Kierunki i koncepcje pedagogiki katolickiej w Polsce 1918–1939
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 1
15.04.2013 10:03
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 2
15.04.2013 10:03
Janina Kostkiewicz
Kierunki i koncepcje pedagogiki katolickiej w Polsce 1918–1939
KrakĂłw 2013
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 3
15.04.2013 10:03
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Recenzenci: ks. prof. zw. dr hab. Jerzy Bagrowicz prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski
Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica Danuta Porębska
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: () , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 4
15.04.2013 10:03
Spis treści Wstęp .............................................................................................................................. Rozdział W poszukiwaniu istoty katolickości pedagogiki: jakiej pedagogice można nadać miano katolickiej? Dwie płaszczyzny odpowiedzi ...................... .. Katolickość pedagogiki zawarta w treści podstawowych pojęć i kategorii pedagogicznych ........................................................................... ... Idea katolickości .................................................................................. ... Katolicki ideał wychowania .............................................................. ... Cele wychowania w pedagogice katolickiej .................................. ... Światopogląd katolicki .......................................................................
.. Sensus catholicus – jako kategoria zawierająca i scalająca istotę katolickości pedagogiki ...................................................................... ... Obiektywizm – uniwersalizm – realizm – transcendencja ...... ... Intelekt – wola – uczucia .................................................................. ... Czyn – wychowanie do czynu ......................................................... ... Harmonia: harmonia życia – harmonia wychowania ................
Rozdział Pedagogika katolicka o orientacji tomistycznej ..................................................... .. Tomizm – neotomizm – scholastyka jako filozoficzno-teologiczne podstawy pedagogiki katolickiej ................................................................. .. Rozwój pedagogiki tomistycznej (wywiedzionej z tomizmu) .............. .. Jacka Woronieckiego (–) tomistyczna paedagogia perennis ............................................................... ... Sytuacja ówczesnej pedagogiki i etyki w interpretacji Woronieckiego ........................................................ ... Filozoficzne podstawy paedagogia perennis Woronieckiego .................................................................................... .... Metafizyczne i epistemologiczne założenia paedagogia perennis .............................................................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 5
15.04.2013 10:03
6
Spis treści
.... Antropologiczne podstawy paedagogia perennis .......... .... Zarys struktury wychowawczej człowieka ...................... ... Społeczne i personalistyczne konteksty pedagogiki katolickiej Woronieckiego ........................................... .. Wincentego Granata (–) tomistyczna koncepcja wychowania religijnego jako pedagogika wywiedziona z dogmatu ........................................................................................................ .. Kazimierza Kowalskiego (–) elementy neotomistycznej filozofii wychowania i pedagogiki ............................................................... ... Neotomistyczna filozofia wychowania .......................................... .... Pedagogiczne konsekwencje orientacji teocentrycznej i antropologicznej neotomizmu ........... .... Pedagogiczne konsekwencje neotomistycznej epistemologii ......................................................................... .... Elementy pedagogiki neotomistycznej ............................ .. Jana Salamuchy (–) propozycje pedagogiczne płynące z „unowocześniania” tomizmu .................................................... .. Piotra Chojnackiego (–) interdyscyplinarne inspiracje dla zagadnień pedagogicznych .................................................................... .. Konstantego Michalskiego (–) tomistyczna koncepcja wychowania w rodzinie ................................................................................ .. „(Neo)tomistyczna paidea”: wkład tomistów – filozofów i teologów – w rozwój pedagogiki katolickiej Charakterystyka ogólna ................................................................................ Rozdział Katolicki nurt pedagogiki kultury ............................................................................. .. Pedagogika kultury: istota i główne tendencje – jako tło wyodrębnienia katolickiej pedagogiki kultury ......................................... ... Filozoficzne podstawy katolickiej pedagogiki kultury ................ ... Cechy tradycyjnego modelu pedagogiki kultury jako wyróżniki mające rozwiązania własne w modelu katolickim .......................................................................... ... Religia i kultura w katolickim nurcie pedagogiki kultury .......... .. Jana Ciemniewskiego (–) narodowo-religijna koncepcja pedagogiki kultury .........................................................................................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 6
15.04.2013 10:03
7
Spis treści
... Kultura, wychowanie, religia – jako ramy myślenia o człowieku ........................................................................................... ... Charakter wyrazem wolności i wielkości ludzkiego ducha: kształcenie charakteru jako punkt centralny koncepcji Ciemniewskiego .................................................................................. ... Myśl społeczno-narodowa Ciemniewskiego: w obronie narodu i ku inspiracji społecznego funkcjonowania człowieka dorosłego ........................................................................... .. Zygmunta Bielawskiego (–) moralno-religijna koncepcja pedagogiki kultury ...................................................................... ... „Pedagogika wartościowa” i jej wychowawczy „mechanizm” ........................................................................................ ... Aksjologiczna orientacja w definiowaniu pedagogiki – na tle dyskusji o jej naukowej odrębności ..................................... ... Droga Bielawskiego do własnego rozumienia pedagogiki ......... ... Zarys koncepcji pedagogiki religijno-moralnej Bielawskiego ......................................................................................... .... Historyczne ujęcie rozwoju pedagogiki religijno-moralnej ................................................................. .... Cele pedagogiki religijno-moralnej w ujęciu Bielawskiego .......................................................... .... Zadania nauczyciela-wychowawcy (katechety) w koncepcji Bielawskiego ................................................... .. Barbary Żulińskiej (–) religijno-narodowa pedagogia wartości jako katolicka koncepcja pedagogiki kultury w integralnej wizji wychowania .................................................................. ... Ideały i wartości w wychowaniu – z perspektywy pedagogiki jako nauki i sposobu rozumienia wychowania ....... ... Piękne wychowanie – szczęśliwe dzieciństwo: założenia praktyki wychowawczej w ujęciu Żulińskiej .............. .. Henryka Weryńskiego (–) pedagogika kultury jako animacja kulturalno-religijna ............................................................. .. Inni przedstawiciele nurtu katolickiego polskiej pedagogiki kultury: Michał Klepacz (–), Witold Rubczyński (–), Jan Stepa (–), Stefan Szuman (–), Tomasz Wąsik (–), Lucjan Zarzecki (–) ............... .. Cechy charakterystyczne katolickiego nurtu polskiej pedagogiki kultury. Charakterystyka ogólna ............................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 7
15.04.2013 10:03
8
Spis treści
Rozdział Między katolicką pedagogiką kultury a pedagogiką personalistyczną ............. .. Pedagogika kultury a idea personalizmu: bliskość celów i znaczeń wobec odrębności – w odniesieniu do dzieł Andrzeja Niesiołowskiego i Zygmunta Kukulskiego ............................. .. Andrzeja Niesiołowskiego (–) pedagogika kultury i personalistyczne inklinacje ........................................................................ ... Pedagogia pracy oświatowej Niesiołowskiego jako autorska koncepcja „podniesienia” narodu po odzyskaniu niepodległości .......................................................... ... Pedagogika kultury i promocja idei personalizmu ........................ .. Zygmunta Kukulskiego (–) pedagogika jako nauka oraz kulturalnie i narodowo zorientowana koncepcja praktyki edukacyjnej w szkołach średnich ............................................... ... Poglądy na pedagogikę jako naukę ................................................. ... Kulturalno-narodowa koncepcja praktyki kształcenia i wychowania w średnich szkołach ogólnokształcących ............ .. Co różni pedagogikę personalistyczną od pedagogiki kultury? Charakterystyka ogólna ................................................................................ Rozdział Pedagogika personalistyczna o orientacji społecznej ........................................... .. Specyfika pedagogiki personalistycznej .................................................... .. Karola Górskiego (–) koncepcja wychowania personalistycznego o orientacji tomistyczno-społecznej ..................... ... Droga do pedagogiki personalistycznej ......................................... ... Koncepcja wychowania personalistycznego ................................. .... Założenia antropologiczne i ich pedagogiczne konsekwencje ......................................................................... .... Elementy składowe koncepcji wychowania .................... ... Obszary wychowania społecznego i ich personalistyczny wymiar ................................................................................................... .... Wychowanie a tradycja ....................................................... .... Wychowanie gospodarcze – własność i praca .............. .... Wychowanie w rodzinie ..................................................... .... Wychowanie państwowe .................................................... .. Stanisława Podoleńskiego (–) personalistyczno-społeczna koncepcja wychowania .............................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 8
