Wychowanie do wolności wyboru by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

WYCHOWANIE DO WOLNOŚCI WYBORU

Janina Kostkiewicz

WYCHOWANIE DO WOLNOŚCI WYBORU PONADCZASOWY WYMIAR PEDAGOGIKI FRYDERYKA WILHELMA FOERSTERA Wydanie II zmienione i poszerzone

Kraków 2008

Recenzent: prof. zw. dr hab. Danuta Koźmian

Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek

Korekta: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja doﬁnansowana przez Uniwersytet Jagielloński

ISBN 978-83-7587-000-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl

SPIS TREŚCI

Przedmowa do drugiego wydania .............................................................................................. 9 Wprowadzenie Wychowanie do wolności wyboru jako problem pedagogiki i ponadczasowy wymiar myśli F. W. Foerstera ............................................................... 11

Część I

Filozoﬁczno-metodologiczne podstawy pedagogiki Fryderyka Wilhelma Foerstera Rozdział I

Teoretyczne i metodologiczne aspekty pedagogiki F. W. Foerstera ........ 19 1. Spojrzenia na pedagogikę F. W. Foerstera z perspektywy jego Erlebte Weltgeschichte (1869–1953). Memorien ....... 1.1. Ewolucja umysłowa i duchowa – przełom religijny .................................... 1.2. Droga do pedagogiki .......................................................................................................... 2. Pedagogika jako nauka w ujęciu F. W. Foerstera – podstawowe założenia ............................................................................................................. 3. Pedagogiczne credo myśli F. W. Foerstera .................................................................. 3.1. Równowaga i synteza kultury duchowej i materialnej w cywilizacji ludzkiej .......................................................................... 3.2. W kierunku poprawy losu człowieka i narodów oraz pokoju światowego ....................................................................................................

19 19 28 30 39 39 42

Rozdział II

Filozoﬁa człowieka jako podstawa wychowania u F. W. Foerstera ............ 49 1. Człowiek – jego natura i nadnatura .................................................................................. 2. Synteza realistycznego obrazu natury ludzkiej w anima naturaliter christiana ............................................................................................. 3. Godność jako element koncepcji człowieka i ontyczna podstawa wychowania ....................................................................................... 3.1. Godność jako ontyczna podstawa oddziaływań wychowawczych .... 3.2. Aﬁrmacja godności dziecka ..........................................................................................

51 59 64 64 72

Spis treści

Rozdział III

Filozoﬁczne źródła pedagogiki F. W. Foerstera ......................................................... 81 1. Foerster a św. Augustyn i św. Tomasz – chrześcijaństwo podstawą pojmowania człowieka i wychowania ...... 81 2. Foerster a Nietzsche – podobna konsekwencja i wierność różnym wizjom człowieka ............ 90 3. Foerster a Schopenhauer – ostrzeżenie przed entuzjastycznym optymizmem w wychowaniu .... 101

Część II

Koncepcja wychowania do wolności wyboru Rozdział IV

Istota i sens wychowywania do wolności wyboru w myśli F. W. Foerstera ....................................................................................................................... 113 1. Naczelne cele wychowania jako wynik założeń antropologicznych i ontologicznych ............................... 113 2. Czym jest wychowanie? Konsekwencje tezy „wychowanie znaczy wybór” ................................................. 120 3. Wychowanie do wolności wyboru – co oznacza i czym jest jego istota ............................................................................... 123 4. Wobec Foersterowskiej idei wolności – w kontekście wolnego wyboru ....................................................................................... 132 5. Wola, charakter, intelekt jako dyspozycje osobowościowe do wolności wyboru ..................................................................................................................... 141 Rozdział V

„Siła woli” wobec „kryzysu woli” w uobecnianiu się wolności wyboru ...................................................................................... 145 1. Wola jako kategoria pedagogiczna w kontekście wolności wyboru ....... 145 1.1. „Silna wola” – poczucie odpowiedzialności – droga do wolności wyboru ....................................................................................... 146 1.2. „Kryzys woli” – poczucie niemocy – uwolnienie od odpowiedzialności – niemożność wolności wyboru ...................................................................................... 155 2. Kształcenie woli jako usprawnianie w przechodzeniu od „możliwości”do „realizacji”, czyli uskutecznianie wyboru ...................... 160

