Mam czas dla dziecka by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Mam czas dla dziecka

Kowalewska_Mam czas.indb 1

2011-08-24 14:42:21

Kowalewska_Mam czas.indb 2

2011-08-24 14:42:22

Barbara Kowalewska

Mam czas dla dziecka Pedagogika waldorfska dla najmłodszych Propozycja alternatywnej kultury wychowania w domu, przedszkolu i w żłobku

Wstęp Bogusław Śliwerski

Kraków 2011

Kowalewska_Mam czas.indb 3

2011-08-24 14:42:22

Redaktor naukowy serii: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek Autorzy rysunków: Joanna Krupska Piotr Olszówka Autorzy zdjęć: Ludwika Kowalewska Nauczycielki i rodzice Przedszkola Waldorfskiego w Warszawie przy ulicy Żytniej Nauczycielki i rodzice Przedszkola Waldorfskiego w Bielsku-Białej przy ulicy Grunwaldzkiej Zapis nutowy i adaptacja piosenek: Ludwika Kowalewska Opracowanie graficzne ilustracji oraz zapisu nutowego: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładek serii i logo: Anna M. Damasiewicz Projekt okładki tomu: Andrzej Augustyński Zdjęcie wykorzystane na okładce: Anne Markus

Wydanie publikacji wsparła finansowo fundacja Software AG

ISBN 978-83-7308-786-6 ISBN 978-83-7587-594-2 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Kowalewska_Mam czas.indb 4

2011-08-24 14:42:22

Spis treści Wstęp redaktora serii (Bogusław Śliwerski) ......................................................................................................... 13 Słowo wstępne. Dlaczego i w jakich okolicznościach powstała ta książka ............................................... 17

Część I Waldorfska sztuka wychowania Pedagogika waldorfska po dziewięćdziesięciu latach istnienia ..................................................................... Pierwszy rok życia ....................................................................................................................................................... Kilka następnych lat: wybrane tematy ................................................................................................................. Uwagi ogólne ......................................................................................................................................................... Troska o dobrą jakość wrażeń zmysłowych ............................................................................................... Zabawa i zabawki ................................................................................................................................................ Rozwój mowy w kontakcie z wychowawcą ................................................................................................ Baśnie ....................................................................................................................................................................... Media a harmonijny rozwój w pierwszych latach życia ......................................................................... Odżywianie ............................................................................................................................................................ Między Scyllą tresury a Charybdą wychowania antyautorytarnego ................................................. Trudna sztuka wychowania ............................................................................................................................ Wyznaczanie granic ........................................................................................................................................... Wychowując dzieci, wychowujemy zarazem siebie ................................................................................. Swobodny oddech mimo natłoku zajęć i zadań wychowawczych ...................................................... Grupy matek: uczyć się od siebie wzajemnie ............................................................................................. Dzień, tydzień, rok w przedszkolu waldorfskim ....................................................................................... Żłobki i „mamy zastępcze” na dni robocze ................................................................................................. Rytm roku – święta doroczne .........................................................................................................................

23 28 37 37 38 41 48 48 52 54 64 69 71 75 77 80 82 91 102

Część II Zima Adwent ........................................................................................................................................................................... Poranek adwentowy w przedszkolu .............................................................................................................. Kalendarze adwentowe ..................................................................................................................................... Orzechowy łańcuch niespodzianek ............................................................................................................... Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Światło świec ......................................................................................................................................................... Zdobienie świec kolorowym woskiem plastycznym ................................................................................

109 109 113 114 115 115 117

Kowalewska_Mam czas.indb 5

2011-08-24 14:42:22

Ozdobna świeca ze Świętą Rodziną .............................................................................................................. Sporządzanie świec z wosku ............................................................................................................................ Kącik pór roku ...................................................................................................................................................... Witraże z bibułki ................................................................................................................................................. Ozdoby choinkowe ............................................................................................................................................. Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Ciasteczka do zawieszenia na choince .......................................................................................................... Trufelki z suszonych śliwek ............................................................................................................................. Morele nadziewane masą orzechową ........................................................................................................... Przedstawienie jasełkowe w przedszkolu ............................................................................................................ Święta godne – od Wigilii do Matki Boskiej Gromnicznej ........................................................................... Ciasto chlebowe na szczodraczki ................................................................................................................... Święto Trzech Króli .................................................................................................................................................... Korony dla Trzech Króli ................................................................................................................................... Święto Matki Boskiej Gromnicznej ...................................................................................................................... Karnawał ........................................................................................................................................................................ Zapusty. Chodzenie z maszkarami ............................................................................................................... Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Lalki szmacianki ........................................................................................................................................................... Lalki dla niemowląt ............................................................................................................................................. Lalki z chusteczek ................................................................................................................................................ Lalka-poduszeczka .............................................................................................................................................. Głowa .............................................................................................................................................................. Korpus ............................................................................................................................................................ Twarz lalki ..................................................................................................................................................... Lalka w kombinezonie ....................................................................................................................................... Lalka zrobiona na drutach ................................................................................................................................ Lalka z trykotu z wszywanymi włosami ...................................................................................................... Włosy .............................................................................................................................................................. Korpus ............................................................................................................................................................. Lalka z ruchomymi kończynami ....................................................................................................................

