131 Anna Rybińska Współpraca w perspektywie dzieci w wieku przedszkolnym – zarys wyników badań własnych Cooperation in the preschool children’s perspective – an outline of the results of the own research .................................................. 145 Alina Kalinowska-Iżykowska Edukacja matematyczna a kompetencje emancypacyjne uczniów – analiza podręczników do matematyki dla klas pierwszych Mathematical education and emancipatory competences of students – analysis of mathematics textbooks for the ﬁrst grades ...................................... 157 Barbara Nawolska, Joanna Żądło-Treder Działa(nie) i pozna(nie) w kształtowaniu u dzieci pojęcia miary masy Taking action and experiencing in shaping the concept of measure of mass in children ................................................................................... 181 Urszula Szuścik Plastyka i muzyka w edukacji dzieci i studentów Fine arts and music in the education of children and academic students ............ 195 Rafał Majzner (U)słyszeć muzykę. Doświadczanie muzyki klasycznej przez dziecko To hear music. Experiencing classical music by a child ................................... 209 Marta Kondracka-Szala Muzyka popularna i dziecięce sposoby jej odczytywania – metodologiczno-teoretyczny zarys projektu badawczego Popular music and children’s ways of reading it – methodological and theoretical outline of the research project ......................... 225 Alicja Mironiuk Dziecko w wieku przedszkolnym jako uczestnik sztuki abstrakcyjnej, czyli kilka uwag o przełamywaniu stereotypów oraz poszukiwaniu rozwiązań Kindergarten child as a participant of abstract art, or several remarks on overcoming the stereotypes and searching the solution ............................... 245

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 6

27.05.2021 07:53:05

Spis treści

Agnieszka Janik Między wolnością a podporządkowaniem – (pozorne) możliwości dziecięcej zabawy na wybranych podwórkach Przedmieścia Oławskiego we Wrocławiu Between freedom and submission – (seeming) possibilities of children’s play in selected backyards of the Oława suburbs of Wrocław ............................... 257 Noty o autorach ........................................................................................ 273

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 7

27.05.2021 07:53:05

Wstęp Jednym z podstawowych wyzwań edukacji jest poznawanie sposobów interpretowania świata przez dzieci, jak również tworzenie im warunków do rozumienia złożonej i wielowymiarowej rzeczywistości. Jak pisze Dorota Klus-Stańska: […] dzieci nieustannie konstruują swoją wiedzę zarówno o otaczającej rzeczywistości, regułach, jakie w niej obowiązują, uznanych za legalne strategiach jej wyjaśniania, jak i o sobie – o doznawanej akceptacji, ale i o upokorzeniach, o wolności i ograniczeniach, wyrażaniu siebie1.

Badanie procesu nadawania znaczeń przez dziecko – który to proces odsłania nie tylko jego wiedzę osobistą, ale także sposoby rozumienia, kategoryzowania i wartościowania niejednoznacznej, często skonﬂiktowanej rzeczywistości – jest zadaniem ze wszech miar złożonym, niepozbawionym subiektywizmu ocen i interpretacji badacza. Problem rozumienia świata przez dzieci stanowi przedmiot badań i reﬂeksji naukowej zwłaszcza w lingwistyce, psychologii poznawczej czy kognitywistyce. Znacznie rzadziej naukowe rozważania i eksploracje w omawianym obszarze prowadzone są w ujęciu interdyscyplinarnym w pedagogice2. Coraz częściej przyjmują one charakter badań ulokowanych w paradygmacie interpretatywnym i określane są jako partycypacyjne badania nad dziećmi oraz z dziećmi. Istota pierwszego rodzaju badań wyraża się w tym, że badacz 1 2