Spis treści

Rozdział VI

Charakter jako zewnętrzny przejaw zdolności i wolności wybierania .......................................................................................................................... 169 1. Charakter a wola u F. W. Foerstera i we współczesnej teorii pedagogicznej ...................................................................... 169 2. Kształcenie charakteru – celem wychowania? ....................................................... 179 3. Religijny aspekt kształtowania charakteru ................................................................ 181 4. Środki walki o etyczność i karność w szkole jako środki kształcenia charakteru ............................................................................... 186 5. Zagrożenia dla kształcenia charakteru płynące z innych dziedzin wychowania ...................................................................... 190 Rozdział VII

Dojrzewanie do wolności wyboru ................................................................................................... 193 1. Samoprzezwyciężenie początkiem drogi do samostanowienia ................. 195 2. Posłuszeństwo w wymiarach nienaruszających wolności ............................ 197 2.1. Posłuszeństwo jako akceptacja bytu .................................................................... 206 2.2. Posłuszeństwo jako potrzeba duchowa ............................................................. 208 2.3. Posłuszeństwo jako wierność ideałom i wartościom na drodze do wolności wyboru ................................................................................ 210 3. Karność jako atrybut integracji duchowej .................................................................. 213 4. Asceza jako kultura wybierania ........................................................................................ 215 5. Wierność i stałość jako trwałe aspekty dojrzałego wyboru ........................ 220

Część III

Teoretyczne i społeczno-kulturowe konteksty wychowania do wolności wyboru w ujęciu Fryderyka Wilhelma Foerstera Rozdział VIII

Holizm w teorii i praktyce wychowania ............................................................................ 225 1. Holistyczne ujęcie wychowania – holistyczna pedagogika ........................... 1.1. Synteza „życia i myślenia” .............................................................................................. 1.2. Synteza intelektu z popędami, namiętnościami, emocjami i wolą ................................................................................................................... 1.3. Synteza sumienia i nauki .............................................................................................. 2. O syntezę pedagogiki amerykańskiej i europejskiej ........................................

225 226 228 228 231

Rozdział IX

Płeć a wychowanie ................................................................................................................................. 235 1. Kobieta w pedagogice F. W. Foerstera – emancypacja przez wierność doskonałości ......................................................... 235

Spis treści

1.1. Kulturalne zadania kobiety .......................................................................................... 1.2. Budowanie cywilizacji miłości .................................................................................. 1.3. Koedukacja a emancypacja ......................................................................................... 1.4. Obyczaj a emancypacja .................................................................................................. 2. Wychowanie seksualne – przeciw instrumentalizacji ludzkiej płciowości ................................................

239 244 246 248 252

Zakończenie Ponadczasowość Foersterowskiego spojrzenia pedagogicznego .................. 263

Bibliograﬁa ..................................................................................................................................................... 267 Aneks Fryderyk Wilhelm Foerster Przeżyta historia świata. Pamiętniki (fragmenty) tłumaczenie: Janina Kostkiewicz .................................................................................................. 283

Indeks nazwisk ........................................................................................................................................... 291