117 118 119 121 122 123 123 124 125 126 129 131 133 134 136 139 139 141 142 143 145 146 147 150 151 151 152 152 153 153 158

Część III Wiosna Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Okres Wielkiego Postu .............................................................................................................................................. Popielec ................................................................................................................................................................... Biała Niedziela. Topienie marzanny ............................................................................................................. Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Szukanie wiosny ................................................................................................................................................... Potrawy z chwastów ........................................................................................................................................... Przecierana zupa z młodej pokrzywy ................................................................................................... Wiosenna zupa z chwastów ..................................................................................................................... „Szpinak” z młodych liści pokrzywy oraz podbiału lub podagrycznika .................................... Liście i kwiaty smażone w cieście ........................................................................................................... Wiosenna mieszana sałata z dodatkiem dzikich warzyw .............................................................. Jadalne kwiaty w sałatce ............................................................................................................................ Kiełkujące nasiona – do patrzenia i do jedzenia ........................................................................................ Pisanki ..................................................................................................................................................................... Kącik pór roku ...................................................................................................................................................... Laleczki-kwiaty ............................................................................................................................................ Wierszyk bimbamowy ..........................................................................................................................................

163 164 164 166 167 167 168 169 169 170 170 171 171 172 173 176 177 178

Kowalewska_Mam czas.indb 6

2011-08-24 14:42:22

Ogrzewacze do jajek ................................................................................................................................... Jajko w kurze ........................................................................................................................................................ Wycinanki do dekoracji wnętrz ............................................................................................................................. Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Wielki Tydzień ............................................................................................................................................................. Koguciki i Bartoszek ........................................................................................................................................... Róg z jesionowej kory ......................................................................................................................................... Zielone Świątki ............................................................................................................................................................. Gołąbek z kartonu ............................................................................................................................................... Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Małe prezenty dla dzieci i od dzieci ....................................................................................................................... Stojące laleczki i krasnale .................................................................................................................................. Laleczki z przędzy wełnianej ............................................................................................................................ Laleczka w śpioszkach oraz laleczka stojąca z wyciorowym szkielecikiem ...................................... Laleczki i zwierzaki z gręplowanego runa ................................................................................................... Zwierzęta i krasnal z pomponików ............................................................................................................... Krasnale zrobione na drutach ......................................................................................................................... Szydełkowy kobold, czapka i torba z wełnianego łańcuszka ................................................................. Krasnoludek z filcu i koralików ...................................................................................................................... Owca z wełny zrobiona na drutach ............................................................................................................... Kurza rodzina zrobiona na drutach .............................................................................................................. Koń ze skarpety .................................................................................................................................................... Becik dla lalki ........................................................................................................................................................ Kołderki lub dywaniki dla lalek ręcznie tkane ........................................................................................... Zabawki z kartonu ...................................................................................................................................................... Dzień i noc ............................................................................................................................................................. Zabawki z pudełek od zapałek ........................................................................................................................ Owce do owczarni ............................................................................................................................................... Panienka z okienka ............................................................................................................................................. Wycinanki: zabawki z papieru ................................................................................................................................ Zagroda wiejska ................................................................................................................................................... Kwiaty ..................................................................................................................................................................... Serwetki .................................................................................................................................................................. Drzewa .................................................................................................................................................................... Wachlarze .............................................................................................................................................................. Pióropusz indiański ............................................................................................................................................. Maski ....................................................................................................................................................................... Wąż .......................................................................................................................................................................... Arlekin ....................................................................................................................................................................

179 180 181 181 182 184 184 187 188 189 190 190 191 192 193 195 195 197 198 198 199 200 200 201 202 202 203 203 204 205 205 207 207 208 209 209 210 211 211

Część IV Lato Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Świętojański czas ......................................................................................................................................................... Kącik pór roku ...................................................................................................................................................... Łabędzie z puchowych piórek ................................................................................................................................. Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Zabawki i ozdoby z kwiatów, liści oraz łodyżek ................................................................................................ Pierścionek ze stokrotki ..................................................................................................................................... Klipsy ze stokrotki lub jaskra ........................................................................................................................... Wianuszek ze stokrotek .................................................................................................................................... Kwiatowy wózeczek o jednym dyszlu .......................................................................................................... Cudowny kwiat ....................................................................................................................................................

