Poczucie sensu życia osób niepełnosprawnych ruchowo by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Poczucie sensu życia osób niepełnosprawnych ruchowo

Ewelina J. Konieczna

Poczucie sensu życia osób niepełnosprawnych ruchowo

Kraków 2010

Recenzent: dr hab. Stanisław Korczyński, prof. UO

Redakcja wydawnicza: Joanna Bernatowicz Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-202-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Spis treści

Wprowadzenie ............................................................................................... 7 Rozdział 1 Poczucie sensu życia i jego znaczenie dla jednostki ........................................ 1. Poczucie sensu życia i czynniki wzmacniające jego aﬁrmację .................... 2. Koncepcje poczucia sensu życia i ich znaczenie dla funkcjonowania jednostki .................................................................... 3. Badania nad problematyką sensu życia osób niepełnosprawnych ............................................................................ Rozdział 2 Metodologia badań własnych ........................................................................ 1. Cel, problemy i hipotezy badawcze .......................................................... 2. Metody i narzędzia badawcze .................................................................... 3. Teren i organizacja badań .......................................................................... 4. Charakterystyka próby badawczej .............................................................. Rozdział 3 Poczucie sensu życia osób niepełnosprawnych ruchowo ............................... 1. Poziom poczucia sensu życia osób niepełnosprawnych ruchowo ............... 2. Wpływ czynników indywidualnych na poziom poczucia sensu życia ........ 3. Wpływ czynników wzmacniających aﬁrmację sensu życia na jego poziom ........................................................................ 4. Poziom poczucia sensu życia w ujęciu jakościowym ..................................

9 10 19 26

33 33 34 37 38

45 45 48 60 70

Zakończenie i wnioski .................................................................................... 81 Bibliograﬁa ..................................................................................................... 87 Aneks ............................................................................................................. 95

Wprowadzenie

Zainteresowanie problematyką niepełnosprawności ma w naszym kraju długoletnią tradycję. Świat problemów tych osób, obejmujący postrzeganie własnej ograniczonej sprawności i radzenie sobie z nią w obliczu trudów życia, stał się przyczyną pogłębionych badań empirycznych, ukazujących złożoność omawianej problematyki1. W obszarze badań nad niepełnosprawnością znalazł się również jej związek z poczuciem sensu życia. Z literatury wynika, że: Osoby niepełnosprawne często zadają sobie pytania egzystencjalne o sens istnienia człowieka, o celowość układu, jakim jest człowiek w systemie całości, w której żyje2.

Jednak oprócz tych pytań, które są również obecne w życiu każdej sprawnej jednostki, osoby te dociekają przyczyn doświadczanego przez siebie cierpienia i pytają: Dlaczego to mnie spotkało? Jaki jest tego sens? Po co żyję? Odpowiedź na te pytania, choć nieprosta, może się okazać jedyną drogą do dalszego rozwoju, a niekiedy i szansą na ocalenie życia w ogóle. Znalezienie odpowiedzi na te podstawowe dla osoby niepełnosprawnej pytania może doprowadzić do zaakceptowania swojego cierpienia, które polega przede wszystkim na tym, że „człowiek zaczyna rozumieć, że nie wszystko uda mu się osiągnąć i że te niespełnienia też mogą służyć czemuś dobremu”3. Poglądy V. E. Frankla – twórcy terapii skoncentrowanej na poszukiwaniu sensu życia – rzuciły nowe światło na postrzeganie tego, co trudne i bolesne, a jednocześnie trwałe i niezmienne4. Takie właśnie cechy określają niepełno1

3 4

Por. H. Larkowa, Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987; T. Witkowski, Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych (13 rodzajów niepełnosprawności), Wydawnictwo „Małe Dzieło Boskiej Opatrzności”, Warszawa 1993; Z. Palak, Jakość życia a niepełnosprawność: konteksty psychopedagogiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006; R. Borowski, Pedagogicznospołeczne problemy osób niepełnosprawnych, Szkoła Wyższa im. P. Włodkowica, Płock 2006. J. J. Karmiński, Poszukiwanie przez niepełnosprawną młodzież sensu życia w aktywności muzycznej [w:] J. Bąbka (red.), Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004, s. 156–157. A. Szostkiewicz, Pomocnik psychologiczny, „Polityka” 2006, nr 47, s. 13. V. E. Frankl, Homo patiens, przeł. R. Czernecki, Z. J. Jaroszewski, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1998, s. 17, 73–95; por. J. Femiak, Poznanie, cierpienie i wartości w rehabi-