15.04.2013 10:03
9
Spis treści
... Obecność kontekstu społecznego, politycznego, prawnego i kulturalnego w pismach Podoleńskiego .................. ... Elementy koncepcji wychowania prorodzinnego ....................... .... Przygotowanie młodzieży do narzeczeństwa i małżeństwa – ochrona osobowych praw godności i podmiotowości ................................................................... .... Przygotowanie do życia seksualnego i ról małżeńskich .................................................................. .... Seksualizm i prokreacja w życiu małżeńskim a erotyzm i seksualność w sferze publicznej .................. ... O istocie wychowania: rola wychowania w rodzinie – rola rodziny w wychowaniu ............................................................. .... Wychowawcze i opiekuńcze zadania rodziców ............ ... Dziedzina wychowania religijno-moralnego ................................ .... Prawo do życia dzieci nienarodzonych jako element wychowania moralnego i jego prorodzinnej linii ......... .... Rozwody w życiu religijno-moralnym: rozwód jako akt destrukcyjny – przeciw osobie, rodzinie i narodowi .............................................................................. ... Moralna sfera wychowania społecznego w kontekście patologii tkwiących w kulturze i w projektach ideologii totalitarnych ......................................................................................... ... Dziedzina wychowania fizycznego – dopełnienie integralnej wizji człowieka i wychowania ..................................... .. Aleksandra Wóycickiego (–) koncepcja wychowania społecznego jako konsekwencja katolickiej nauki społecznej ............. ... Wychowanie wyprowadzone z katolickiej nauki społecznej .................................................................................. ... Koncepcja wychowania do sprawiedliwości społecznej ............ .... Rola ruchu spółdzielczego w wychowaniu dla społeczności branż gospodarczych ........................... .... Wychowanie przez naprawę chrześcijańskiego ruchu robotniczego ............................................................. .. Inni przedstawiciele pedagogiki personalizmu społecznego: Stanisław Adamski (–), Stefan Wyszyński (–), Kazimiera Berkanówna (–), Michał Sopoćko (–), Ludwika Dobrzyńska-Rybicka (–), Maria Śliwińska-Zarzecka (–?), Stefan Abt (–), Jan Piwowarczyk (–), Marian Pirożyński (–) ....... .. Pedagogika personalistyczna o orientacji społecznej w Polsce –. Charakterystyka ogólna ........................................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 9
15.04.2013 10:03
10
Spis treści
Rozdział Pedagogika personalistyczna o orientacji egzystencjalnej .................................. .. Egzystencjalizm jako filozoficzna inspiracja dla pedagogiki katolickiej ............................................................................. .. Józefa Roskwitalskiego (–) egzystencjalna perspektywa oglądu pedagogiki i programu nauczania religii ..................................... .. Ludwiki Jeleńskiej (–) integralno-egzystencjalna koncepcja pedagogiki .................................................................................... ... Pedagogika jako nauka – egzystencjalne ujęcie jej przedmiotu i podmiotu wychowania .................................................................... ... Teoria wychowania Jeleńskiej .......................................................... .... Założenia antropologii katolickiej w ujęciu Jeleńskiej ................................................................ .... Wychowanie w warstwie wpływów podświadomych ... .... Wychowanie w warstwie wpływów świadomych .......... ... Teoria kształcenia – teoria szkoły – metodyka pierwszych lat kształcenia ............................................. .. Katolicka pedagogika personalno-egzystencjalna Charakterystyka ogólna ................................................................................ Rozdział Pedagogika zaangażowana: religijno-patriotyczno-narodowe koncepcje „walczące” ................................................................................................... .. Patriotyzm i wiara jako podstawy i kryteria myśli „zaangażowanej” .................................................................................. .. Walerego Jasińskiego (–) pedagogika katolicka jako myśl „walcząca” ...................................................................................... ... Poglądy Jasińskiego na warstwę działań praktycznych zwolenników ideologii wrogich religii katolickiej ....................... ... O skutkach braku teocentrycznego humanizmu w wychowaniu i pedagogice ............................................................. ... Program Jasińskiego dla pedagogiki katolickiej ........................... .. Jana Andrzeja Kuchty (–?) pedagogika nowoczesnego i dynamicznego katolicyzmu ..................... .. Uwarunkowania zaistnienia katolickich koncepcji „pedagogiki zaangażowanej”. Charakterystyka ogólna ..........................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 10
15.04.2013 10:03
11
Spis treści
Rozdział Dyskursywno-krytyczny kierunek rozwoju pedagogiki katolickiej: polemika z nowym wychowaniem ........................................................................... .. Krytyka wybranych aspektów filozofii jako tło odniesień pedagogiki katolickiej do nowego wychowania ...................................... ... Krytyka intelektualizmu .................................................................... ... Krytyka woluntaryzmu ...................................................................... ... Krytyka materializmu ........................................................................ ... Krytyka fideizmu i sentymentalizmu jako zjawisk właściwych błędnemu pojmowaniu katolicyzmu ....................... .. Krytyka filozoficznych podstaw nowego wychowania w tekstach z obszaru pedagogiki katolickiej ............................................ ... Krytyka naturalizmu .......................................................................... ... Krytyka indywidualizmu ................................................................... ... Krytyka socjologizmu ......................................................................... ... Krytyka laicyzmu i liberalizmu ........................................................ ... Krytyka nadmiaru pragmatyzmu i utylitaryzmu ......................... .. Spór o koedukację .......................................................................................... ... Strony sporu ......................................................................................... ... Argumenty zwolenników i przeciwników koedukacji ............... ... Dyskurs nad koedukacją w ramach VI Międzynarodowego Kongresu Wychowania Moralnego w Krakowie – wrzesień ...................................................................................... ... Aspekty prawne koedukacji w Polsce ............................................ ... Karola Mazurkiewicza (–) poglądy na wychowanie seksualne jako dopełnienie stanowiska pedagogiki katolickiej w sporze o koedukację ....................................................................... .. Obszary dialogu i recepcji: koncepcje pedagogiczne nowego wychowania i ich zastosowanie w katechetyce ....................... ... Konteksty i uwarunkowania obecności koncepcji dydaktycznych nowego wychowania w katechetyce .................. .... Zainteresowanie dzieckiem ............................................... .... Zainteresowanie propozycjami dydaktycznymi nowego wychowania ........................................................... ... Mieczysława Szymona Węglewicza (–) katechetyka nowoczesna i otwarta na dydaktyczne koncepcje nowego wychowania .......................................................................... ... Józefa Rychlickiego (–) pochwała „uczenia się pod kierunkiem” .....................................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 11
15.04.2013 10:03
12
Spis treści
... Józefa Roskwitalskiego (–) koncepcja szkoły pracy (szkoły twórczej) w katechetyce ................................................... ... Inne projekty dydaktyczne nowego wychowania na łamach pism polskich katechetyków ...................................... .... Nauczanie źródłowe ......................................................... .... Metoda projektów i nauczanie łączne .......................... .. Katolickie Stulecie Dziecka: nowoczesne inicjatywy pedagogiczne w teorii i praktyce wychowawczej ................................. ... Jana Kuchty (–?) promocja idei katolickiego Stulecia Dziecka ........................................................ ... Przykłady polskich projektów pedagogicznych katolickiego Stulecia Dziecka ........................................................ ... Polskie harcerstwo lat – jako ruch katolicki ............
Zakończenie ................................................................................................................ Bibliografia ..................................................................................................................... . Bibliografia Pedagogika katolicka w Polsce – (wybór) ............. . Literatura pomocnicza ....................................................................................
Zastosowane skróty ................................................................................................... Indeks nazwisk ...........................................................................................................