215 216 219 221 222 223 223 223 224 224 224

Kowalewska_Mam czas.indb 7

2011-08-24 14:42:22

Perfumy z piwonii ............................................................................................................................................... 225 Makowe strojnisie w balowych sukienkach ............................................................................................... 225 Naszyjnik z łodyżek mleczu ............................................................................................................................. 226 Mleczowe wodociągi .......................................................................................................................................... 226 Mleczowe ludziki na wodzie ............................................................................................................................ 227 Państwo Głogowscy z niemowlęciem w kołysce ....................................................................................... 227 Desery: słodkie bez cukru lub z minimalnym jego dodatkiem ..................................................................... 228 Śliwki w koszulkach ............................................................................................................................................ 228 Sałatka ze świeżych owoców ............................................................................................................................ 228 Jabłka pieczone ..................................................................................................................................................... 229 Deser zbożowo-owocowy ................................................................................................................................. 229 Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... 230 Namiot ............................................................................................................................................................................ 231 Szałasy oraz stojaki z gałęzi i sznurów .................................................................................................................. 233 Regał na różne różności ............................................................................................................................................. 234 Wielofunkcyjny stojak ............................................................................................................................................... 235 Teatrzyk lalek ............................................................................................................................................................... 236 Lalki pacynki ......................................................................................................................................................... 236 Laleczki zakładane na palec .............................................................................................................................. 237 Marionetki ............................................................................................................................................................. 238 Kolaże ze słonego ciasta ............................................................................................................................................. 239 Wierszyk bimbamowy ......................................................................................................................................... 241 15 sierpnia: święto Matki Boskiej Zielnej ............................................................................................................ 242 Wonne zioła pod poduszkę ...................................................................................................................................... 243 Zabawki z gałęzi, pniaków i kory ........................................................................................................................... 244 Przyjęcia dla małych gości ........................................................................................................................................ 246 Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... 250 Farbowanie runa owczego z użyciem barwników roślinnych znalezionych na wakacyjnym spacerze ........................................................................................................ 251 Wskazówki ogólne .............................................................................................................................................. 252 Przepisy ................................................................................................................................................................... 254 Cebula żółta (Allium cepa) ....................................................................................................................... 254 Rumianek (Chamomilla recutita) ........................................................................................................... 255 Czarna olsza (Alnus glutinosa) ................................................................................................................ 255 Topola kanadyjska (Pòpulus canadénsis) .............................................................................................. 255 Aksamitki (Tagétes signata pumila) ....................................................................................................... 256 Orzech włoski (Juglans regia) ................................................................................................................... 256 Jabłoń (Malus domestica) ........................................................................................................................... 257 Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) ............................................................................................. 257 Sosna (Pinus sylvestris) ............................................................................................................................... 257 Buraki czerwone (Beta vulgaris) ............................................................................................................. 258 Szyszki różnych drzew iglastych ............................................................................................................ 258 Kasztanowiec (Aesculus hippocastanum). Brzoza (Betula) Bluszcz pospolity (Hedera helix) ..................................................................................................... 258 Nawłoć (Solidago virga aurea) ................................................................................................................. 259 Kruszyna pospolita (Rhamnus frangula) .............................................................................................. 259 Część V Jesień Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... 263 Czas żniw ....................................................................................................................................................................... 264 Pieczenie chleba z razowej mąki ..................................................................................................................... 265

Kowalewska_Mam czas.indb 8

2011-08-24 14:42:23

Kącik pór roku ...................................................................................................................................................... 29 września – święto jesieni – dzień Archanioła Michała ..................................................................... Smoki ....................................................................................................................................................................... Smok z chlebowego ciasta ......................................................................................................................... Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Co można zrobić z darów jesieni ............................................................................................................................ Jesienne liście ......................................................................................................................................................... Nasiona, patyczki i liście ................................................................................................................................... Postacie z liści osłaniających kolby kukurydzy .......................................................................................... Pani i pan ........................................................................................................................................................ Królik ............................................................................................................................................................... Dwór sułtana ................................................................................................................................................ Powidła z owocami jarzębiny .......................................................................................................................... Wszystkich Świętych ................................................................................................................................................. 11 listopada: legenda o świętym Marcinie .......................................................................................................... Dzień świętego Marcina w przedszkolu ...................................................................................................... Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Lampiony ............................................................................................................................................................... Wierszyk bimbamowy .......................................................................................................................................... Desery: słodkie, choć bez cukru ...................................................................................................................... Kruche ciasto z marchwią i jabłkami .................................................................................................... Kuleczki zbożowo-bakaliowe .................................................................................................................. Wyrób filcu z runa owczego .................................................................................................................................... Uwagi ogólne ......................................................................................................................................................... Filcowanie na mokro .......................................................................................................................................... Małe przedmioty: koraliki i piłeczki .............................................................................................................. Wytwarzanie płaskich powierzchni .............................................................................................................. Kosmetyczka w kształcie koperty .................................................................................................................. Filcowanie na sucho ............................................................................................................................................