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Moje odkrycie Foerstera dokonało się u progu lat dziewięćdziesiątych, zupełnie samodzielnie i było autentyczne. Fascynowało swoją głębią, jakby oczywistą prawością intencji pedagogicznych, którą – miało się wrażenie – widać gołym okiem. Przykuwała uwagę „klasa” pedagoga, który w wyniku swych badań, ze szlachetnym uporem dawał nowe uzasadnienia dla starych, ale też osobiście ponownie weryﬁkowanych, ciągle aktualnych prawd o człowieku i relacjach międzyludzkich w procesach wychowania i samowychowania. Misja szkoły i wychowawcy wydawała się w jego ujęciu wielka – ratowała humanistyczną kulturę. Jak się później okazało (do czasów moich studiów nad Foersterem), w polskiej literaturze pedagogicznej najbardziej adekwatną informację o nim zamieścił L. Chmaj, który o jego wizji edukacji pisał tak: „Szkoła musi wyrzec się swego bezdusznego systemu kształcenia i stać się szkołą humanistyczną, uprawiającą kulturę człowieczeństwa, oraz organiczną szkołą chrześcijańską, która wszystkie przedmioty nauczania wiąże z prawdą i rzeczywistością wyższą ponad wszelką wiedzę ziemską”1. Odkrycie Foerstera było fascynujące mimo tego, że po 1989 roku docierały już do Polski wszelkie nowatorskie koncepcje pedagogiczne. Waga jego myśli zawierała się w ich wieloaspektowości, wszechstronności i integralności (która dotyczyła nie tylko podejścia do osoby wychowanka, lecz taże samej osoby) i były one nieustannie wszechobecne – zdawały się prowadzić do kształtowania „iście spiżowego” wręcz charakteru? Ale po co? Do czego i komu miałby służyć mocny charakter? Odpowiedzi należało poszukiwać, żyjąc myślą Foerstera (pomagały osobiste próby legitymizowania się mocnym charakterem). Wczytanie się w jej głębię prowadzi do wniosku, że charakter jest wewnętrznym ﬁlarem wolności. Pozwala na uzewnętrznianie się i potwierdzanie wolności osoby ludzkiej w akcie wyboru. W związku z tym, że myśl Foerstera ukazuje prawidłowości pozwalające tak kształtować człowieka, aby mógł przejść od dostrzeżonej „możliwości” wyboru do jego „realizacji” – można uznać ją za pedagogiczną.

Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1963, s. 445.

Przedmowa do drugiego wydania

Czy współcześnie(-snemu) człowiekowi łatwiej żyć w wolności? Czy nie potrzebuje wychowania, aby być wolnym, aby swojej wolności doświadczać? Czy używanie wolności – aż do granic wolności Drugiego – nie wymaga wychowania? Jeśli tak, to co w człowieku powinno być wychowane, aby pozostał wolny, nie roszcząc praw do wolności Innych? Jaka filozofia wychowania temu sprzyja? Jedną z możliwych propozycji jest pedagogika (filozofia wychowania) Fryderyka Wilhelma Foerstera. Wydanie drugie Wychowania do wolności wyboru zostało uzupełnione i poszerzone. Zmiana – w stosunku do wydania pierwszego – dotyczy zarówno struktury, jak i treści książki. Wyróżniono w niej trzy podstawowe części; „Część I. Filozoficzno-metodologiczne podstawy pedagogiki Fryderyka Wilhelma Foerstera” – tu najgłębsze zmiany redakcyjne dotyczą „Rozdziału I” (i jego trzech podrozdziałów, z których ostatni „Pedagogiczne credo myśli F. W. Foerstera” przygotowałam dla drugiego wydania; „Część II. Koncepcja wychowania do wolności wyboru” stanowi najobszerniejszą i zasadniczą (merytorycznie) część książki – tutaj zmiany są drobne. Specjalnie dla drugiego wydania przygotowałam „Część III. Teoretyczne i społeczno-kulturowe konteksty wychowania do wolności wyboru”. Tworzą ją: „Rozdział VIII. Holizm w teorii i praktyce wychowania” oraz „Rozdział IX. Płeć a wychowanie”. Pragnę podziękować osobom biorącym udział w pracach nad tą książką – Paniom redaktorkom Zuzannie Bochenek oraz Aleksandrze Bylicy. Serdeczne słowa podziękowania kieruję do Recenzentki pracy Pani Prof. zw. dr hab. Danuty Koźmian z Uniwersytetu Szczecińskiego, której uwagi wpłynęły na jej ostateczny kształt. Kraków, maj 2008