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 12
15.04.2013 10:03
Wstęp
Pedagogika katolicka w dziejach nowożytnej Europy stworzyła, zarówno
w obrębie swoich podstaw teoretycznych, jak i praktyki wychowawczej, uniwersalne i zarazem najbardziej tradycyjne standardy procesów wychowania i kształcenia. Miało to miejsce, począwszy od budowania ideału wychowawczego i podstaw teologicznych, antropologicznych, ontologicznych, epistemologicznych kształcenia, na modelach relacji uczeń – nauczyciel oraz metodach dydaktycznych kończąc. Jeżeli obok tego przywołamy inicjatywy organizacyjne dotyczące szkolnictwa wszelkich szczebli i ich związki z Kościołem katolickim (choćby papieskie akty erekcyjne uniwersytetów europejskich) – bo przecież są to rezultaty poszukiwań twórczych pedagogiki katolickiej i ich praktyczne aplikacje – rzecz wydaje się na przestrzeni minionych wieków złożona, wielowątkowa, ewoluująca, mająca okresy zarówno intelektualnej aktywności, jak i zastoju. Towarzyszy przy tym pedagogice katolickiej pewien stały, niepodlegający zasadniczym zmianom fundament filozoficzno-teologiczny, pozwalający na niezatracanie swojej tożsamości w wielowiekowym trwaniu tej myśli o wychowawczym rozwoju człowieka. Łatwo jest rekonstruować dzieje nowych idei, nowych nurtów pedagogicznych, teorii i koncepcji proponowanych światu w celu skierowania go na nowe tory biegu dziejów. Trudniej odnosić się do tych, na których zbudowano podwaliny nowożytnej kultury europejskiej. Pedagogika katolicka, której początków (jako pedagogii nieposiadającej odrębności naukowej) można poszukiwać niedługo po rozwinięciu działalności przez Kościół katolicki, należy do najstarszych i najszerszych inicjatyw pedagogicznych w nowożytnej Europie. Rozwój naukowy pedagogiki katolickiej w Polsce w okresie od do r. nie miał do tej pory swoich całościowych syntetycznych opracowań, diagnoz. Te, które powstały w latach – (w środowiskach niezwiązanych z Kościołem katolickim), były tendencyjne. Publikacje dotyczące pedagogiki kato Miały tu miejsce dwa uzupełniające się przejawy tendencyjności wynikające z ideologii komunistycznej: odrzucenie i krytyka religii z wychowaniem religijnym (katolickim) włącznie oraz krytyka pedagogicznej spuścizny naukowej (i kulturalnej) przeszłości połączona
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 13
15.04.2013 10:03
14
Wstęp
lickiej lat – napisane po r. są fragmentaryczne lub koncentrują się na wybranej problematyce; wśród nich niektóre prace tamtego okresu jawią się jako biorące udział w rozwiązaniu wybranych zagadnień, często bez wskazywania ich katolickich korzeni. W środowiskach akademickich znajomość pedagogiki nurtu katolickiego jest wyjątkowo uboga. Jej koncepcje wychowania nie pojawiają się w podręcznikach przeznaczonych do kształcenia pedagogów. Współczesne środowiska akademickie ograniczyły posługiwanie się terminem „pedagogika katolicka”. W potocznym odbiorze, szczególnie w kulturze masowej, pedagogikę nurtu katolickiego czyni się spadkobierczynią przypisywanych jej, a niekoniecznie przez nią generowanych i niekoniecznie przez jej teoretyków aprobowanych, autorytarnych praktyk wychowawczych, błędnych interpretacji jej teoretycznych zaleceń, wszelkich „małości” mających miejsce w praktykach edukacyjnych i pisarstwie, które dla wzmocnienia swego prawa bytu przybierały „maskę katolickiej pobożności” lub antykatolicką maskę poprawności politycznej czy światopoglądowej. Brak zatem pedagogice katolickiej jej „oblicza własnego”, adekwatnego do rzeczywiście powstałych na jej gruncie teorii, założeń, koncepcji, postulatów – co dotyczy także okresu objętego badaniami (–). Bardzo mało jest dobrych, cząstkowych opracowań z historii pedagogiki katolickiej – niewyczerpane
z milczeniem nad całymi jej obszarami. W pierwszej kwestii teksty propagandowe dla obszaru teorii i praktyki wychowawczej publikowała m.in. „Nowa Szkoła” (organ Ministerstwa Oświaty), promująca ateistyczny i sowiecki zarazem model pedagogiki marksistowskiej za pośrednictwem artykułów (pełnych epitetów pod adresem „starego” wychowania religijno-moralnego) Ż. Kormanowej, M. Szulkina, W. Schayera i innych. W obrębie drugiego zjawiska – krytyki (już o ambicjach naukowych) pedagogiki chrześcijańskiej (katolickiej) ta pojawia się jako krytyka pedagogiki burżuazyjnej (z reguły nie krytykowano polskich katolickich koncepcji wychowawczych, np. Woronieckiego, Michalskiego, Żulińskiej, Ciemniewskiego, Podoleńskiego – co stwarzało wrażenie, jakby one nie istniały). Krytyka ta ma miejsce np. w tomie „Studiów Pedagogicznych”, gdzie jej religijna odmiana poddana jest negatywnej ocenie na przykładzie pedagogiki F.W. Foerstera (zob. T. Pasierbiński, Fryderyk Wilhelm Foerster, „Studia Pedagogiczne”, t. , Krytyka pedagogiki burżuazyjnej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Kraków – Warszawa ). Krytyce podlegały koncepcje pedagogiki katolickiej, przy często błędnej interpretacji, bez powoływania się na naukowe autorytety ze środowisk katolickich, np. S. Jedlewski, Krytyka wychowania narodowego i państwowego: tendencje nacjonalistyczne w nauczaniu i wychowaniu okresu dwudziestolecia („Studia Pedagogiczne”, t. , Krytyka pedagogiki burżuazyjnej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Kraków – Warszawa , s. –). Tendencyjności ocen połączonej z „zasłoną milczenia” towarzyszyła promocja koncepcji „postępowych” (zob. np. B. Suchodolski, U podstaw materialistycznej teorii wychowania, PWN, Warszawa ; tenże, O program świeckiego wychowania moralnego, Nasza Księgarnia, Warszawa ). Szerzej piszę o tym w: J. Kostkiewicz, Aksjologiczne podstawy katolickich koncepcji pedagogicznych [w:] taż (red.), Chrześcijańskie inspiracje w pedagogice, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków , s. –.