Wprowadzenie

sprawność ruchową i tak postrzegana otwiera nowe perspektywy dla pomocy, terapii i rehabilitacji osób jej doświadczających. Innym novum jest to, że osoby niepełnosprawne nie chcą być już dłużej postrzegane tylko jako klienci ośrodków pomocy społecznej. Chcą natomiast funkcjonować jako pełnoprawni obywatele, którzy mają prawo i szansę do stanowienia o swoim bycie, losie czy sensie życia. Te oczekiwania niepełnosprawnych sprawiły, że wśród osób zajmujących się pomocą, wsparciem i rehabilitacją wciąż aktualne jest pytanie o kierunek i zakres świadczonych usług5. Zmiany, jakie zachodzą w otaczającej osobę niepełnosprawną rzeczywistości, nie pozwalają na bierne przyglądanie się procesom będącym ich następstwem. Świadomość, że nie tylko bariery architektoniczne są problemem w życiu tych osób – lecz także ich własne ograniczenia mające podłoże emocjonalne, prowadzące do kryzysów życiowych, a niekiedy i zachwiania lub utraty sensu życia – sprawia, że współcześni pedagodzy nie mogą pozostać obojętni w obliczu takiej wiedzy. Nieustanne poszukiwanie nowych dróg i rozwiązań mogących pomóc tym osobom zaakceptować życie wraz z towarzyszącym mu cierpieniem i niedogodnościami powinno być fundamentem współczesnej praktyki pedagogicznej. Jak bowiem zauważył S. Szuman, to właśnie aﬁrmacja życia powinna funkcjonować w odczuciu pedagoga jako jeden z problemów pedagogicznych i najważniejszych celów wychowania człowieka6.

litacji psychologicznej, „Kultura Fizyczna” 2000, nr 3–4, s. 12–13; R. Borowski, Pedagogiczno-społeczne..., op. cit., s. 197–208. Por. J. Brągiel, Rodzina obszarem pracy socjalnej [w:] J. Brągiel, P. Sikora (red.), Praca socjalna – wielość perspektyw: rodzina, multikulturowość, edukacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2004, s. 13; idem, Kształcenie opiekunów i wychowawców, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1997, nr 2, s. 39–42; idem, Wokół etyki zawodu pracownika socjalnego [w:] J. Brągiel, A. Kurcz (red.), Pracownik socjalny: wybrane problemy zawodu w okresie transformacji społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2002, s. 69–89; idem, Dylematy etyczne pracowników socjalnych [w:] J. Brągiel, I. Mudrecka (red.), Problemy kształcenia i doskonalenia zawodowego pracowników socjalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998, s. 115–120. S. Szuman, Aﬁrmacja życia, Lwowska Biblioteczka Pedagogiczna, Lwów 1938, s. 4.

Rozdział 1

Poczucie sensu życia i jego znaczenie dla jednostki

Reﬂeksja nad sensem życia jest fundamentem świadomej egzystencji. Wpisane są w nią zarówno radość istnienia, jak i ból, cierpienie oraz lęk przed naturalnym kresem życia, wyznaczanym przez śmierć. Odpowiedź na pytanie o celowość bytu to podstawa właściwego odczuwania i percypowania otaczającej rzeczywistości. V. E. Frankl zauważył, że odpowiedź ta musi się zrodzić samoistnie, sensu życia nie można bowiem stworzyć, nadać czy przypisać7. Inny autor porównał szukanie sensu życia do [...] poszukiwania oddechu, który winien być czymś podświadomym i zupełnie zautomatyzowanym, jeśli nie ma się skończyć śmiercią lub uduszeniem8.

Musi on więc powstać pod wpływem wartościowania i doznań płynących z otaczającego świata, wynikać z indywidualnej potrzeby. Tylko wtedy, kiedy powstanie w odniesieniu do naturalnego cyklu życia, stanie się sensem prawdziwym, indywidualnym i wartościowym. Gdy jednak pytanie o sensowność bytu pozostaje bez odpowiedzi lub znalezienie jej jest utrudnione, wówczas życie jednostki może zostać poważnie zaburzone przez problemy natury egzystencjalnej. Istnieją jednak czynniki, które mogą wspomóc rozwój koncepcji poczucia sensu życia, będącej podstawą wszelkich działań i aktywności jednostki. Nie bez znaczenia może się też okazać pomoc terapeuty, który wskaże cenne wartości nadające sens ludzkiemu istnieniu.

7 8

Por. V. E. Frankl, Psychoterapia dla każdego, przeł. E. Misiołek, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1978, s. 152. W. Sedlak, Humanizacja biosu [w:] K. Popielski (red.), Człowiek – pytanie otwarte. Studia z logoteorii i logoterapii, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1987, s. 152.