268 271 273 274 275 276 276 278 279 279 280 281 282 283 284 286 287 288 290 291 291 291 293 293 295 296 298 300 301

Część VI Przykłady zabaw słowno-muzycznych Zabawy paluszkowe .................................................................................................................................................... Zabawa zachęcająca do jedzenia ..................................................................................................................... Zabawa zachęcająca do napicia się ................................................................................................................ Kropi deszczyk ..................................................................................................................................................... Nogi – nóżki – nożęta ........................................................................................................................................ Mróweczka jedna mała ..................................................................................................................................... To są policzki ........................................................................................................................................................ Goście przychodzą z wizytą ............................................................................................................................. Podkuwanie konika ............................................................................................................................................ Daj mi dłoń! .......................................................................................................................................................... Prosiaczki ............................................................................................................................................................... Na małe bóle .......................................................................................................................................................... Jadą panie w kolaskach ...................................................................................................................................... Ścielenie łóżeczka ................................................................................................................................................. Muszka do uszka ................................................................................................................................................. Fąfelek i Pąpelek ................................................................................................................................................... Ślimak ...................................................................................................................................................................... Myszka .................................................................................................................................................................... Na łące zieloniutkiej ........................................................................................................................................... Źrebaczek ............................................................................................................................................................... Zenek Kwiczoł i Heniek Kwiczoł ...................................................................................................................

305 305 306 306 306 307 307 308 309 309 310 310 310 310 311 311 311 312 313 313 314

Kowalewska_Mam czas.indb 9

2011-08-24 14:42:23

Biegł przez mostek koziołeczek ....................................................................................................................... Budujemy mostek ................................................................................................................................................ Huśtawka ............................................................................................................................................................... Prządka ................................................................................................................................................................... Zatłoczony autobus ............................................................................................................................................ Budujemy wieżę ................................................................................................................................................... Wojtuś i Zosia w sklepie ................................................................................................................................... Tu stoi kościół, a tu dzwonnica ...................................................................................................................... Wiewiórka ............................................................................................................................................................. Bim, bam, Tomku ............................................................................................................................................... Stonoga szuka przyjaciółki ............................................................................................................................... Jestem tutaj! ........................................................................................................................................................... Dom pełen myszy ................................................................................................................................................ Gołąbki na dachu ................................................................................................................................................. Cała nasza rodzina .............................................................................................................................................. Nicpoń braciszek ................................................................................................................................................. Gotowanie słodkiej kaszki ................................................................................................................................ Czym mogę pani służyć? ................................................................................................................................... Spacer z siostrzyczką .......................................................................................................................................... Jaś na spacerze ...................................................................................................................................................... Miała mama czterech synów ........................................................................................................................... Śpiewanki ....................................................................................................................................................................... Przed rozpoczęciem posiłku ............................................................................................................................. Na dobranoc .......................................................................................................................................................... Przy stawianiu pierwszych kroczków .......................................................................................................... Podczas sprzątania .............................................................................................................................................. Koci, koci, łapci, pojedziem do babci ............................................................................................................. Zaproszenie do zmywania ................................................................................................................................ Śpiewanka zachęcająca do prania .................................................................................................................. Pokażcie mi nóżkę ............................................................................................................................................... Wyliczanki ..................................................................................................................................................................... Zabawy na kolankach ........................................................................................................................................ Wyliczanki dla rączek i nóżek ......................................................................................................................... Opowieść powtarzanka „O myszce Eli i myszce Oli” .............................................................................. Teatrzyk na stole ......................................................................................................................................................... Teatrzyk na okres wczesnego lata .................................................................................................................. Teatrzyk na okres jesieni ................................................................................................................................... Żabi Król (przystosowana do celów teatrzyku na stole oraz do wieku widowni baśń braci Grimm) .......................................................................................

314 315 315 316 316 317 317 318 318 319 319 320 320 321 321 321 322 322 323 324 324 325 325 326 326 327 327 328 329 329 331 331 332 333 336 337 343 348

Bibliografia ..................................................................................................................................................................... 353

Kowalewska_Mam czas.indb 10

2011-08-24 14:42:23

Książkę tę dedykuję moim przyjaciołom. Bez ich fachowej pomocy, cennych uwag, rad oraz życzliwego wsparcia – tak hojnie udzielanego mi w najrozmaitszych dziedzinach – strony te nigdy nie dojrzałyby do druku. Szczególnie wiele zawdzięczam: profesorowi Johannesowi Kierschowi, Lidii Michałowicz, doktorowi Michałowi Głażewskiemu, Joannie Krupskiej, Henny oraz Henkowi Sweersom, Marii Świerczek, Agnieszce Nowak, Elżbiecie Wilk, Zdzisławie Karczewskiej, a także moim córkom Ludwice i Sabinie. Słowa podziękowania kieruję również do rodziców, których dzieci uczęszczają (lub uczęszczały) do przedszkoli waldorfskich w Warszawie przy ulicy Żytniej oraz w Bielsku Białej przy ulicy Grunwaldzkiej za wyrażenie zgody na publikację zdjęć bawiących się przedszkolaków. Fotografie te wzbogacają w niepowtarzalny sposób karty niniejszej książki. Dziękuję Wam wszystkim! Barbara Kowalewska