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 14
15.04.2013 10:03
15
Wstęp
przez nie zasoby piśmiennictwa tego okresu w zasadzie uniemożliwiają stworzenie na podstawie tych opracowań syntetycznego obrazu kierunków rozwoju pedagogiki katolickiej lat –. By stało się to możliwe, na potrzeby niniejszej monografii konieczne były uprzednia rekonstrukcja i reinterpretacja tej spuścizny z wykorzystaniem autentycznych archiwalnych tekstów (które są podstawą niniejszych badań), często niełatwo dostępnych. Mówię tu nie tylko o rekonstrukcji, lecz także o reinterpretacji, bo – jak pisze B. Śliwerski – bez tego nie da się przekładać tekstu z języka jego autora na język badacza: „Studiując jakąś teorię wychowania, stajemy się jej interpretatorami, gdyż nie tylko reprodukujemy jej treść – to, co chciał autor powiedzieć – ale i sami działamy twórczo, wnosząc w interpretację swe własne założenia”. (Re)konstruując i reinterpretując autorskie koncepcje (teorie) z obszaru pedagogiki
B. Śliwerski, Metateoretyczne badania teorii wychowania [w:] T. Jałmużna, I. Michalska, G. Michalski (red.), Konteksty i metody w badaniach historyczno-pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków , s. . Podjęta tu została decyzja o poprzestaniu na poziomie „koncepcji”, uzasadnienie (wykazanie) bowiem, że koncepcja spełnia kryteria teorii naukowej (choćby tzw. małej teorii), byłoby dodatkowym zadaniem badawczym. Odwołując się do wyróżnianych przez J. Kozieleckiego trzech rodzajów struktur symbolicznych (teorii, koncepcji, wizji), przyjmuję, że teorie są przede wszystkim systemem praw dobrze zhierarchizowanych i dobrze uzasadnionych, należąc w naukach społecznych (i humanistycznych) do rzadkości – co dotyczy objętych moimi badaniami autorskich prób teoretycznego ujęcia wychowania. W badaniach nie znajduję zastosowania także dla trzeciej z nich, gdyż w wizjach dominują twierdzenia niedostatecznie uporządkowane i nieuzasadnione, spekulatywne (J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna człowieka, PWN, Warszawa , s. ). Druga z wyróżnionych przez Kozieleckiego struktur to koncepcje – w ich obrębie nie dominują prawa, jak w teoriach, lecz „[...] hipotezy, które nie są w pełni uzasadnione i których wartość predyktywna oraz eksplanacyjna jest ograniczona. Nie pozwalają one formułować niezawodnych przewidywań. W naukach społecznych prawdopodobnie większość konstrukcji symbolicznych ma taki charakter” (tamże). Opierając się na zdefiniowanych przez M.A. Krąpca „koncepcjach fi lozoficznych” (tenże, Koncepcje filozoficzne [w:] A. Maryniarczyk i in. (red.), PEF, t. , PTTA, Lublin , s. ), przez analogię tytułowy termin koncepcja rozumiem tu jako: systemowe uporządkowanie poznania rzeczywistości wychowawczej dotyczące jej różnych aspektów, formowane w odpowiedziach na naukotwórcze pytania wyrażone w języku intersubiektywnie komunikowalnym. Takie rozumienie koncepcji pedagogicznych warunkują: „a) przedmiot; b) charakter poznania; c) pytania naukotwórcze” (tamże). Systematyzacja i próby klasyfi kacji koncepcji pedagogiki katolickiej prowadziły mnie do wyodrębnienia kierunków rozwoju tej pedagogiki. Termin „kierunek” posiada w pedagogice swoją historię praktycznego stosowania, jak również próby ujednolicenia i doprecyzowania jego znaczeń (zob.: B. Śliwerski, Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków , s. –). Występujące w niniejszym opracowaniu rozumienie terminu „kierunek” (w znaczeniu: kierunek rozwoju pedagogiki katolickiej) współgra z tym zakresem stanowiska B. Śliwerskiego, kiedy twierdzi on, że: „Pojawienie się i rozprzestrzenianie kierunku wiąże się najczęściej z jakąś konkretną osobą czy grupą osób, szkołą naukową” (tamże), co przy szerokim i zróżnicowanym wewnętrznie nurcie pedagogiki katolickiej jest w pełni
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 15
15.04.2013 10:03
16
Wstęp
katolickiej, stanęłam wobec próby ukazania „oblicza własnego”, oddania obrazu rzeczywistego (realistycznego) pedagogiki katolickiej. I chociaż starałam się, by moje przedsądy, własna założeniowość (przed-założeniowość) odgrywały w rekonstrukcji i (re)interpretacji jak najmniejszą rolę, to powinnam tu wobec przyszłego Czytelnika zdeklarować, że lokują się one w obszarze personalizmu chrześcijańskiego. Jego bliskość w stosunku do koncepcji pedagogiki katolickiej będzie sprzyjać wydobywaniu jej atutów oraz decydować o tendencji do niekrytykowania z perspektywy, która byłaby obca myśli chrześcijańskiej (np. z perspektywy neomarksistowskiej lub neoliberalnej) – co nie oznacza przyjmowania na siebie roli mentora tej pedagogiki. Nakreślona sytuacja odsłania cele, jakie przyjęłam w podjętych badaniach: głównym celem jest próba stworzenia ogólnego wizerunku pedagogiki katolickiej w Polsce lat – w zakresie teoretycznej warstwy tworzących ją koncepcji i kierunków rozwoju; wizerunku, który jest zawarty w pozostawionej naukowej spuściźnie pisarskiej z tamtych lat. Będą to zatem badania nad zapisanymi w różnorodnych tekstach koncepcjami, ideami i poglądami pedagogicznymi, wizjami człowieka i wychowania. Zajmę się niejako „produktami nauki” – koncepcjami, teoriami, przeszłymi polemikami, sporami, dyskursami, które miały miejsce we wskazanym okresie. Będą to badania o charakterze opisowym i wyjaśniającym, a także porządkującym i klasyfikującym. Uzyskany efekt badawczy może być też punktem wyjścia dalszych badań, może się okazać, że zachodzi tu zjawisko ponadczasowości przynajmniej niektórych koncepcji, idei, rozwiązań (lecz to nie będzie już przedmiotem weryfikacji). Cel ogólny będę chciała osiągnąć, realizując dwa składające się nań i podporządkowane mu cele (składowe). Pierwszym z nich będzie (re)konstrukcja i reinterpretacja koncepcji pedagogicznych głównych przedstawicieli pedagogiki zrozumiałe. Przyjęte tu rozumienie „kierunku” nie pozostaje też w sprzeczności z jego określeniem przez A. Stępnia (tenże, Wstęp do filozofii, Tow. Nauk. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin ). Natomiast tylko częściowo współgra z węższym rozumieniem „kierunku pedagogicznego” przez K. Sośnickiego, dla którego określa on „w sposób właściwy przedmiot, treści i metody pedagogiczne dla [...] dziedziny lub nawet pewnej strony lub składnika [...] dziedziny” wychowania (tenże, Rozwój pedagogiki zachodniej na przełomie XIX i XX w., Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa , s. ) . Znaczenia obu terminów („koncepcja”, „kierunek”) są „nieostre”, przy tym nie tyle nie zdefiniowane, co różnorodnie używane, nawet przez tego samego autora [np. L. Chmaj pierwsze wydanie książki zatytułował Kierunki i prądy pedagogiki współczesnej (Nasza Księgarnia, Warszawa – Wilno ), drugie: Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku (PZWS, Warszawa ); np. w pierwszym wydaniu wyróżnia „C. Kierunek religijno-moralny – s. –”; w drugim kierunek ten ma już status prądu („R. V. Pedagogika religijna, s. –”)] – w Przedmowie do wydania drugiego autor nie uzasadnia tej decyzji (tamże, s. –). Kolejne ujęcia „kierunku” zawierają inne prace (zob. np.: S. Żak, Kierunki, szkoły, terminy literackie, Wyd. Pedagogiczne ZG ZNP, Warszawa ).