Rozdział 1. Poczucie sensu życia i jego znaczenie dla jednostki

1. Poczucie sensu życia i czynniki wzmacniające jego afirmację Sposób stawiania pytań o istotę egzystencji zależny jest od tego, co rozumie się pod pojęciem „sens życia”. W literaturze słowo „sens” (gr. adianóeta9, ang. sense, substance, meaning, significance10) jest wieloznaczne i dopiero w językach nowożytnych zaczęto je kojarzyć z celem ludzkiej egzystencji11. Pochodzi od łacińskiego słowa sensus – ‘czucie’ (od sentio – ‘czuję’)12, co oznacza treść, wymowę zgodną z prawidłowym myśleniem, rozsądkiem13. Sens to zasadnicze znaczenie czegoś, rozumienie, wyrozumienie, znamionowanie, logika, trafność, konsekwencja, celowość, istota, jądro14. Przeciwieństwem sensu jest bezsens, „absurd, nonsens, bzdura, niedorzeczność”15. Wieloznaczność pojęcia „sens” nie zmienia się nawet po zestawieniu go ze słowem „życie” (gr. bíos, dzoé, psyche, łac. vita, ang. life16, existence, lifetime). Słownik terminów i pojęć filozoficznych określa życie jako [...] sposób istnienia i funkcjonowania wszelkich organizmów, charakteryzujących się przede wszystkim zdolnością przyswajania substancji z zewnątrz, wzrostu, rozmnażania17.

Synonimami tego terminu będą zatem: [...] egzystencja, wegetacja, trwanie, współżycie, współistnienie, koegzystencja, istnienie ludzkie, wędrówka doczesna, wędrówka ziemska18.

9 10 11 12 13 14

15 16 17 18

A. Podsiad, Słownik terminów i pojęć ﬁlozoﬁcznych, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 2000, kolumna 800. J. Stanisławski, M. Szercha, Podręczny słownik angielsko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994, s. 638. K. Włostowska, Poczucie sensu życia studentów IWFiS w Białej Podlaskiej a ich postawy prozdrowotne i prosportowe, „Roczniki Naukowe AWF” 1999, nr 38, s. 150. E. Sobol (red.), Słownik wyrazów obcych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1999, s. 1006. Ibidem. H. Zgółkowa (red.), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. 38, Wydawnictwo „Kurpisz”, Poznań 2002, s. 184; por. M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 5, Zakład Ossolińskich, Lwów 1859, s. 241; D. Ludwiczak, A. Piskadłowa, E. Tarka-Huczek (red.), Słownik wyrazów bliskoznacznych, Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1999, s. 215; M. Pawlus, B. Gajewska, Słownik synonimów i antonimów, Wydawnictwo „Park”, Bielsko-Biała 2000, s. 547. M. Pawlus, B. Gajewska, Słownik synonimów..., op. cit., s. 547. A. Podsiad, Słownik terminów..., op. cit., kolumna 209. Ibidem, kolumna 973. Por. D. Ludwiczak, A. Piskadłowa, E. Tarka-Huczek (red.), Słownik wyrazów..., op. cit., s. 321.

1. Poczucie sensu życia i czynniki wzmacniające jego aﬁrmację

Antonimami natomiast są śmierć, nicość. Jednak, jak zauważył J. Szczepański: Śmierć jest spełnieniem życia, osiągnięciem celu ostatecznego, jest zatem wartością samą w sobie [...] nie rozumiemy sensu życia, póki z całą jasnością nie uświadomimy sobie, że jego kresem i celem jest śmierć19.

Według T. Czeżowskiego, [...] termin „sens” wskazuje na jakiś porządek i cel. Jeżeli to znaczenie terminu „sens” zwiążemy z terminem „życie”, wtedy będziemy mogli powiedzieć, że życie ma sens, jeżeli nasze działania zorientujemy na określony, wartościowy cel. Sensowne życie zależy więc od tego, co uznajemy za cel, i od tego, czy zechcemy ten cel realizować20.

Sens życia nie polega jednak na osiąganiu przez człowieka zamierzonych celów, pod których wpływem reorganizuje on swoje działania i kieruje aktywność. Nie jest też jednorazowym aktem polegającym na szukaniu i znalezieniu, lecz stanowi proces mający swój kres wraz z końcem egzystencji. Dlatego też sensem życia jest dążenie do realizacji celów. To organizowanie życia, scalanie działań realizowanych przez pracę, osiąganie tego, co spełnia plan życiowy i co uszczęśliwia21. Sens to celowe działanie mające wartość i pożyteczność, to wyrażenie o zabarwieniu pozytywnym, optymistycznym, kreatywnym. Termin „sens” stosuje się też w logice i używa zamiennie z pojęciem „znaczenie”22. W literaturze anglojęzycznej zaś powszechne jest określenie meaning of life (znaczenie sensu życia)23. Jednak, zdaniem niektórych polskich autorów, nie jest ono trafne, ponieważ zawęża rozumienie sensu, a moda na jego używanie jest „niedobrym trendem, który właściwie odciąga od zajmowania się sensem życia”24. Pojęcie „sens życia” łączy się również z takimi określeniami, jak: „dopełnienie egzystencji” (jednostkowe dochodzenie do swoich możliwości), „stawanie się” (wykorzystywanie swoich możliwości), „spełnianie się” (podmiotowe dysponowanie sobą)25. Jest też rozumiane jako „posiadanie celu życia”, co jednak, według J. Konarskiej, wydaje się pewnym uproszczeniem26. 19 20 21 22