D. Klus-Stańska, Wstęp [w:] D. Klus-Stańska (red.), Światy dziecięcych znaczeń, Warszawa 2004, s. 7. Zob. D. Klus-Stańska, Światy dziecięcych znaczeń, dz. cyt.; D. Klus-Stańska, Konstruowanie wiedzy w szkole, Olsztyn 2002; M. Wiśniewska-Kin, „Chcieć, pragnąć, myśleć, wiedzieć”. Rozumienie pojęć przez dzieci, Kraków 2007; M. Szczepska-Pustkowska, Od filozofii dzieciństwa do dziecięcej filozofii życia. Casus władzy (i demokracji), Kraków 2011; A. Kalinowska, Matematyczne zadania problemowe w klasach początkowych – między wiedzą osobistą a jej formalizacją, Kraków 2010; J. Uszyńska-Jarmoc, Uczenie się a zarobki – dziecięce rozumienie problemów ekonomicznych świata dorosłych, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2016, nr 1; J. Uszyńska-Jarmoc, A. Naruszewicz, Dziecięce rozumienie cyberprzestrzeni i zagrożeń z nią związanych, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2018, nr 2; A. Nowak-Łojewska, Od szkolnego przekazu do konstruowania znaczeń. Wiedza społeczna młodszych uczniów z perspektywy nauczyciela, Zielona Góra 2011; A. Jurgiel-Aleksander, Dorosły w świadomości przedszkolaka. Esej prawie naukowy, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2016, nr 1; E. Kochanowska, Wiedza osobista dziecka w refleksji i praktyce nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, Kraków 2018 i in.

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 9

27.05.2021 07:53:05

Wstęp

stara się wniknąć w dziecięcy sposób uczestniczenia w życiu społecznym i nadać zachowaniom i wypowiedziom dzieci znaczenia, jakie nadałyby im one same, gdyby oddać im głos. Badacz pochyla się nad dzieckiem i skupia na nim całą swoją uwagę. Dotarcie do dziecięcej perspektywy, niezniekształconej przez własne interpretacje badacza, umożliwiają badania z dziećmi, które włączają je jako aktywne podmioty w proces badawczy i zwiększają zakres ich partycypacji. Stwarza to szanse na usłyszenie rzeczywistego głosu dzieci, którego autorami są one same3. Niniejsza monograﬁa wpisuje się w nurt naukowych rozważań nad swoistością dziecięcego procesu rozumienia, uzewnętrzniającego się w werbalnych i niewerbalnych wypowiedziach dzieci na temat wybranych obszarów rzeczywistości. W myśl stwierdzenia głoszącego, że wypowiedzi stanowią „znakomite zwierciadło, w którym przegląda się otaczająca dzieci rzeczywistość”4, autorzy tekstów ukazują różne sposoby interpretowania świata przez dzieci w wieku szkolnym, które to sposoby zdeterminowane są przez przestrzeń, z którą dzieci wchodzą w bezpośrednie lub pośrednie relacje. Przedmiotem analizy są świat znaczeń konstruowanych przez dziecko, jak również badania z dziećmi, gdzie w uzewnętrznianiu świata mali ludzie uczestniczą sami – jako aktywne podmioty prezentujące własne doświadczenia, przeżycia, sposoby myślenia. Monograﬁa składa się z dwóch części. Pierwsza opisuje konteksty nadawania znaczeń, a druga jest próbą interpretacji dziecięcych znaczeń przez dorosłych badaczy. W tekstach zamieszczonych w części pierwszej autorzy podjęli rozważania teoretyczne poświęcone problemom dotyczącym sposobów rekonstruowania dziecięcych procesów związanych z rozumieniem, kategoryzacją i wartościowaniem świata. Monika Miczka-Pajestka zajmuje się ustaleniem związków między możliwościami poznawczymi a oglądem i tworzeniem obrazu świata, jego rozumieniem i interpretowaniem w perspektywie hermeneutycznej, odwołując się przy tym do koncepcji Paula Ricoeura, Hansa-Georga Gadamera, Wilhelma Diltheya czy Friedricha W. Krona. W tym kontekście zarysowana zostaje wizja dziecka jako interpretatora – może jeszcze nie w pełni kompetentnego, ale otwartego i ciągle dopełniającego siatkę pojęciową. Autorka uzasadnia tezę głoszącą, że widzenie świata przez dziecko i jego możliwości interpretacyjne są

Zob. J. Zwiernik, Partycypacyjne badania dzieci jako proces emancypacyjny [w:] M. Wiśniewska-Kin, J. Bonar, A. Buła (red.), Horyzonty dziecięcych znaczeń. Granice – rozpoznania – perspektywy, Łódź 2019, s. 47–62. H. Zgółkowa, Świat w dziecięcych słowach, Poznań 1990, s. 9.