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 16
15.04.2013 10:03
17
Wstęp
katolickiej we wskazanym okresie (co będzie wymagało wcześniejszego ich wybrania), a także ich klasyfikacja; drugim będzie wyłonienie głównych kierunków rozwoju pedagogiki katolickiej, co powinno się dokonać na podstawie przyjętej klasyfikacji tych koncepcji ze względu na podstawowe ich wyróżniki, a także w odniesieniu do istotnych wówczas prądów filozoficznych i kulturowych czy kontekstów historycznych. Warunkiem wstępnym osiągnięcia tych celów było stworzenie bibliografii nt. Pedagogika katolicka w Polsce –, która została zawarta w niniejszej książce. Zadanie stworzenia bibliografii wymagało kwerendy różnorodnych zasobów archiwalnych. Złożony okazał się wybór czasopism, ponieważ w omawianym okresie historycznym było ich bardzo wiele. Zastosowałam tu dwa podstawowe kryteria: jak największy zakres zgodności profilu (teologicznego, filozoficznego, religijnego/konfesyjnego i pedagogicznego) czasopisma z nauczaniem Kościoła katolickiego oraz kryterium jak najwyższego poziomu naukowego. Kwerendą objęłam wszystkie numery czasopism z lat – (po uprzednim ich doborze ze względu na połączone kryterium katolickie i pedagogiczne), takich jak: „Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy” (organ Związku Diecezjalnych Kół Księży Prefektów: Lwów – Warszawa); „Ateneum Kapłańskie” (miesięcznik wychodzący pod kierunkiem Profesorów Włocławskiego Seminarium Duchownego); „Przegląd Powszechny” (jezuici – Kraków); „Ruch Katolicki” (organ Akcji Katolickiej w Polsce); „Kultura i Wychowanie”, „Studia Pelplińskie”, „Kwartalnik Pedagogiczny” (Organ Sekcji Pedagogicznej Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych – tu uwidocznił się brak zgodności profilu religijnego i światopoglądowego Stowarzyszenia z jego organem wydawniczym, co przyniosło małą liczbę tekstów dających się zakwalifikować do pedagogiki katolickiej). W bibliografii pojawiły się także teksty z „Roczników Filozoficznych KUL”, „Zeszytów Naukowych KUL”, „Prądu” (KUL), roczników diecezjalnych i innych. Szczególnym rodzajem piśmiennictwa były pamiętniki zjazdów i kongresów wychowania katolickiego. Lista została poszerzona o teksty podręczników pedagogiki katolickiej, książek, broszur, nadbitek z różnego rodzaju wydawnictw. Innym sposobem był przegląd istniejących bibliografii, które – poza bibliografią dorobku S. Podoleńskiego autorstwa L. Grzebienia – zawierały zazwyczaj niewielką (mniejszą od pozyskanej przeze mnie) liczbę publikacji danego autora. Dotyczy to głównie dorobku pedagogów i katechetyków prezentowanego w Słowniku pedagogów polskich (pod red. W. Bobrowskiej-Nowak i D. Dryndy, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice ) oraz w Słowniku katechetyków polskich XX wieku (praca zbior. pod red. R. Czekalskiego przy współpr. Z. Marka i R. Murawskiego, Wyd. Salezjańskie, Warszawa ); a także bibliografii S. Możdżenia zawartej w Inspiracje katolickiej myśli wychowawczej w Polsce do połowy XX wieku (Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce ).
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 17
15.04.2013 10:03
18
Wstęp
Kwalifikowanie (przyjęcie lub odrzucenie) każdego tekstu do obszaru pedagogiki katolickiej dokonywało się na kilku etapach – ostatecznie odwoływałam się do kryteriów opisanych w rozdziale pierwszym niniejszej pracy (odpowiadającym na pytanie: jakiej pedagogice można nadać miano katolickiej?). W badaniach nie odnoszę się do praktyki wychowawczej (działalności szkół, przedszkoli, ochronek, uniwersytetów, internatów i burs, sierocińców, organizacji i stowarzyszeń katolickich, programowych kierunków działań Akcji Katolickiej, duszpasterstwa akademickiego i innych organizacji katolickich – chyba że są one przedmiotem opracowań naukowych lub elementem publikowanych autorskich koncepcji wychowawczych). Nie badam też doktryny wychowawczej Kościoła katolickiego zawartej w jego dokumentach (encyklikach, uchwałach synodalnych, listach apostolskich itp. – chyba że są treścią odniesień i komentarzy w analizowanych tekstach). Biorąc pod uwagę rozważania W. Szulakiewicz nad stosowanymi w historii myśli pedagogicznej modelami badań (w tym nad jej nurtami oraz rozwojem poglądów i teorii pedagogicznych), muszę stwierdzić, że realizowany model badań jest modelem podmiotowo-przedmiotowym. Wzorując się na modelu opisanym przez tę autorkę, należy to uzasadnić w następujący sposób: w centrum analizy historyczno pedagogicznej stawiam „wytwór – obiekt” myśli, jakim jest pedagogika katolicka w Polsce lat – (co należałoby uznać za model przedmiotowy), lecz w ramach tego obiektu badam koncepcje pedagogiczne poszczególnych twórców – zastosowałam więc jako podstawę, jako pierwotny, model podmiotowy. Dopiero potem grupa tych koncepcji (o podobnych cechach wewnętrznych) zaprojektowanych przez ich twórców pozwoliła mi wyłonić tworzone przez nie poszczególne kierunki rozwoju nurtu, jakim jest pedagogika katolicka. Próba ich opisu i systematyzacji odbędzie się już zatem w modelu przedmiotowym; pojawi się ponadto „cyrkulacja” pomiędzy oboma modelami – swoiste „tam i z powrotem”. W swoich badaniach „historyk nie »odbija« ani nie »rekonstruuje« czegoś gotowego, tylko na to czekającego, lecz proponuje taki czy inny opis przeszłości” – także utworzonych w przeszłości koncepcji wychowawczych nurtu pedagogiki katolickiej. Badane koncepcje i kierunki rozwoju są zatem wyrazem Po części została ona zobrazowana w dwutomowym dziele opublikowanym w Oficynie Wydawniczej „Impuls” pt. Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, t. (red. J. Kostkiewicz), Kraków , ss. ; t. (red. J. Kostkiewicz, K. Misiaszek), ss. ok. (w druku). W. Szulakiewicz, Myśl pedagogiczna jako przedmiot badań historiografii edukacyjnej, „Chowanna”, R. (), t. [/], s. . W rozumowaniu tym posługuję się ustaleniami W. Szulakiewicz, Myśl pedagogiczna..., dz. cyt., s. –. J. Topolski, Wprowadzenie do historii, Wyd. Poznańskie, Poznań , s. .
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 18
15.04.2013 10:03
19
Wstęp
konceptualizacji niegdyś pożądanej, projektowanej czy diagnozowanej rzeczywistości, w której każdy podkreśla inne jej elementy. Już wstępne rozeznanie w tekstach przedstawiających koncepcje wychowania sprawiło, że zgłębiając je, trzeba było podejmować decyzje o stopniu uszczegółowienia rekonstrukcji: zbyt duże uogólnienie, zbyt daleko posunięta synteza eliminowałyby nie tylko oryginalność autorskiego wkładu, lecz także pełną wymowę pedagogiki katolickiej. Bacząc na to, trzeba przyznać za B. Śliwerskim, iż „o »wyjaśnianiu« można mówić jedynie w obrębie danej teorii [koncepcji – uzup. J.K.]”. Podjęłam więc decyzję o rekonstruowaniu (opisywaniu i wyjaśnianiu) każdej autorskiej koncepcji z osobna. Decyzja ta w znacznej mierze wyznaczyła strukturę treści książki. Ponadto miała za zadanie pełnić rolę dokumentującą istnienie tych autorskich koncepcji w rozwoju pedagogiki katolickiej, co uznałam za wyjątkowo ważne wobec niewielkiej dostępności archiwalnych materiałów. Decyzja ta wynikała jeszcze z jednego motywu: przez drobiazgowe rekonstrukcje poszczególnych koncepcji pedagogicznych niniejsza książka ma za zadanie powstrzymać etap ogólnikowych ocen całego nurtu pedagogiki katolickiej, etap do tej pory dominujący i także z tego powodu dla niej bardzo niekorzystny. Tak jak różnice wyłonione pomiędzy grupami koncepcji pozwalały wyodrębnić kierunki rozwoju pedagogiki katolickiej, tak niezbyt wielka różnorodność tych kierunków była warunkowana granicami tej różnorodności. W przypadku pedagogiki katolickiej granice tej różnorodności wyznaczają głównie religia, teologiczno-filozoficzne podstawy pedagogiki oraz czynnik instytucjonalny w postaci dokumentów Kościoła. Nadrzędny cel tej pracy (rekonstrukcja rzeczywistego oblicza kierunków rozwoju i koncepcji pedagogiki katolickiej w Polsce lat –) niesie ze sobą konieczność klasyfikacji. W obrębie dyscyplin naukowych klasyfikacje teorii, koncepcji, nurtów czy kierunków rozwoju są zjawiskiem znanym; klasyfikuje się, opierając się na różnorodnych kryteriach, dla różnych celów i na różnych poziomach ogólności. Żadna z takich klasyfikacji „granic ostrych nie wyznacza, bo w ogóle klasyfikacje »ostre« mamy tylko w matematyce i logice; w zakresie przedmiotów rzeczywistych granice między wyróżnionymi grupami będą zawsze dosyć płynne; tym bardziej to zachodzić będzie w dziedzinie płynnych z natury swojej historycznych wytworów duchowych człowieka”. Z tekstów
B. Śliwerski, Badania [meta-]porównawcze współczesnych teorii wychowania [w:] tenże, Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków , s. . W kwestii różnorodności i różnic między teoriami zob. tamże, s. –. J. Salamucha, Tomizm jako „philosophia perennis” [w:] tenże, Wiedza i wiara. Wybrane pisma filozoficzne, J.J. Jadacki, K. Świętorzecka (red.), Tow. Nauk. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin , s. (pierwodruk: „Tygodnik Powszechny”, R. , nr () [], s. ).