23 24 25 26

J. Szczepański, Sprawy ludzkie, Wydawnictwo „Czytelnik”, Warszawa 1978, s. 197, 185. Cyt. za: M. Gogacz, Sens życia i wspólnota, „Studia Filozoﬁczne” 1981, nr 4, s. 109–110. Ibidem, s. 110. J. Kirenko, Psychospołeczne determinanty funkcjonowania seksualnego osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998, s. 17. Por. R. C. Barnes, History of logotherapy, http://proquesr.umi.com/pqdewb?indeks, [dostęp: 3.05.2005]. L. Ostasz, Analiza przeżycia sensu życia i niektóre jej konsekwencje dla wychowania, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2002, nr 3, s. 107. K. Popielski, „Sens” i „wartość” jako kategorie antropologiczno-psychologiczne [w:] idem (red.), Człowiek – pytanie otwarte..., op. cit., s. 132. J. Konarska, Psychospołeczne korelaty poczucia sensu życia a niepełnosprawność, Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała A. Hlonda, Mysłowice 2002, s. 17.

Rozdział 1. Poczucie sensu życia i jego znaczenie dla jednostki

K. Popielski używa pojęcia „sens” w czterech kategoriach znaczeniowych: strukturalnej – polegającej na uchwyceniu elementów składowych danej całości; funkcjonalnej – mającej na celu uchwycenie elementów istotnych dla danej kategorii bytu; topologicznej – dotyczącej wydzielenia pewnej całości z większej dziedziny bytów, co powoduje uzyskanie sensu w szerszym kontekście; egzystencjalnej – wskazującej na jego antropologiczno-psychologiczną wymowę27. Analiza treści literatury opisującej fenomen sensu życia umożliwiła wyróżnienie jeszcze kilku innych kategorii, według których jest ono rozumiane i opisywane: – Sens jako wartość: z punktu widzenia socjologii podstawą do kształtowania się pewnych zinternalizowanych norm jest grupa społeczna, do której jednostka należy i z której normami się identyfikuje. Od narodzin jest ona osadzona w jakimś systemie norm i zasad wynikających z wartości uznawanych przez społeczeństwo, które może ona zinternalizować jako swoje wartości, a w konsekwencji odnaleźć własny sens. W hierarchii wartości, według kryterium ludzkiej aktywności, sens życia jest wartością nadrzędną, wokół której człowiek organizuje całe swoje życie społeczne i zawodowe. Niektórzy autorzy pojęcia „sens życia” oraz „wartość” postrzegają jako komplementarne28. Podobnie – z punktu widzenia filozofii – pytanie o sens życia nierozerwalnie wiąże się z pytaniem o wartości. Stawiane jest ono w kontekście egzystencjalnym (jako ocena wartości życia samego w sobie), w psychologicznym (jako wynajdywanie wartości sensotwórczych), w ocenie innych ludzi, w aspekcie przydatności życia dla innych oraz w kontekście jednostkowo-aksjologicznym (jako wartość własnej egzystencji)29. – Sens jako potrzeba: doświadczenie sensu jest jedną z potrzeb, które można ulokować, za A. Maslowem, na najwyższym poziomie i określić mianem metapotrzeby30. Niektórzy autorzy nie mówią już nawet o potrzebie samorealizacji, ale wprost o potrzebie sensu życia31. Jako „potrzeba potrzeb” sens życia definiowany jest także przez naukowców Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, będącego głównym ośrodkiem badań nad tą problematyką32. K. Obuchowski umieścił zaś sens życia wśród potrzeb orientacyjnych, któ27 28 29 30

31 32

K. Popielski, Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza poczucia sensu życia, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1984, s. 44. K. Włostowska, Poczucie sensu..., op. cit., s. 153; K. Popielski, „Sens” i „wartość”..., op. cit., s. 108. W. Skubis, Sens życia, sens dziejów. Pytania o naukową filozofię sensu, „Studia Filozoficzne” 1981, nr 1, s. 188. Cyt. za: J. Mariański, Między nadzieją i zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkolnej, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1998, s. 20; K. J. Niewiadomski, Psychologia, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1993, s. 49. Por. Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1998, s. 270–271. K. Popielski, „Sens” i „wartość”..., op. cit., s. 126, 130; por. S. Michałowski, Logoterapia jako metoda odkrywania celu i sensu życia współczesnego człowieka, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego. Pedagogika Pracy Kulturalno-Oświatowej” 1994, nr 13, s. 22.