WPROWADZENIE

Wychowanie do wolności wyboru jako problem pedagogiki i ponadczasowy wymiar myśli F. W. Foerstera Współcześnie stało się faktem, nawet w jednorodnych pod jakimś względem społecznościach, zapotrzebowanie na koncepcje wychowania o odmiennych podstawach antropologiczno-aksjologicznych. Ta potrzeba różnorodności opcji edukacyjnych inspirowana jest niezmierzoną wielością motywów, wśród których znajdą się zarówno te naukowe, jak i ideologiczne czy religijne. Pedagodzy stawiający diagnozy dotyczące współczesnej pedagogiki jako dyscypliny naukowej twierdzą, że charakteryzuje ją „[…] duża różnorodność badań i orientacji badawczych, co stanowi o jej bogactwie, a nie słabości. Podstawowe elementy i działy tematyczne aktualnie uprawianej pedagogiki ogólnej – mimo swej nowoczesności – w dużym stopniu są zbieżne z podstawowymi elementami i działami tematycznymi pedagogiki ogólnej uprawianej w przeszłości, co świadczy o ciągłości rozwoju tej dyscypliny”1. Przedkładaną Czytelnikowi książkę można sytuować właśnie w nurcie tradycyjnego rozwoju pedagogiki stawiającego równocześnie na różnorodność ujęć i wielość koncepcji. Podjęto w niej próbę weryﬁkacji i reinterpretacji pedagogiki F. W. Foerstera w kategoriach uniwersalizmu humanistycznego i próbę odczytania w niej warstwy ponadczasowej, głęboko humanistycznej. Istota tej reinterpretacji okazała się zawierać – i tu uprzedzę zasadniczy wynik dokonanych analiz – w możliwości ujęcia istoty wychowania według Foerstera jako wychowania do wolności wyboru. Dotychczasowy stan badań nad jego pedagogiką nie wniósł jeszcze takiej próby interpretacyjnej. Istniejące opracowania, próby pisania o niej mają najczęściej charakter całościowych ujęć dorobku Foerstera. Wśród interpretacji fragmentarycznych dominowało dotychczas zainteresowanie wychowaniem obywatelsko-państwowym, założeniami reformy pedagogiki religijnej, szczegółowymi, metodycznymi wskazaniami dla wychowawców i rodziców, ideą samorządu uczniowskiego. Dużo natomiast pisano o popularności Foerstera w Polsce i w Europie w okresie poprzedzającym II wojnę światową, podejmowano dyskusje nad jego udziałem

S . Palka, Aktualne sposoby uprawiania pedagogiki ogólnej w Polsce [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Tradycja – teraźniejszość – nowe wyzwania, WSP, Bydgoszcz 1995, s. 20.

Wprowadzenie

w życiu społecznym, politycznym całego kontynentu, nad kwestią jego pisarstwa publicystycznego i całościowego znaczenia tej wymownej postaci – dlatego też je pomijam. Niewiele natomiast zajmowały pedagogów zagadnienia głoszonej przez Foerstera tolerancji, demokracji, edukacji i emancypacji kobiet, ponadnarodowego postrzegania człowieka w jego rozwoju. Wyłoniony u Foerstera problem uzewnętrzniania się wolności w wolnym wyborze wyboru okazuje się problemem nadającym jego pedagogicę wymiar ponadczasowy. Zawsze obecne w kulturze europejskiej dyskusje naukowe nad problemem wolności w wychowaniu człowieka zyskują w propozycji Foerstera nowe rozwiązania gwarantujące wychowankowi autonomię oraz wewnętrzną integrację osobowości. Są to rozwiązania przygotowujące do korzystania z wolności mogącej wyrażać się w autentycznie wolnym wyborze. Na gruncie współczesnej humanistyki teza mówiąca, że „Wolność zdaje się najbardziej zachodzić i zarazem najbardziej się ujawniać właśnie w zdolności wybierania”2 , nie budzi wątpliwości. Można stwierdzić nawet, że „wybór to centrum wolności” 3. Zarówno we współczesnych teoriach pedagogicznych, u Foerstera, jak i w życiu codziennym doświadczamy tego, że wybór stanowi zasadniczy przejaw naszej wolności. Kolejne rozważania mogą prowadzić do twierdzenia, że „Wolność w znaczeniu podstawowym to tyle, co samozależność”4. Można powiedzieć, że samozależność oznacza tutaj „prawodawstwo własnego ja”, wewnętrzne ustawodawstwo, o które zabiegał Foerster. Analizy jego dzieł bez większego ryzyka pozwalają stwierdzić, że prawodawstwu wewnętrznemu odpowiada wprost samostanowienie u Wojtyły; u Foerstera – jedno i drugie prowadzić ma do wolności. W pogłębionej reﬂeksji doświadczamy niekiedy, że „[…] przy dokonywaniu wyboru nawet nie tyle chodzi o to, ażeby wybrać dobrze, ale raczej o siłę, powagę, patos, z którym się wybiera. Dzięki temu daje znać o sobie osobowość w swej wewnętrznej nieskończoności i dzięki temu następuje jej scementowanie się” 5. Fakt ten ma wymowę stricte pedagogiczną. W wychowaniu człowieka dokonywanie wyboru jest zatem istotne głównie ze względu na rezultat, jakim jest scementowanie osobowości – u Foerstera stanowi to właśnie pewien aspekt celów wychowania i samowychowania.