Kowalewska_Mam czas.indb 11

2011-08-24 14:42:23

Kowalewska_Mam czas.indb 12

2011-08-24 14:42:23

Wstęp redaktora serii Otwarcie książki jakże pięknym cytatem z jednej z prac Rudolfa Steinera, w której odwołuje się on do miłości jako fundamentu każdego wychowania, lokuje niniejszą publikację nie tylko w pedagogice waldorfskiej – choć przecież w pierwszej kolejności skierowana jest ona właśnie do wychowawców i nauczycieli reprezentujących tę pedagogię – ale także w zdobywającej swoje poczesne miejsce w naukach o wychowaniu pedagogice serca1. Otrzymujemy książkę refleksyjnej i kochającej swoje dzieci matki, nauczycielki, tłumaczki i promotorki alternatywnego modelu edukacji szkolnej, który funkcjonuje i rozwija się już przeszło dziewiątą dekadę (z wyłączeniem okresu narodowego socjalizmu, a w Polsce dodatkowo jeszcze okresu PRL). Autorka dostarcza nam najbardziej wiarygodny opis czegoś, co wymyka się obserwacji nawet najlepiej do niej przygotowanego badacza-outsidera. Już we wstępie autorka odsłania nam osobiste powody zainteresowania pedagogiką, która w wersji steinerowskiej natrafia na bardzo różnych odbiorców, także krytyków. Nie chodzi tu o obronę, bo ten sposób wychowywania i wspomagania rozwoju dzieci i młodzieży oraz towarzyszących ich rozwojowi dorosłych sprawdził się i pokonuje kolejne wyzwania, jakie wnosi do naszej płynnej – jak to określa Zygmunt Bauman – rzeczywistości kultura pozoru, natychmiastowości i krótkotrwałości doznań, migotających znaczeń, nieustannego doświadczania niepewności, kuszenia i uwodzenia, blichtru, kiczu i budzenia potrzeb otoczkowych, zbytecznych i nic niewnoszących do naszej duchowości pożądań czy pragnień2. Mamy tu propozycję przeciwstawienia ponowoczesnemu światu pseudowychowania jego przeciwieństwa, będącego zwrotem ku równowadze, wyciszeniu, głębokiej zadumie i kreatywnej aktywności. 1

Por. B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998; tegoż, Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia. Klasyfikacje. Badania, Kraków 2009; tegoż, Pedagogika dziecka. Studium pajdocentryzmu, Gdańsk 2007. 2 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000.

Kowalewska_Mam czas.indb 13

2011-08-24 14:42:23

Można się nie zgadzać z antropozoficznym przesłaniem Rudolfa Steinera, nie akceptować jego filozofii życia i rozwoju człowieka, ale nie można zaprzeczyć temu, że nasze życie, tworzone przez nas relacje z własnymi dziećmi mogą mieć zupełnie inne uwarunkowania, dzięki którym ma szansę być zachowana niepowtarzalność osobowości każdego z podmiotów procesu wychowania. To rodzice są pierwszymi i jedynymi wychowawcami swoich dzieci, toteż mogą korzystać z przysługującego im prawa do wyboru drogi życiowej i edukacyjnych ścieżek tych, których obdarzają swoją miłością i nadzieją. Autorka niniejszej publikacji, łączącej w sobie wiedzę naukową z szeroko rozumianym poradnictwem pedagogicznym (między innymi rodzicielskim, nauczycielskim), otwarcie dzieli się swoim przesłaniem z czytelnikami: Książka ta stanowi próbę ukazania aktywnej postawy wychowawczej: świadomego wybierania w morzu atakujących nas każdego dnia tak zwanych ofert jedynie tego, czego naprawdę świadomie chcemy dla naszych dzieci, postawy wywodzącej się z przekonania o wielkiej mocy wychowania – kształtującej i uzdrawiającej zarazem (s. 18).