1. Poczucie sensu życia i czynniki wzmacniające jego aﬁrmację

re uznał za niezbędne dla harmonijnego rozwoju człowieka33. K. Popielski uważa jednak, że określenie „potrzeba sensu życia [...] nie jest zbyt szczęśliwe, ponieważ niesie ze sobą zbyt wiele znaczeń konotacyjnych”34. Są też autorzy, którzy sprzeciwiają się traktowaniu poczucia sensu życia jako najwyższej w hierarchii potrzeby35. J. Bradshaw sądzi, że sens życia stanowi jedną z ważniejszych potrzeb, ale to kontakt z Bogiem jest niezbędny dla najpełniejszego rozwoju człowieka36. W podobnym tonie wypowiada się V. King. Analizując najwyższe potrzeby, uznaje, że jednostka dąży do zaspokojenia potrzeby dawania czegoś innym ludziom, przezwyciężenia własnych trosk oraz połączenia się z czymś większym od własnego „ja”37. Powyższe spory zdaje się rozstrzygać V. E. Frankl, który uważa, że w życiu jednostki najważniejsze jest dążenie do sensu uchwytnego tylko w związku z wiarą, religią, Bogiem38. Rysunek 1. Hierarchia potrzeb człowieka według J. Bradshawa

ez jąc ika yn yw eb trz Po

Poczucia własnej wartości, Poczucia sensu, Ciekawości, Eksploracji, Przeżyć przykrych, Przeżyć przyjemnych, Uporządkowania, Stymulacji przestrzeni, Uznania, Przynależności, Lustra, Jedzenia, Dachu nad głową, Bezpieczeństwa, Ciepła, Czyjegoś dotyku

ui ak br

Po trz eb yp od sta wo we

e om iad św ara yp eb trz Po

Duchowości, Miłości, Spotkania z Bogiem, Prawdy, Piękna, Dobra, Troski o kogoś, Bycia potrzebnym, Twórczości, Generatywności, Samorealizacji, Indywidualizacji

Po trz eb yw yż sze

Człowiek potrzebuje: BOGA

ku tat os ed ni

Źródło: J. Bradshaw, Toksyczny wstyd, przeł. H. Grzegołowska-Klarkowska, Wydawnictwo „Akuracik”, Warszawa 1997, s. 246.

33 34 35

37 38

K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 163–174. K. Popielski, „Sens” i „wartość”..., op. cit., s. 129. Por. M. Lech, Mechanizmy kształtowania się poczucia bezsensu życia, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Psychologiczne” 1982, nr 16, s. 9.

J. Bradshaw, Toksyczny wstyd, przeł. H. Grzegołowska-Klarkowska, Wydawnictwo „Akuracik”, Warszawa 1997, s. 246. V. King, Teatr nasz wewnętrzny. Wstęp do kursu psychosyntezy, Wydawnictwo CODN, Warszawa 1998, s. 78. V. E. Frankl, Psychoterapia..., op. cit., s. 18.

Rozdział 1. Poczucie sensu życia i jego znaczenie dla jednostki

– Sens jako wymiar historyczno-antropologiczny: człowiek jest istotą historyczną i to zarówno w mikro-, jak i makrohistorycznym wymiarze. Sens życia ma więc swój kontekst społeczny, rozpięty między indywidualnym i zbiorowym obliczem tej samej rzeczywistości39. Pytanie o sens życia to pytanie o egzystencję jednostki na tle społeczeństwa, wiązanie jej linii życia z innymi, ponieważ los jednego człowieka jest losem wszystkich ludzi. Sens jest tym, co „zawsze [...] zastane” – tłumaczy K. Mech – to [...] całe kulturowe bogactwo [...], które przecież zawsze mamy pod ręką, do którego świadomie się odwołujemy, kiedy pytamy o sens swojego życia, kiedy stoimy przed wyborem swojej życiowej drogi40.

To właśnie na tle kultury L. Ostasz widzi budowanie zbiorowego sensu. Podkreśla, że jest ona współobecna w odkrywaniu bądź nadawaniu ogólnoludzkiego sensu i w tym aspekcie może [...] być rozumiana jako coś wspierającego, cementującego osiągnięty sens. Ale jak wiadomo, może ona również utrudniać utrzymywanie lub wywalczanie sensu41.

Natomiast C. Bartnik, mówiąc o sensie w znaczeniu historycznym, bierze pod uwagę trzy kręgi rzeczywistości. Pierwszym z nich jest historia jednostkowa, jako że historia to w pewnym sensie rodzaj egzystencji zawierającej w sobie obszar doznań i działań42. Podobnego zdania jest M. Lech, która uważa, że o sensie można mówić tylko w odniesieniu do konkretnej jednostki na tle jej społeczno-historycznej rzeczywistości43. Z kolei drugi krąg omówiony przez C. Bartnika dotyczy historii społecznościowej, w której występuje zjawisko sensu kolektywnego, tzw. psychiki zbiorowej, wyrażającej się w sztuce, żywym przekazie, ideach politycznych danego narodu, społeczności, rodziny44. Podobnie sens życia postrzegają socjologowie, którzy uważają, że dotyczy on naszego doświadczenia rzeczywistości społecznej – zarówno jej pozytywnych, jak i negatywnych aspektów. Podkreślają oni, że sens – indywidualny, jak również zbiorowy – jest osiągany w toku historii, a pytania o sens życia to pytania o jutro, o przyszłość kultury i tradycji przodków45. Trzecim kręgiem, o którym mówi C. Bartnik, jest historia powszechna, która jego zdaniem budzi w jednostce „rodzaj wspólnego 39 40 41 42 43 44 45