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 10

27.05.2021 07:53:05

Wstęp

zależne od szeroko rozumianej całości społecznych i kulturowych oddziaływań wpisanych w język. Zagadnienie uniwersalizmu zjawisk kształtujących znaczenia pojęć, na podstawie których dzieci tworzą reprezentacje semantyczne oraz interpretują rzeczywistość, podejmuje w swoim opracowaniu Justyna Wojciechowska. Autorka podkreśla możliwe różnice w jakości doświadczeń – w zależności od uwarunkowań językowych i kulturowych społeczności posługujących się określonym językiem. Ważną rolę w procesie przyswajania znaczeń językowych badaczka przypisuje socjolingwistycznemu poziomowi otoczenia. Odwołując się do koncepcji Emmi Pikler oraz Magdy Gerber, Katarzyna Sadowska i Marta Kędzia uzasadniają znaczenie niedyrektywności w procesie wspierania rozwoju dziecka do lat trzech, która jest odpowiedzią na jego realne potrzeby i możliwości. Niedyrektywność w prezentowanych analizach odnosi się do działań podejmowanych wobec dziecka, relacji z dzieckiem opartych na wzajemności, umiejętności podzielania wartości, uczuć, przekonań oraz celów z innymi ludźmi. Taki rodzaj relacji międzyludzkiej autorki uznają za sprzyjający rozwojowi autonomii, samodzielności oraz odpowiedzialności dziecka, a także za punkt wyjścia do budowania wśród wychowawców przekonania o kompetencjach dziecka w wieku żłobkowym. Ewa Kochanowska wskazuje na rolę wspólnoty uczenia się w dziecięcym procesie nadawania znaczeń, rozpatrywanym jako sposób poznawania, odkrywania i przeżywania świata, w którym żyje dziecko. Autorka uzasadnia tezę, że wspólnota konstruktywistyczna – otwarta na dialog, twórcza, oparta na autonomii poznawczej członków, budująca odpowiedni klimat emocjonalny i kulturę przeżyć – ma szansę tworzyć optymalne warunki do konstruowania wiedzy i nadawania znaczeń przez dziecko w procesie uczenia się. Problem klimatu społecznego i emocjonalnego jako warunku budowania odpowiedniej przestrzeni konstruowania znaczeń podejmuje w swoim tekście także Ewa Musiał. Autorka uzasadnia tezę głoszącą, że w procesie konstruowania znaczeń przez dziecko optymalny jest klimat koleżeńskich interakcji w aurze wzajemnego zrozumienia i akceptacji, dialogowego porozumienia się w grupie, w której członkowie darzą się szacunkiem i mogą liczyć na wzajemną pomoc. Warto wziąć te okoliczności pod uwagę, gdy ma się na celu aranżowanie warunków edukacyjnych, w których uczeń będzie konstruował swoją wiedzę, a nie biernie ją przyswajał. Część druga monograﬁi obejmuje teksty poświęcone interpretacji dziecięcego rozumienia uobecniającego się w werbalnych i pozawerbalnych wypowiedziach dzieci. Autorzy podejmują próby dotarcia do znaczeń