Z książki mogą i powinni skorzystać nie tylko studiujący pedagogikę czy przygotowujący się do nauczycielskiego zawodu studenci różnych kierunków kształcenia, ale także wychowawcy naturalni, jakimi są rodzice czy opiekunowie z rozmaitych środowisk, w których prowadzone są zajęcia czy spotkania z naszymi dziećmi. Niewątpliwie najbardziej skorzystają z niej ci, którzy pracując czy pełniąc służbę w waldorfskich placówkach oświatowych i opiekuńczych w naszym kraju, otrzymują przewodnik po pedagogice napisany nie tylko na podstawie doświadczeń w kontaktach z tego typu instytucjami, lecz także wiedzy naukowej. Przywołane są tu bowiem wyniki najnowszych badań psychologicznych czy neurofizjologicznych, które dotyczą wiedzy na temat uwarunkowań rozwoju dziecka w dobie globalizacji i nowych technologii informacyjnych. Ci, którzy tego nie poszukują lub obawiają się istniejących zagrożeń, przekonają się, że można o wychowaniu i kształceniu dziecka pisać przekonująco, bo także z wnętrza własnej duchowości, doświadczeń, przeżyć, przekonań, obserwacji i osobistych emocji. Można zatem korzystać z tej pracy na wiele sposobów: dociekając istoty duchowego wymiaru alternatywnej pedagogii, przekonując się zarówno do fundamentalnych dla jej spójności, a tym samym i uniwersalnej wartości, zasad postępowania pedagogicznego, jak i do praktycznych rozwiązań, działań czy animacji, które łączą tradycję z nowoczesnością. Znajdziemy tu przykłady wielostronnego kształcenia, wspomagania wielorakich inteligencji i pobudzania wszystkich zmysłów dziecka, by aktywnie włączać się w jego rozwój, nie pomijając przy tym jego własnego potencjału oraz naturalnego rytmu życia. Jeśli sama autorka określa tę książkę jako poradnik praktycznej pedagogiki, to odpowiada zarazem na zapotrzebowanie tych spośród nas, którzy nie zawsze dowierzają mocy sprawczej idei i ich przekładalności (operacjonalizacji) na konkretne formy i sposoby działania. Osobista narracja autorki, wzbogacona o wiedzę z nauk medycznych, przyrodniczych i społecznych, 14

Kowalewska_Mam czas.indb 14

2011-08-24 14:42:23

prowadzi czytelnika przez liczne przykłady codziennej pielęgnacji, opieki, socjalizacji instytucjonalnej i wychowywania dziecka już od jego narodzin. Istotnie bowiem rolą rodziców i wychowawców jest spowodowanie tego, by ich radość, entuzjazm, akceptacja i humor współdziałały „[…] w najgłębszym sensie z siłami kierującymi wzrostem ciała fizycznego oraz z siłami duszy dziecka” (s. 38). Zainteresowani pedagogiką waldorfską znajdą w tej książce także odniesienia do najnowszej literatury pedagogicznej – zarówno w tym nurcie, jak i wzbogacającej go współczesnej humanistyki. Nie jest to bowiem książka o pedagogice dogmatycznej, autorytarnej czy antyautorytarnej, ale o sztuce wychowywania pomiędzy Scyllą dystansu, dominacji czy przemocy a Charybdą zaangażowania, bliskości i swobody, a więc oddziaływania odwołującego się do poszukiwania w dialogu z dzieckiem arystotelesowskiego złotego środka. Autorka doskonale wysupłuje z różnych pedagogii, w tym przede wszystkim z kierunków pedagogiki niedyrektywnej, emancypacyjnej czy antyautorytarnej, takie zasady czy parcjalne rozwiązania, które pozwalają wzbogacać wychowanie w duchu steinerowskim z jego orientacją na dobro dziecka, a zarazem zobowiązują każdego z dorosłych wychowawców do ustawicznej pracy nad sobą. Gorąco zatem polecam tę książkę, która jest niewątpliwie podręcznikiem sztuki wychowania, będącego wspólnym rzeźbieniem naszego codziennego świata życia, malowania go autentyzmem ludzkich przeżyć i doznań, rysowania kolejnych, a możliwych do pokonywania progów, by teatr rodzinnego i szkolnego życia sprzyjał przygotowywaniu dzieci i młodzieży do kreowania i odtwarzania ról na planie filmowym otaczającej ich szeroko pojmowanej kultury oraz sprzyjał zmysłowemu i duchowemu odczuwaniu piękna, dobra i mądrości dorobku obcujących z nimi pokoleń. prof. dr hab. Bogusław Śliwerski Katedra Podstaw Pedagogiki Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie

Kowalewska_Mam czas.indb 15

2011-08-24 14:42:23

Pedagogika jest w gruncie rzeczy wypływającą z wiedzy o człowieku miłością do ludzi. A przynajmniej tylko na takim fundamencie można ją zbudować. (Rudolf Steiner)