Por. J. Kondziela, Społeczny wymiar sensu [w:] K. Popielski (red.), Człowiek – pytanie otwarte..., op. cit., s. 181. K. Mech, Wiara budująca sens [w:] idem (red.), Człowiek wobec religii, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1999, s. 254. L. Ostasz, Analiza przeżycia..., op. cit., s. 112. C. Bartnik, Sens historyczny i religijny [w:] K. Popielski (red.), Człowiek – pytanie otwarte..., op. cit., s. 169–170. M. Lech, Mechanizmy kształtowania..., op. cit., s. 10. C. Bartnik, Sens historyczny..., op. cit., s. 171–172. Por. J. Mariański, Między nadzieją i zwątpieniem..., op. cit., s. 18.

1. Poczucie sensu życia i czynniki wzmacniające jego aﬁrmację

zmysłu sensu życia”46. Ten rodzaj sensu obejmuje wielkie procesy historyczne, a konkretnie – związki zachodzące między często bardzo odległymi zdarzeniami. Są to związki sensorodne, których skutkiem jest rozwój techniki, nauki i kultury. Z sensem historycznym wiąże się też sens religijny. Religia według autora wydaje się „jeszcze bardziej nastawiona na budowanie sensu ludzkiego niż historia”47. Jeszcze inne poglądy na temat rozumienia sensu życia przedstawił J. Szczepański. Potraktował go jako mechanizm obronny zwalczający lęk i poczucie zagrożenia. W takiej sytuacji mechanizm ten jest nastawiony na porządkowanie koncepcji życia oraz wprowadzenie pewnego ładu i porządku. Z tą interpretacja nie zgadza się K. Obuchowski, dla którego sens życia jednostki to świadomie przyjęty sposób istnienia. Odwołując się do teorii motywacji, wskazuje on na naczelne zadania jednostki, które są związane właśnie z sensem życia48. Zdaniem K. Popielskiego, problematyka sensu życia leży w sferze zainteresowań filozofii i z tego punktu widzenia ma znaczenie uniwersalne, ogólne (sens wszechświata, sens istnienia) lub parcjalne, szczegółowe (sens podmiotowego doświadczenia czegoś)49. Psychologia i pedagogika nie zajmują się badaniem sensu życia, lecz badaniem poczucia sensu życia, które obejmuje pewne ogólne przeświadczenie jednostki, podtrzymuje jej motywację i siłę życiową. Wiąże się z takimi treściami życia, jak: refleksja, nadzieja, zaufanie, perspektywa życiowa, miłość, dobro, życzliwość, wolność, absolut, zaangażowanie, sens.50. Poczucie sensu życia pojawia się wtedy, kiedy zostają pomyślnie zakończone działania zmierzające do realizacji nadrzędnych wartości. Według M. Lech, to [...] sytuacyjnie (okazjonalnie) pojawiające się (zwykle przy realizacji jakiś ważnych z punktu widzenia całości, zadań) przeświadczenie o ukierunkowaniu i znaczeniu działalności życiowej człowieka, czemu towarzyszy pozytywny stan emocjonalny51.

L. Ostasz uważa nawet, że istnieją dziedziny sensu życia, od których zależne jest jego poczucie i twierdzi, że: Sens można rozumieć jako zrównoważone, harmonijne układy odniesienia czegoś do czegoś52.

Dlatego też wyróżnił: sens przedmiotowo-przedmiotowy (gdy relacje między przedmiotami znajdują się poza jednostką); sens podmiotowo-podmiotowy (czyli 46 47 48 49

50 51 52

C. Bartnik, Sens historyczny..., op. cit., s. 172. Ibidem, s. 172–174. Cyt. za: W. Skubis, Sens życia..., op. cit., s. 189. K. Popielski, Psychologiczno-egzystencjalna interpretacja problematyki sensu i sensowności [w:] idem (red.), Człowiek – wartości – sens, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1996, s. 49–50. K. Popielski, Noetyczny wymiar..., op. cit., s. 170; por. idem, Psychologiczno-egzystencjalna interpretacja..., op. cit., s. 50. M. Lech, Mechanizmy kształtowania..., op. cit., s. 18–19. L. Ostasz, Analiza przeżycia..., op. cit., s. 111.