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 11

27.05.2021 07:53:05

Wstęp

wybranych pojęć i obszarów rzeczywistości z perspektywy dzieci. Prezentują wyniki badań nad dziecięcym rozumieniem pojęć i zagadnień z zakresu różnych przedmiotów i obszarów edukacji. Należy podkreślić, że badania ujęte są w różnych opcjach metodologicznych. W tekście pt. Dziecko w kalejdoskopie wartości Alina Górniok-Naglik podejmuje problem pojmowania wartości i antywartości przez dzieci w wieku przedszkolnym. Koncepcja przedstawiona w artykule opiera się na dwóch podstawowych założeniach. Po pierwsze, należy zachować więź pomiędzy tym, co dziecko myśli na temat wartości, a tym, czego doświadcza, gdy podejmuje pewne działania w związku z tymi wartościami. Po drugie, badania nad wartościami i wartościowaniem, w przypadku małego dziecka, traktować należy nade wszystko jako klucz do poznania jego świata. Autorka analizuje i klasyﬁkuje sposoby deﬁniowania przez dzieci wybranych wartości. Problematykę rozumienia wartości przez dzieci w kontekście badań własnych nad poziomem rozwoju moralnego dzieci 9- i 10-letnich, interpretowanego w kategoriach kompetencji moralnej, podejmuje Zbigniew Nowak. Jest ona rozumiana przez autora w duchu teorii semiotycznej – jako wiedza o wartościach, normach i wzorcach postępowania moralnego, która stanowi warunek konieczny, choć niewystarczający, świadomych moralnych zachowań dzieci. Kinga Kuszak prezentuje fragment szerzej zakrojonych badań nad rozumieniem pojęcia „wojna” przez uczniów starszych klas szkoły podstawowej. Badania autorki inspirowane są tekstem Franciszka Hinczera, nauczyciela szkoły podstawowej we Włocławku, który w 1918 roku zapytał swoich uczniów o stosunek do wojny. Zagadnienie współpracy z odwołaniem do modelu wpływu środowiska na rozwijającą się jednostkę według Frances D. Horowitz, społeczno-ekologicznej teorii rozwoju człowieka Urie Bronfenbrennera oraz koncepcji współpracy Michaela Tomasella przedstawia Anna Rybińska. Na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań w placówkach przedszkolnych autorka prezentuje różne sposoby rozumienia pojęcia współpracy, a także opinie dzieci na temat potrzeby jej podejmowania w środowisku społecznym. Alina Kalinowska-Iżykowska przedstawia wyniki badań nad potencjałem emancypacyjnym tkwiącym w treściach zamieszczonych w matematycznych podręcznikach dla klas początkowych. Jak podkreśla autorka, rodzaje proponowanej uczniom aktywności poznawczej, typów zadań matematycznych czy form pracy na lekcji mogą być wskaźnikiem emancypacyjnego wymiaru poznawczego edukacji matematycznej w pierwszym roku uczenia się w szkole. Analiza treści podręczników dotyczy między

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 12

27.05.2021 07:53:05

Wstęp

innymi możliwości samodzielnego decydowania i szukania własnych dróg przez uczniów, popełniania błędów i podmiotowego postrzegania dzieci. W odpowiedzi na niepokojące wyniki ogólnopolskich badań nad rozumieniem mierzenia wielkości ciągłych oraz nad posługiwaniem się jednostkami pomiaru wśród uczniów edukacji wczesnoszkolnej Barbara Nawolska i Joanna Żądło-Treder proponują własne rozwiązania metodyczne. W kształtowaniu pojęcia miary niezwykle ważne znaczenie przypisują doświadczeniom dzieci w rozwiązywaniu różnorodnych praktycznych zadań, w tym zadań tekstowych o treści realistycznej. Dzięki temu wiedza zdobywana w toku doświadczeń ma szansę stać się wiedzą osobistą uczącego się dziecka. Brak doświadczeń skutkuje brakiem rozumienia pojęć i działań matematycznych. Urszula Szuścik podkreśla wartość edukacyjną i artystyczną zajęć integrujących muzykę i plastykę, analizując przykładowe zajęcia muzyczno-plastyczne z udziałem dzieci w młodszym wieku szkolnym i studentów edukacji wczesnoszkolnej. Autorka omawia rozwój przeżycia estetycznego uczestników, wskazując na różnice i podobieństwa w zakresie muzycznej i plastycznej formy artystycznej. Kolejne dwa teksty stanowią prezentację założeń teoretycznych i metodologicznych projektów badawczych dotyczących miejsca muzyki popularnej i klasycznej w formalnych praktykach edukacyjnych oraz sposobów percepcji wymienionych gatunków muzycznych przez dzieci. Marta Kondracka-Szala, odwołując się do założeń teorii socjokulturowej, prakseologicznej koncepcji edukacji muzycznej Davida Elliota i Thomasa Regelskiego oraz koncepcji open-earedness, przedstawia założenia projektu badawczego mającego na celu poznanie dziecięcego sposobu postrzegania, odczytywania muzyki popularnej obecnej w edukacji formalnej w przedszkolach w Polsce i USA. Z kolei Rafał Majzner przedmiotem swoich rozważań teoretycznych i odniesień do badań empirycznych czyni problem doświadczania muzyki klasycznej przez dziecko. Autor uzasadnia tezę głoszącą, że percepcja muzyki doskonali się i pogłębia w miarę wzrostu poziomu wrażliwości artystycznej i emocjonalnej. Kontakt z muzyką klasyczną kształci dyspozycje twórcze, emocjonalne i społeczne dzieci. Kluczową rolę w tych procesach odgrywa samo tworzenie uczniom warunków do doświadczania kontaktu z różnymi gatunkami muzycznymi, w tym także z muzyką klasyczną, i do przeżywania emocji z nią związanych. Anna Mironiuk dokonuje krytycznej analizy założeń programowych i metodycznych edukacji plastycznej w przedszkolu, w której – w ocenie autorki – edukacja estetyczna jest utożsamiana z wykonywaniem prac plastycznych ukierunkowanych na rozwijanie funkcji motorycznych, a nie