2 3 4 5

Kard. K. Wojtyła, Osoba i czyn, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1985, s. 163. Ibidem, s. 153 i nast. Ibidem, s. 170. S. Kierkegaard, Albo – albo, t. 2, tł. K. Toeplitz , PWN, Warszawa 1976, s. 223.

Wprowadzenie

W pracach Foerstera mimo posłuszeństwa z jednej strony, a z drugiej – dzięki posłuszeństwu, które nie narusza godności osobowej, gwarantowana jest wolność6. Wolne, dobrowolne trwanie przy ideale, przy wartości jest wynikiem uprzedniego opowiedzeniem się za nią, poprzedzone jej wyborem. U Foerstera teza „wychowanie znaczy wybór”7 – obejmuje szeroki zasięg. Najpierw oznacza ona przebieg rozwoju wychowanka: z wielości posiadanych przez niego dyspozycji wydobyć ma najwartościowsze; „z pełni danych elementów wydobyć ma ono to, co pozytywne, zdrowe”8. Potem „wychowanie znaczy wybór”, gdy rozumiemy je jako działalność wychowawcy. Czynność wyboru i konieczność wybierania jest wtedy metodą, środkiem wychowawczym, rodzajem działalności, którym posługuje się zarówno wychowawca w procesie wychowywania, jak i każdy samowychowujący się. Wreszcie teza ta oznacza rezultat oddziaływań wychowawczych, czyli stan, do którego doprowadzamy wychowanka, człowieka ukształtowanego już na tyle, że swoją autonomię potwierdzić może wolnością dokonywanych wyborów. Takie rozumienie omawianego twierdzenia jest celem, istotą i sensem pracy wychowawczej. Przedstawiona w tej książce koncepcja wychowania do wolności wyboru uwzględnia wszystkie trzy jego znaczenia. Zasadniczą drogą wychowawczą wiodącą do realizacji założenia o możliwości, umiejętności i ważności wybierania jest podniesienie woli do naczelnej kategorii w pedagogice Foerstera – wola bowiem, jako władza osoby ludzkiej realizuje się w wolnym wyborze. I jeżeli, zgodnie z postulatami, w wychowaniu wolę należy uruchamiać dla uzyskania pełni człowieczeństwa, to jej uruchamianie będzie de facto implikować niczym niedeterminowane, czyli wolne wybory. W pedagogice Foerstera pedagog uczy wybierania w dążeniu do prawdy, staje się przez te działania świadectwem konkretnego wyboru. Te świadectwa podejmowania decyzji na drodze dążenia do prawdy nigdy nie mogą być wstrzymane, zawieszone, nie mogą też dziać się poza zasięgiem „wzroku” wychowanka. W przeciwnym razie tracą swoją moc wychowawczego oddziaływania. Aby rzetelnie wychowywać, aby wychowanek dojrzał do dokonania wolnego wyboru, potrzebna jest dłu-

7 8

Por. tytuły podrozdziałów Znaczenie posłuszeństwa dla wolności, Znaczenie wolności w posłuszeństwie [w:] F. W. Foerster, Szkoła i charakter. Przyczynek do pedagogiki posłuszeństwa i do reformy karności w szkole, tł. M. Łopuszańska, Gebethner i Wolﬀ, Kraków b.r., s. 86–138. F. W. Foerster, Wychowanie i samowychowanie, b.m. i b.r., s. 7. Ibidem, s. 17.