Rozdział 1. Poczucie sensu życia i jego znaczenie dla jednostki

wewnętrzne relacje jednostki, np. między popędem a intelektem) oraz sens podmiotowo-przedmiotowy (kiedy zachodzi relacja między jednostką a przedmiotem, czymś poza nią)53. Poczucie sensu życia można mierzyć specjalnie skonstruowanymi w tym celu narzędziami, a uzyskane wyniki służą diagnozie psycho-noetycznego stanu jednostki54. Literatura opisuje też czynniki – nazywane inaczej wskaźnikami55, miarami56, wyznacznikami57, korelatami58 czy determinantami59 – od których zależy poziom odczuwanego sensu. Jednak, zdaniem A. Szymanowskiej, określanie ich rzeczywistego wpływu nie jest proste, ponieważ sama konstatacja związku między poczuciem sensu życia a konkretnymi właściwościami nie upoważnia jeszcze do wysuwania stwierdzeń, że mają one faktyczny wpływ na poziom jego odczuwania60. W literaturze dotyczącej czynników wpływających na omawiane poczucie sensu życia najwięcej uwagi poświęcono rozważaniom na temat relacji wartość – sens życia61. Wynika z nich, że wartości sensorodne mają związek przede wszystkim z rodziną (macierzyństwem, więziami małżeńskimi)62. Nie bez znaczenia dla

53 54 55

56 57 58 59 60 61

L. Ostasz, Analiza przeżycia..., op. cit., s. 114. K. Popielski, Psychologiczno-egzystencjalna interpretacja..., op. cit., s. 52. A. Szymanowska, Problematyka poczucia sensu życia [w:] K. Ostrowska (red.), Atak – rezygnacja: strategie działania, Centralny Program Badań Podstawowych, Warszawa 1990, s. 144. Ibidem. E. Janczur, Wartości jako wyznacznik sensu życia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Pedagogiczne” 1995, nr 21. J. Konarska, Psychospołeczne korelaty..., op. cit., s. 91–190. T. Borowska, Pedagogia ograniczeń ludzkiej egzystencji, Wydawnictwo IBC, Warszawa 2000, s. 96–100, 146. A. Szymanowska, Problematyka..., op. cit., s. 159. Por. W. Ignatczyk, System wartości rodzinnych młodzieży końca XX wieku (na przykładzie województwa poznańskiego), „Studia Demograficzne” 1999, nr 1, s. 95–98; J. Mariański, Między nadzieją i zwątpieniem..., op. cit., s. 231–264; K. Popielski, Noetyczny wymiar..., op. cit., s. 201–205; J. Konarska, Psychospołeczne korelaty..., op. cit., s. 46–53, 111–113; B. Olszak-Krzyżanowska, Świat wartości i sens życia niepełnosprawnych studentów zielonogórskich [w:] H. Ochonczenko, G. Miłkowska, Osoba niepełnosprawna w społeczności akademickiej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 49–64; T. Czeżowski, Pisma z etyki i teorii wartości, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1989, s. 176–185; W. Cichoń, Wartości, człowiek, wychowanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996, s. 31–35; K. Błeszyńska, Wartość miłości, małżeństwa i rodziny w życiu osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1994, s. 76; E. Janczur, Wartości jako wyznacznik..., op. cit., s. 47–59, M. Przełecki, Sens a wartość, „Studia Filozoficzne” 1981, nr 4, s. 73–76; Z. Ziembiński, „Sens życia” a system wartości, „Studia Filozoficzne” 1981, nr 4, s. 77–85. K. Błeszyńska, Wartość miłości..., op. cit., s. 74–190; E. Janczur, Wartości jako wyznacznik..., op. cit., s. 55.

1. Poczucie sensu życia i czynniki wzmacniające jego aﬁrmację

jednostki są także praca zawodowa63, pozytywny stosunek do ludzi64, samorealizacja65, miłość66, zaangażowanie w życie religijne67, zdrowie68. Badacze odnotowali też pozytywny związek między poczuciem sensu życia a pewnymi cechami osobowości69, samooceną (obrazem siebie)70, funkcjonowaniem seksualnym71, umiejętnością konstruktywnego działania72, wewnętrzną lokalizacją kontroli73, dysponowaniem określonymi warunkami terytorialnymi74 czy akceptacją własnej przeszłości75. Z kolei A. Szymanowska wymieniła czynniki wzmacniające aﬁrmację poczucia sensu życia76. Sam termin „aﬁrmacja” obejmuje [...] pozytywny stosunek do własnego życia poprzez odnajdywanie sensu istnienia pomimo rozczarowań, nietrwałości szczęścia i nieszczęśliwych przypadków77.