Słowo wstępne Dlaczego i w jakich okolicznościach powstała ta książka W 1979 roku, a więc przed trzydziestu już laty, życzliwy los pozwolił mi się zetknąć z pedagogiką waldorfską w przedszkolu oraz w szkole Geert Groote w Amsterdamie. Przez wiele lat brałam aktywny udział w życiu tej szkoły. Poznałam ją jako członek komitetu rodzicielskiego, a potem jako przedstawicielka tego komitetu w kolegialnym zarządzie szkoły. W późniejszych latach, gdy moje własne dzieci już dorosły, pracowałam w żłobku waldorfskim, a także w żłobkach innego typu, co było szczególnie cenne, bo mogłam poznać różne pedagogiki i rozmaite sposoby pracy z dziećmi. Spotkanie z tą pedagogiką zaliczam do przełomowych momentów mojego życia. Stało się ono dla mnie początkiem niezwykle bogatych przeżyć, przemyśleń, wewnętrznych przeobrażeń, niewyczerpanym źródłem inspiracji. Tymi doświadczeniami pragnę się podzielić z Czytelnikami. Większość przedstawionych pomysłów praktycznych jest podpatrzona i podsłuchana w przedszkolach, szkołach oraz w żłobkach waldorfskich. Jest to zatem wynik pracy bardzo wielu różnych 17

Kowalewska_Mam czas.indb 17

2011-08-24 14:42:24

ludzi: pedagogów, rodziców, owoc pedagogiki liczącej sobie już wiele pokoleń wychowanków3. Książka ta stanowi próbę ukazania aktywnej postawy wychowawczej: świadomego wybierania w morzu atakujących nas każdego dnia tak zwanych ofert jedynie tego, czego naprawdę świadomie chcemy dla naszych dzieci, postawy wywodzącej się z przekonania o wielkiej mocy wychowania – kształtującej i uzdrawiającej zarazem. Czy książka ta ma zachęcać do powrotu do czasów minionych, w których to kobiety wychowujące dzieci – o ile tylko mogły – nie pracowały zawodowo, przez cały dzień zajmowały się gospodarstwem domowym, a jeśli nie były zamożne i nie miały pieniędzy na na kupowanie pięknych, drogich zabawek, robiły zabawki z tego, co miały pod ręką? Nie, cel mój jest inny: podejmuję próbę takiego spojrzenia na wychowanie małych dzieci i na gospodarstwo domowe, które przeciwstawiając się powszechnie panującej tendencji do coraz to większej konsumpcji gotowych produktów, jak również stylom życia pochodzącym na przykład z mediów, pomaga rodzicom i wychowawcom odkryć, że największym bogactwem, jakie mogą ofiarować dzieciom, są radość związana z wykonywaniem zwykłych, codziennych czynności, kreatywność improwizowanej zabawy, siła zdrowej, twórczej fantazji. One to bowiem właśnie z biegiem lat zamieniają się u dziecka w siły sprawnego myślenia, ochotę do podejmowania inicjatywy, w gotowość do angażowania się w sprawy ludzi i świata. Żyjemy w czasach, w których praca związana z wychowaniem małych dzieci i prowadzeniem domu została zdegradowana do rangi czynności wprawdzie koniecznych, lecz uciążliwych, niemiłych, zawsze takich samych i nigdy się niekończących. Pierzemy, sprzątamy, gotujemy, ale staramy się zrobić to w sposób możliwie zmechanizowany, szybko i dyskretnie, albo nawet powierzamy te czynności komuś innemu, by potem móc robić z dziećmi rzeczy powszechnie uważane za przyjemniejsze i ciekawsze. Pokoje współczesnych dzieci są przeładowane zabawkami, a mimo to jakże często stwierdzamy, że dzieci bardzo krótko się nimi bawią, że są znudzone i najchętniej spędzają czas przed ekranem telewizora czy komputera. A przecież często i chętnie udzielane maluchowi pozwolenie na przykład na pomoc w zmywaniu czy przygotowywaniu posiłków znaczy tak wiele dla pomyślnego rozwoju dziecka i dla jakości jego więzi z osobą wychowującą. 3

Pierwsza szkoła waldorfska powstała w Stuttgarcie w 1919 roku, czyli już dziewięćdziesiąt lat temu. Obecnie (w 2011 roku) jest na świecie ponad tysiąc szkół tego typu i około tysiąc siedemset przedszkoli. Inspiratorem tego ruchu pedagogicznej odnowy jest Rudolf Steiner (1861–1925). Aktualne dane statystyczne i relacje o różnych inicjatywach i zdarzeniach z życia szkół i przedszkoli waldorfskich całego świata można znaleźć na bardzo ciekawej stronie internetowej Przyjaciół Sztuki Pedagogicznej Rudolfa Steinera (Freunde der Erziehungskunst Rudolf Steiners): www. freunde-waldorf.de. U w a g a: Dane ze stron internetowych wymienionych w przypisach pochodzą z 2010 roku.