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 19
15.04.2013 10:03
20
Wstęp
J. Salamuchy wynika, że dla filozofii katolickiej teologia katolicka jest normą negatywną (zależność ta z powodzeniem przenosi się na pedagogikę katolicką). Jej potrzeba wynika z niedoskonałości metod badawczych filozofii i pedagogiki; gdyby były one równie ścisłe jak w matematyce, taka norma w filozofii (i pedagogice) byłaby zbędna – jak jest właśnie zbędna w matematyce czy fizyce. Wtedy mówienie o filozofii czy pedagogice katolickiej raziłoby w równym stopniu jak mówienie o katolickiej matematyce. Czy wypowiedź Salamuchy uzasadnia wystarczająco rację obecności „pedagogiki katolickiej”? Z rozprawy J. Bagrowicza przedstawiającej szerokie spektrum problemów i kontekstów funkcjonowania oraz tożsamości pedagogiki religii, w tym pedagogiki katolickiej, wynika, że współcześnie dominuje tu wielość punktów widzenia i ich różnorodność. Wyodrębnianie i używanie w dyskursie naukowym pojęcia (i nurtu) pedagogiki katolickiej ujawni grono nie tylko jej zwolenników, lecz także przeciwników. Wyłoni wśród teoretyków tych, którzy pedagogikę katolicką przeciwstawiali wszelkim innym pedagogikom (czyniąc ją orężem pozytywnym lub negatywnym w walce o cele pozapedagogiczne), oraz tych, dla których „pedagogika katolicka” była/jest po prostu pedagogiką, z takim samym statusem jak inne (inspirowane inną myślą czy inną religią). Specyficzna dziś niewątpliwie sytuacja pedagogiki katolickiej wśród innych jej nurtów wynika między innymi z tego, że pedagogika gubiła swoje związki z religią, także katolicką, na dwóch poziomach działań (prac) naukowych. Pierwszy wiąże się z dążeniami pedagogów (wynikającymi z rozwijania swojej dyscypliny) do coraz większej jej samodzielności i niezależności względem innych dyscyplin naukowych, drugi – z ekspansją filozoficznych i ideologicznych ofert edukacyjnych programowo odchodzących od religii; trzeci łączy się z czynnikiem ludzkim – i tu obok przywoływanej przez D. Stępkowskiego „niechęci i podejrzliwości”, będących J. Jadacki, K. Świętorzecka, Posłowie. O dziele Jana Salamuchy [w:] J. Salamucha, Wiedza i wiara...., dz. cyt., s. . J. Bagrowicz, Tożsamość pedagogiki religii z polskiej perspektywy [w:] J. Bagrowicz, J. Michalski, J. Heumann (red.), Zapoznane wymiary edukacji. Polsko-niemieckie kolokwium pedagogiczno-religijne, Wyd. Nauk. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń , s. –. W tekstach pedagogów z lat – ze środowisk katolickich (nie tylko polskich, lecz także niemieckich, francuskich, belgijskich, włoskich i innych) nie istnieje problem prawomocności istnienia (sub-)dyscypliny pedagogicznej o nazwie „pedagogika katolicka”, dlatego problemu tego nie podejmuję. Istnieje natomiast, zasygnalizowany wyżej problem: jakiej pedagogice można nadać miano katolickiej? lub: co to znaczy, że pedagogika jest katolicka? T. Hejnicka-Bezwińska, Pedagogika ogólna, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa , s. –. D. Stępkowski, Pedagogika ogólna i religia. (Re)konstrukcja zapomnianego wątku na podstawie teorii Johana F. Herbarta i Friedricha D.E. Schleiermachera, Tow. Nauk. Franciszka Salezego, Warszawa , s. .
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 20
15.04.2013 10:03
21
Wstęp
wyrazem uzasadnionej ochrony własnej wolności, dodałabym do „czynnika ludzkiego” zachowania poprawnościowe (poprawność polityczna, ideologiczna). Współczesną marginalizację pedagogiki katolickiej pogłębiają istotny brak refleksji z pogranicza teologii i pedagogiki oraz eliminacja teologii z nauk współpracujących z pedagogiką, co eksponuje np. D. Stępkowski. Marginalizacja teologii nie zawsze jednak ma miejsce i nie zawsze jest pozytywnie postrzegana w aspekcie naukowego rozwoju pedagogiki; dostrzega się także potrzebę tej współpracy – co wyraża się w przedsięwzięciu badawczym oraz dyskursie naukowym zorganizowanym przez S. Palkę. Uwagi te rodzą pytanie o obecny stan badań nad pedagogiką katolicką w Polsce lat –. Ogólnie rzecz ujmując, zaawansowanie tych badań jest minimalne. Koncepcje i przedstawiciele katolickiej pedagogiki są generalnie nieobecni w podręcznikach lub pracach syntetyzujących myśl pedagogiczną. Przegląd opracowań dał następujące rezultaty (nie wymieniam najnowszych, w których omawiana tematyka w ogóle nie zaistniała): . W podręczniku Historia wychowania wiek XX (red. J. Miąso, PWN, Warszawa ) – „kierunek pedagogiki religijnej, katolickiej i protestanckiej” w II RP przedstawiony jest na stronach –, gdzie napisano tak niewiele, że w całości można to zacytować:
[...] wyrażał się w większym stopniu w praktycznej duszpasterskiej działalności Kościoła, aniżeli w rozwijaniu koncepcji teoretycznych. [...] Powstało wówczas [po encyklice Piusa XI – uzup. J.K.] kilka prac, będących próbą sformułowania katolickiej teorii i praktyki pedagogicznej (o. Jacek Woroniecki, ks. Walenty Gadowski, ks. Zygmunt Bielawski, ks. Karol Mazurkiewicz, Karol Górski, ks. Wincenty Granat)20. Kilka następnych zdań poświęconych jest już F.W. Foersterowi (pedagogika niemiecka). . B. Nawroczyński, Polska myśl pedagogiczna. Jej główne linie rozwojowe, stan współczesny i cechy charakterystyczne (Książnica-Atlas, Lwów – Warszawa ) – myśl katolicka nie zostaje wyodrębniona, jednak wyraźnie widać S. Palka włącza dialog między pedagogiką a teologią w pogranicze współpracy pedagogiki z naukami pomocniczymi [tenże (red.), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków ], czego egzemplifikacją jest rozdział napisany przez W. Kubika Dialog pomiędzy pedagogiką a teologią (tamże, s. –). Biorę tu pod uwagę książki z jednej strony stanowiące klasykę historii myśli pedagogicznej (ujęcia podręcznikowe) oraz mające ambicje opracowań ogólnych i syntetyzujących jakiś okres dziejów myśli pedagogicznej. Nie wymieniam monografi i dotyczących jednej postaci czy jednego stowarzyszenia katolickiego – takie powstają głównie jako prace doktorskie, np. K. Pelczarski CSsR, Działalność wychowawcza o. Mariana Pirożyńskiego (–), Tow. Nauk. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin . J. Miąso (red.), Historia wychowania wiek XX, PWN, Warszawa , s. .