Natomiast według S. Szumana, afirmacja to wtórna, dojrzała radość, pozytywna forma potwierdzania życia, zjawisko duchowej dojrzałości odbywające się przy współudziale refleksji78. Autor uważał, że „kto chce poznać radość życia, musi się przede wszystkim umieć cieszyć życiem w sposób prosty i naiwny”79. Dlatego też afirmacja możliwa jest dopiero wtedy, kiedy człowiek zdobędzie umiejętność, 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72

73 74 75

76 77 78 79

E. Janczur, Wartości jako wyznacznik..., op. cit., s. 55; A. Szymanowska, Problematyka..., op. cit., s. 150, 166–169. E. Janczur, Wartości jako wyznacznik..., op. cit., s. 55. Ibidem. J. Mariański, Między nadzieją i zwątpieniem..., op. cit., s. 358; E. Janczur, Wartości jako wyznacznik..., op. cit., s. 55. E. Janczur, Wartości jako wyznacznik..., op. cit., s. 55; A. Szymanowska, Problematyka..., op. cit., s. 169–171. E. Janczur, Wartości jako wyznacznik..., op. cit., s. 55; A. Szymanowska, Problematyka..., op. cit., s. 150. J. Konarska, Poczucie sensu życia młodzieży z inwalidztwem wzroku, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, Lublin 1994, s. 66–68. J. Konarska, Poczucie sensu życia..., op. cit., s. 66–68; eadem, Psychospołeczne korelaty..., op. cit., s. 53–64, 122–129, 150–153, 164–169. J. Kirenko, Psychospołeczne determinanty..., op. cit., s. 214–224. Z. B. Gaś, Umiejętność działania konstruktywnego a poczucie sensu [w:] B. Pilecka (red.), Osobowościowe i środowiskowe korelaty poczucia sensu życia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1986, s. 120; A. Szymanowska, Problematyka..., op. cit., s. 160–162. B. Stokłosa, Lokalizacja kontroli poczucia sensu życia [w:] B. Pilecka (red.), Osobowościowe i środowiskowe korelaty..., op. cit., s. 154. G. Rakoczy, Poczucie sensu życia a dysponowanie określonymi warunkami terytorialnymi [w:] B. Pilecka (red.), Osobowościowe i środowiskowe korelaty..., op. cit., s. 276. A. Nosal, Akceptacja własnej przeszłości i siebie i poczucie sensu życia a sposób funkcjonowania w warunkach Domu Opieki Społecznej [w:] B. Pilecka (red.), Osobowościowe i środowiskowe korelaty..., op. cit., s. 218–219. A. Szymanowska, Problematyka..., op. cit., s. 159–160. W. Łagodzki, G. Pyszczek (red.), Filozoﬁa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 12. S. Szuman, Aﬁrmacja życia, op. cit., s. 3–4, 10, 15. Ibidem, s. 17.

Rozdział 1. Poczucie sensu życia i jego znaczenie dla jednostki

nauczy się stwierdzania istnienia sensu życia. Takie wtórne, pozytywne ustosunkowanie się do życia jest, według S. Szumana, koniecznym warunkiem egzystencji posiadającej poczucie własnego sensu80. A. Szymanowska uważa, że aprobata życia jest uzależniona od takich czynników, jak: – zdolność do konstruktywnego działania; – preferowanie w działaniu strategii ataku; – optymizm, wyrażający się oczekiwaniem pozytywnych zmian własnej sytuacji w różnych sferach życia; – stabilny system wartości i brak problemów z wartościowaniem; – głęboka wiara w Boga (bez względu na to jak On jest pojmowany); – poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli; – poczucie tożsamości; – zaangażowanie w działalność polityczną, społeczną lub artystyczną; – poczucie wykorzystania w życiu własnych uzdolnień; – posiadanie przyjaciół; – akceptacja cierpienia81. Powyższe zależności i analiza opracowań dotyczących korelatów poczucia sensu życia82 wskazuje, że na jego aﬁrmację wpływ mają czynniki, które można pogrupować następująco: – wartości osobiste preferowane przez jednostkę; – optymizm życiowy, charakteryzujący się pozytywną postawą wobec życia; – skuteczność własna wynikająca z pewnych stylów radzenia sobie, umiejętności. A. Szymanowska wymienia także akceptację cierpienia83, którą można traktować jako pogodzenie się z własnymi ograniczeniami wynikającymi na przykład z przewlekłej choroby lub niepełnosprawności. Dlatego też ważnym czynnikiem związanym z aﬁrmacją życia będzie zaakceptowanie samego siebie, pozytywna samoocena na tle własnej sytuacji życiowej. W wypadku osób niepełnosprawnych będzie to coś więcej – akceptacja własnej niepełnosprawności.

80 81 82 83

S. Szuman, Aﬁrmacja życia, op. cit., s. 4. A. Szymanowska, Problematyka..., op. cit., s. 159–160. Por. ibidem, s. 144–172; B. Pilecka (red.), Osobowościowe i środowiskowe korelaty..., op. cit, s. 57–278; J. Konarska, Psychospołeczne korelaty..., op. cit., s. 91–190. V. E. Frankl mówi wręcz o aﬁrmacji cierpienia, por. idem, Homo patiens, op. cit, s. 17.