Wprowadzenie

ga i trudna droga uwzględniająca samoprzezwyciężenie, posłuszeństwo i karność, które nie naruszają godności wychowanka, kultury wyboru. Do momentu pierwszego wydania niniejszej pracy9 w ogóle nieobecne były w polskiej literaturze naukowej chociażby próby analizowania podstaw filozoficznych, a przede wszystkim założeń antropologicznych, na których opiera się pedagogika F. W. Foerstera. Dlatego postawiłam sobie w niej zadanie wniknięcia w istotę jego myśli pedagogicznej, dotarcia do samego sedna jego pedagogiki w celu podjęcia próby odzyskania tkwiącej w niej warstwy ponadczasowej, ciągle być może jeszcze aktualnej oraz rozpoznania podstaw antropologicznych, na których się opiera i które przez wychowanie chce promować. Zadanie to wydało mi się możliwe do zrealizowania dzięki znalezieniu odpowiedzi na pytania, które wyznaczyły kierunek poszukiwań i ich prezentację w tej książce: – jaka koncepcja człowieka tkwi u podstaw rozważań pedagogicznych?; – jakie filozoficzne inspiracje napotykamy na kartach dzieł Foerstera?; wśród jakich filozofów poszukuje punktów oparcia dla własnej koncepcji wychowania?; – jaka jest – wobec powyższych ustaleń – istota, sens i naczelny cel wychowania? – nadadzą one przecież tej pedagogice konkretną jakość, wskażą cechy dla niej najwłaściwsze; – jaką rolę pełnią w niej takie kategorie, jak: wola, charakter?; – jaka jest droga dojrzewania człowieka (dziecka) do wolności wyboru?; – jaką rolę w tym dojrzewaniu (według Foerstera) pełnią samoprzezwyciężenie, posłuszeństwo, karność, asceza, stałość i wierność – kategorie pedagogiczne nieschodzące z kart jego dzieł? Decyzja dotycząca podjęcia się zadania reinterpretacji i rozpoznania ponadczasowego, uniwersalnego wymiaru pedagogiki Foersterowskiej wśród współczesnych teorii wychowania byłaby zbyt trudna, gdyby nie życzliwe potwierdzenie kwestii jej historycznej ważności i aktualności przez Panią prof. dr hab. Wandę Bobrowską-Nowak oraz Pana prof. dr hab. Stefana Wołoszyna, za co pozostanę im wdzięczna. Serdeczne podziękowania za wnikliwą ocenę i krytyczne uwagi kieruję do recenzentki pierwszego wydania pracy Pani prof. dr hab. Teresie Kukołowicz .

Pierwsze wydanie mojej książki pt. Wychowanie do wolności wyboru. Ponadczasowy wymiar pedagogiki F. W. Foerstera miało miejsce w 1998 roku (Wyd. WSP, Rzeszów). W roku 2005 ukazała się Ewy Smołki Filozoﬁa kształtowania charakteru. Fryderyka Wilhelma Foerstera teoria wychowania w świetle założeń personalizmu chrześcijańskiego (Maternus Media, Tychy), uwzględniająca antropologiczne podstawy pedagogiki Foerstera.

Wprowadzenie

Wśród wielości współczesnych ofert edukacyjnych Foersterowska pedagogia wolności wyboru stanowi jedną z odmian pedagogiki humanistycznej – pogłębioną, integralną, niosącą syntezę europejskiej tradycji chrześcijańskiej. Prezentowana Czytelnikowi książka może natomiast stanowić, jak mniemam, nie tylko pewien wkład wzbogacający istniejące teorie wychowania, lecz także pogłębiać różnorodność współczesnej literatury pedagogicznej.