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 13

27.05.2021 07:53:05

Wstęp

postawy estetycznej, zaś kontakty z wybranymi dziełami sztuki mają charakter incydentalny i instrumentalny. Podsumowaniem rozważań teoretycznych jest opis projektu działań badawczo-edukacyjnych opartych na podejściu mozaikowym, w ramach którego starsze przedszkolaki stają się uczestnikami sztuki abstrakcyjnej inspirowanej twórczością Katarzyny Kobro. Zaprezentowany przez autorkę projekt badawczy stanowi próbę poszukiwania dziecięcych interpretacji sztuki niefiguratywnej. Agnieszka Janik przedstawia wyniki badań własnych osadzonych w paradygmacie interpretatywnym, opartych na strategii badań etnograficznych, strategii badań z dziećmi i podejściu mozaikowym. W artykule podejmuje refleksje o możliwościach dziecięcej zabawy stwarzanych na wybranych podwórkach Przedmieścia Oławskiego we Wrocławiu. Podwórka te charakteryzowały się ubogim wyposażeniem przestrzeni fizycznej oraz nieuprzywilejowaniem krajobrazu społeczno-kulturowego, co stanowiło istotny wątek w prowadzonych analizach. Na podstawie przeprowadzonych badań autorka stwierdza, że możliwości zabawy nie stwarzały w tych warunkach okazji do pełnego rozwoju dzieci. Autorzy tekstów zamieszczonych w niniejszej monografii podjęli próbę ukazania różnych aspektów procesu nadawania znaczeń przez dzieci oraz (z)rozumienia przez nie świata i jego wybranych elementów. Uwzględnienie dziecięcych sposobów interpretowania znaczeń w codziennej praktyce edukacyjnej pomaga małym ludziom rozumieć świat, wykorzystywać własny potencjał i możliwości, a także budować samoświadomość. W ten sposób tworzy się przestrzeń dla uczniowskiej autonomii w poznawaniu i rozumieniu świata. Nauczyciel pełni rolę architekta przestrzeni edukacyjnej klasy szkolnej, który stwarza dzieciom możliwość wypracowywania własnych strategii myślenia i procedur rozwiązywania problemów, budowania osobistych teorii i weryfikowania ich poprzez doświadczanie. * Składam serdecznie podziękowania wszystkim autorom tekstów zamieszczonych w niniejszej monografii. Żywię nadzieję, iż jej lektura stanie się dla teoretyków oraz praktyków kształcenia i wychowania impulsem do myślenia o koniecznych zmianach w szkole, uwzględniających dziecięcy proces rozumienia świata jako ciągłego procesu rozpoznawania i aktywnego rekonstruowania znaczeń. Pragnę podziękować recenzentkom monografii: prof. dr hab. Irenie Adamek oraz dr hab. Agnieszce Nowak-Łojewskiej, prof. UG, za cenne uwagi i sugestie, które były niezmiernie inspirujące i pomocne oraz wpłynęły na ostateczny kształt książki. Ewa Kochanowska

Kochanowska_Zrozumiec swiat dziecka.indb 14

27.05.2021 07:53:05