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 21
15.04.2013 10:03
22
Wstęp
sięganie po twórczość pedagogów nurtu katolickiego we wszystkich wydobytych przez Nawroczyńskiego okresach jej dziejów. Ukazana jest wybitna rola S. Szczepanowskiego, ks. P. Skargi. Z katolickiego kręgu lat – pojawiają się odwołania do ks. J. Fijałka, Z. Kukulskiego, R. Taubenschlaga (co jest zaskakujące wobec tak niewielkiego dorobku tego autora), L. Zarzeckiego, któremu Nawroczyński poświęca wyjątkowo wiele miejsca jako przedstawicielowi pedagogiki narodowej. . W dziele L. Chmaja Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku (Warszawa ) jako przedstawiciele religijnej myśli wychowawczej wymieniani są: J. Kuchta, ks. K. Michalski, K. Górski, ks. K. Mazurkiewicz, ks. J. Stepa, ks. J. Młynarczyk, ks. M.L. Kaczmarek – ich myśl jednak nie została tutaj omówiona. . K. Sośnicki w publikacji pt. Rozwój pedagogiki zachodniej na przełomie XIX i XX wieku (PZWS, Warszawa ) pisze o początkach odradzania się obiektywizmu pedagogicznego w Polsce po r. Wskazuje on, że oto wobec subiektywizmu i nowinkarstwa nowego wychowania oraz idei wychowania państwowego z kultem wodza – „zjawia się rozprawa pedagogiczna, która przeciwstawiając się wypaczeniom subiektywizmu polskiej pedagogiki, stara się okazać jego wybujałość. Jest nią praca R. Taubenschlaga, który dokonuje bardzo dokładnej analizy głównych tez pedagogiki subiektywnej, wykazując jej przesadę i jednostronność”. Jeżeli za Sośnickim uznamy, że argumenty Taubenschlaga są wyjątkowej wagi, to pod znakiem zapytania staje nadanie im wyższej rangi niż, równie głębokiej w tej kwestii, argumentacji katolickich myślicieli (Woronieckiego, Salamuchy, Roskwitalskiego czy Żulińskiej). Należy zatem stwierdzić, że Sośnicki pomija cały nurt koncepcji katolickich upominających się o pedagogikę obiektywną, tymczasem w Polsce dwudziestolecia międzywojennego w pedagogice katolickiej stanowisko to było powszechne. . Omówienie wychowawczej myśli katolickiej można znaleźć u S. Wołoszyna w książce pt. Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku – próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym (wyd. drugie, Strzelec, Kielce ). Publikacja zawiera rozdział Katolicka doktryna wychowawcza, który jest najpełniejszym podręcznikowym ujęciem pedagogiki katolickiej. Autor celnie charakteryzuje treść, zasięg i sposoby uobecniania się tej pedagogiki (wymienia wielu jej istotnych reprezentantów), ale nie rekonstruuje teorii/ R. Taubenschlag, Ujęcie krytyczne zasady szkoły pracy J. Deweya, i tenże, O jednostronności niektórych poczynań pedagogicznych współczesnej epoki, , za: przypis K. Sośnickiego w: tenże, Rozwój pedagogiki zachodniej na przełomie XIX i XX wieku, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa , s. . K. Sośnicki, Rozwój pedagogiki zachodniej..., dz. cyt., s. .
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 22
15.04.2013 10:03
23
Wstęp
koncepcji wychowania powstałych na jej gruncie. Źródła nie uwzględniają tekstów z pierwszej połowy XX w. (poza encykliką Piusa XI), z drugiej połowy XX w. zaś wybrano: Sobór Watykański II o wychowaniu chrześcijańskim, jeden tekst ks. J. Tarnowskiego i dwa teksty Jana Pawła II. . Praca K. Jędrzejczaka, niewielka objętościowo, nie zawiera rekonstrukcji ani założeń żadnej koncepcji wychowawczej wypracowanej na gruncie pedagogiki katolickiej; w kolejnych rozdziałach autor wskazuje na obecność w niej takich zagadnień, jak: interdyscyplinarne związki pedagogiki katolickiej, najczęstsza problematyka (wychowanie narodowe i państwowe, rodzina, szkoła), oraz w zawężonym zakresie opisuje ośrodki jej rozwoju i dorobek przedstawicieli. . Opracowanie S. Możdżenia, najszersze z tu prezentowanych, jest przewodnikiem przez międzynarodowe dzieje pedagogiki katolickiej od początku czasów nowożytnych do połowy XX w.; okresowi – poświęcone zostały strony –. B. Śliwerski stawia problem, dotyczący także moich badań, formułując pytanie: „Jak zatem prowadzić badania nad prądem, kierunkiem, doktryną czy nurtem pedagogicznym, by nie pozbawić go tkwiących w nim racji i wartości wynikających z jego dotychczasowych i aktualnych zastosowań, a zarazem by dostrzec też pojawiające się w nim lub wobec niego wypaczenia?” Autor ten, omawiając całą gamę rozwiązań wypracowanych przez klasyków badania myśli historycznej i przedstawiając nowe możliwości w tym obszarze, pokazuje sytuację badacza, która była także moją sytuacją. Mam na myśli stawanie badacza wobec zadania „odczytywania, klasyfikowania i porównywania ze sobą wielu teorii, by [...] ujrzeć tę szczególną grę różnych warstw i odcieni idei, myśli czy wartości, która im do tej pory zupełnie umykała”. Lecz tę swoją sytuację badacza (to moje zadanie) chciałabym zaproponować przyszłemu Czytelnikowi wyników moich poszukiwań i odkryć. By po otwarciu się badacza – co sugeruje Śliwerski – także Czytelnik otworzył się na „odcienie idei, myśli i wartości” pedagogiki katolickiej, które mu dotąd umykały z powodu zamknięcia na jej odmienność i specyfikę.
Opracowanie S. Wołoszyna, należące do serii „wielkich syntez”, w mojej ocenie najobiektywniej oddaje katolicką myśl pedagogiczną (s. –, t. , cz. , Kielce ). K. Jędrzejczak, Katolicka myśl pedagogiczna w Drugiej Rzeczypospolitej (założenia – problematyka badań – osiągnięcia), Woldruk, Wolsztyn . S. Możdżeń, Inspiracje katolickiej myśli wychowawczej..., dz. cyt. B. Śliwerski, Pedagogika dziecka. Studium pajdocentryzmu, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk , s. . B. Śliwerski, Pedagogika dziecka..., dz. cyt.
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 23
15.04.2013 10:03
24
Wstęp
W związku z potrzebą osiągnięcia wskazanych wyżej celów – gdy materiał badawczy stanowiły teksty źródłowe (monografie, artykuły, komunikaty z badań, opublikowane referaty konferencyjne i wykłady, podręczniki, sprawozdania, recenzje, poradniki, książki popularnonaukowe) – w zarysowanej wyżej specyfice badań uzupełniającymi się metodami badań były metody filozoficzne i historyczne. Metoda doksograficzna, która
[...] polega na opisie danej doktryny, szczególnie pod kątem rozbioru aparatury pojęciowej. Dzięki niej można wyeksponować odmienność poszczególnych stanowisk czy kierunków [co dla mnie jest ważne – J.K.]. Najbardziej twórczy aspekt pracy historyka z tą metodą polega na wyjaśnianiu i transformacji systemu pojęć. Metoda ta – posługiwał się nią m.in. L. Chmaj w Prądach i kierunkach w pedagogice XX wieku – pozwala wejść bardzo głęboko w treść danej doktryny, ale jednocześnie zagrożona jest pewnym jej wyobcowaniem spośród innych jak i wymiarów epoki, w której się rozwijała28. Hermeneutyczną metodę analizy treści zastosowano w celu rozumiejącego wglądu w teksty mówiące o zaprojektowanych przez twórców (tej pedagogiki) koncepcjach – gdy tekst zaczyna „mówić” do odbiorcy, zaczyna w pewnym sensie „przemawiać” wizja wychowania, którą on niesie. Hermeneutycznej analizie treści (uwzględniającej kontekst historyczny, którego brak metodzie doksograficznej) dodatkowo towarzyszyła metoda historyczna. Przedstawione podejście metodologiczne najlepiej, moim zdaniem, pozwala na uzyskanie „oblicza własnego” pedagogiki katolickiej. Książka składa się z ośmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym poszukuję odpowiedzi na pytanie, jakiej pedagogice można nadać mino katolickiej. Wskazuję dwie płaszczyzny odpowiedzi – pierwszą stanowią treści podstawowych pojęć i kategorii pedagogicznych, takich jak: idea katolickości, katolicki ideał wychowania, cele i zadania wychowania, światopogląd. Jako drugą z płaszczyzn zaproponowałam kategorię sensus catholicus – uznając, że w filozoficznych podstawach pedagogiki katolickiej kategoria ta zawiera i scala istotę katolickości pedagogiki. Sensus catholicus to teoria i kategoria ujmująca pełny wymiar założeń teologicznych, ontologicznych, epistemologicznych, antropologicznych, aksjologicznych, etycznych – aż po rezultat wychowawczy, którym jest człowiek wyrażający swoją wolność i podmiotowość w czynie (wypełniają je
S. Sztobryn, Historia doktryn pedagogicznych. Niepokoje interpretacyjne, „Kultura i Edukacja”, nr () [], s. . Z. Kuderowicz pisze, że zadaniem metody opisowej „było uporządkowanie stanowisk, porównanie ich ze sobą w celu stwierdzenia różnic i podobieństw. Uporządkowania dokonuje się albo za pomocą chronologii i periodyzacji, albo też przez zaliczanie myślicieli do pewnych szkół lub kierunków” (Z. Kuderowicz, Przegląd metod historii filozofii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław , s. –) – co wystąpiło w moich badaniach.
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 24
15.04.2013 10:03
25
Wstęp
realizm, obiektywizm, uniwersalizm, transcendencja; uwzględnia władze człowieka: intelekt – wolę – uczucia z ich rolą w poznawaniu i czynieniu: prawdy – dobra – miłości; czyn oraz wychowanie do czynu). Uzupełniam ją jeszcze kategorią harmonii, połączeniem harmonii życia i harmonii wychowania. Rozdziały od drugiego do ósmego są poświęcone wyłonionym kierunkom rozwoju pedagogiki katolickiej w Polsce lat –. Każdy rozpoczyna się podrozdziałem wprowadzającym do wyodrębnionego kierunku rozwoju pedagogiki katolickiej, nie tylko pokazuje jego źródła i inspiracje, ale przede wszystkim stara się wskazać filozoficzne i/lub teoretyczne podstawy danego kierunku. Autorskie koncepcje pedagogiczne (o różnych zakresach ogólności i uszczegółowienia – poddane interpretacji i klasyfikacji) stanowią egzemplifikacje danego kierunku. Rozdziały kończą się podsumowaniem i uogólnieniem właściwości (wyróżników) danego kierunku. Rozdział drugi omawia pedagogikę o orientacji tomistycznej – z wyraźnym wskazaniem na tomizm tradycyjny i lowański. Rozdział trzeci dotyczy katolickiego nurtu pedagogiki kultury, który został przeze mnie wyłoniony jako trzeci z właściwych polskiej pedagogice kultury. Rozdział czwarty powstał jako efekt płynności granic między poszczególnymi właściwościami koncepcji autorskich i nazwany został Między pedagogiką kultury a pedagogiką personalistyczną. Rozdział piąty przedstawia kierunek pedagogiki personalistycznej o orientacji społecznej – omawiane koncepcje autorskie ukazują jego wewnętrzną różnorodność i odrębności. Rozdział szósty zaś to charakterystyka pedagogiki personalistycznej o orientacji egzystencjalnej (gdzie egzystencjalna myśl ma swoje źródła nie tylko w tomizmie, lecz także w modnym w owym czasie kierunku filozoficznym). Rozdział siódmy to Pedagogika zaangażowana: religijno-patriotyczno-narodowe koncepcje „walczące” (podstawą wyodrębnienia tego kierunku były teksty, których autorzy deklarowali postawę „walczącą” – w imię obrony wiary i patriotyzmu – stosując w tym celu na równi argumentację filozoficzną, pedagogiczną, jak i praktyki konkretnych zdarzeń). Rozdział ósmy, zatytułowany Dyskursywno-krytyczny kierunek pedagogiki katolickiej: polemika z nowym wychowaniem, pokazuje dyskursywno-krytyczny kierunek rozwoju pedagogiki katolickiej w dwudziestoleciu międzywojennym. Polemika z nowym wychowaniem jest jednym z kilku kierunków rozwijanej krytyki myśli, obcej katolickiej kulturze i pedagogice. Jest jednocześnie najszerszym wówczas na gruncie Drugi znaczący obszar krytyki i polemik płynących ze strony pedagogiki katolickiej dotyczył krytyki i stanowił głośne ostrzeganie przed obcą jej wizją człowieka i jego wychowania zawartą w ideologiach totalitarnych, takich jak: sowiecki komunizm, niemiecki narodowy socjalizm, włoski faszyzm. Krytyka ta jednak podejmowała więcej wątków ideologicznych niż pedagogicznych, dlatego nie została tu włączona. Jej przykład daję: Krytyka filozoficznych podstaw rasizmu i narodowego socjalizmu w pracach Konstantego Michal-
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 25
15.04.2013 10:03
26
Wstęp
pedagogiki katolickiej kierunkiem prowadzonej krytyki, ale i pewnego dialogu. Wybór tego obszaru w polemiczno-dyskursywnym kierunku rozwoju pedagogiki katolickiej wynika przede wszystkim z braku jakichkolwiek komentarzy na gruncie historii myśli pedagogicznej odnośnie do wzajemnych relacji, zakresu opozycyjności i faktycznego stosunku pedagogiki katolickiej do nowego wychowania. Monografię zamyka Zakończenie oraz obszerna Bibliografia, na którą składają się: . Bibliografia Pedagogika katolicka w Polsce – (wybór) – pozyskana przeze mnie jako wstępny etap niniejszych badań; . Literatura pomocnicza. By nie poszerzać objętości pracy, nie wyodrębniłam dodatkowo Źródeł badań własnych (dla wnikliwego Czytelnika ich zakres jest ujęty w przypisach); uznałam, że cenność bibliografii Pedagogika katolicka w Polsce – (wybór) przewyższa potrzebę „wykazania się” przez autorkę obszernością tekstów źródłowych. Jako autorka pozostaję z nadzieją, że monografia niniejsza wypełni lukę w badaniach nad polską myślą pedagogiczną XX w.; że okaże się użyteczna w procesie kształcenia pedagogów oraz w formującej się ciągle na nowo samoświadomości i tożsamości naukowej polskiej pedagogiki. Pragnę złożyć szczere podziękowania wszystkim Osobom, dzięki którym badania mogły zostać przeprowadzone i dzięki którym książka przyjęła ostateczny kształt. Najpierw serdecznie dziękuję Recenzentom: Księdzu Prof. zw. dr hab. Jerzemu Bagrowiczowi oraz Panu Prof. zw. dr hab. Bogusławowi Śliwerskiemu za wnikliwą jej lekturę, za wiele inspirujących uwag oraz za utwierdzeniu mnie w przekonaniu o potrzebie zaistnienia takiej książki w polskiej pedagogice. Dziękuję wszystkim Paniom z Czytelni Pracowników Nauki Biblioteki Jagiellońskiej, Paniom z Biblioteki Akademii „Ignatianum” w Krakowie, z Biblioteki i Czytelni Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie oraz wszystkim innym – dzięki ich pracy archiwalne teksty stały się dla mnie dostępne. Podziękowania za kompetentną i cierpliwą współpracę kieruję do Pań: Danuty Porębskiej i Aleksandry Bylicy z Redakcji Oficyny Wydawniczej „Impuls”. Kraków, grudzień r.
skiego z lat -tych XX wieku [w:] Z. Plašienková, V. Leško, B. Szotek (red.), Filozofické myslenie v stredoeurópskom priestore – tradície a súc’asnost’, Slovenské fi lozofické zadriženie pri SAV, FF Univerzity: Komenského v Bratislave i Šafárika v Košiciach, Košice .
Kostkiewicz_Kierunki i koncepcje.indb 26
15.04.2013 10:03