Kowalewska_Mam czas.indb 18

2011-08-24 14:42:24

Ogromna większość matek pracuje poza domem. Procesu emancypacji kobiet nie da się i wcale nie należy powstrzymywać. Jak najdalsza jestem od zamiaru namawiania matek do siedzenia przez cały dzień w domu – jeśli chcą lub muszą pracować zawodowo. Chodzi mi o coś zupełnie innego. Dzięki wieloletniemu obcowaniu z pedagogiką waldorfską odkryłam, że daleko ważniejsze od przebywania przez cały dzień w domu jest to, w j a k i s p o s ó b spędzamy z dziećmi codzienne chwile, nawet jeśli nie są one zbyt długie. Dla małego dziecka czas, w którym zrobimy na jego oczach laleczkę ze skrawka materiału czy z runa owczego, opowiemy baśń lub pobawimy się przy stole w zabawę paluszkową, jest na wagę złota. Pierwsza część książki jest krótkim przeglądem punktów wyjścia waldorfskiej sztuki wychowania. Jest ona swego rodzaju uzasadnieniem wyborów i pomysłów, które przedstawiam w kolejnych, praktycznych częściach publikacji. Motywem przewodnim części praktycznych jest rytm roku, w którym najważniejsze miejsce zajmują święta doroczne, jako że mogą one nadać indywidualne barwy, smaki i melodie nie tylko poszczególnym dniom, lecz także całym tygodniom upływającego czasu. Również to jest dla małego dziecka bezcenną wartością. To, co przy pobieżnym przejrzeniu niniejszego tekstu może się wydawać trącącym myszką powrotem do przeszłości, w trakcie systematycznego z nim obcowania i wcielania w życie przedstawionych pomysłów będzie stanowić szansę dla rodziców na odzyskanie poczucia sensowności codziennych zajęć i odkrycia ogromnych przestrzeni wolności ukrywających się w tej sztuce i rzemiośle zarazem: w wychowaniu dzieci. Taka postawa pedagogiczna buduje mocny fundament dla harmonijnego rozwoju osobowości dziecka. Dla nas samych oznacza zaś możliwość (przynajmniej częściowego) wyzwolenia się od jarzma znacznie cięższego niż domowa krzątanina, choć mniej uświadamianego: od terroru tak powszechnej w mediach „gloryfikacji materii” i stylu życia zorientowanego na rosnącą konsumpcję gotowych, coraz doskonalszych produktów. Umożliwia ona powrót do życia we własnym, wolniejszym od narzuconego z zewnątrz tempie oraz w świadomie wybranym i podtrzymywanym rytmie.

Kowalewska_Mam czas.indb 19

2011-08-24 14:42:24

Friedrich Glasl, wiodący autorytet w tym zakresie, opisuje takie strategie, nawiązując do psychologii reprezentowanej przez Rudolfa Steinera. Johannes Kiersch, Pedagogika waldorfska. Wprowadzenie do pedagogiki Rudolfa Steinera, tłum. B. Kowalewska. Johannes Kiersch jest pedagogiem, autorem wielu publikacji, założycielem Seminarium Waldorfskiego w Witten-Annen (Niemcy) oraz wykładowcą w ośrodkach kształcących nauczycieli waldorfskich w Niemczech w Polsce, na Węgrzech i w Rosji. Książka jest zwięzłą prezentacją najważniejszych tematów steinerowskiej „sztuki wychowania” oraz praktyki szkół waldorfskich na tle zmieniających się warunków społeczno-kulturowych współczesnych krajów Europy. Publikacja ta jest w Niemczech powszechnie znana i bardzo ceniona. W 2007 roku wydano ją po raz jedenasty. Zawiera obszerną, zaopatrzoną w komentarz bibliografię, jak również adresy seminariów waldorfskich na świecie. Henning Köhler, O dzieciach lękliwych, smutnych i niespokojnych. Duchowe podstawy praktyki wychowawczej, tłum. B. Kowalewska. Henning Köhler kieruje Instytutem Poradnictwa Wychowawczego w Wolfschlugen w pobliżu Stuttgartu. Przedstawiony przez niego opis postępowania z dziećmi „trudnymi wychowawczo” jest zarazem przystępnym wprowadzeniem w psychologię i fizjologię percepcji zmysłowej stosowaną w pedagogice waldorfskiej. Andreas Neider (red.), Edukacja to więcej niż uczenie się. Przedszkole i szkoła w dialogu, tłum. M. Głażewski. Pod wpływem opublikowanych wyników badań PISA (Międzynarodowy Program Oceniania Umiejętności Uczniów) uczenie się we współczesnych szkołach ogranicza się coraz bardziej do metod czysto kognitywnych. Książka podsumowuje wyniki konferencji ekspertów, na której przedstawiono argumenty na rzecz szerszych, wieloaspektowych metod nauczania. Zawiera ona m.in. wypowiedzi profesora neurobiologii, profesora nauk pedagogicznych, lekarza pediatry oraz wypowiedzi nauczycieli szkół waldorfskich. Rainer Patzlaff, Zastygłe spojrzenie. Fizjologiczne skutki patrzenia na ekran a rozwój dziecka, tłum. B. Kowalewska. Rainer Patzlaff jest dyrektorem stuttgarckiego Instytutu Pedagogicznego badającego wpływ współczesnych mediów operujących ekranem na fizjologię człowieka. Książka podsumowuje najnowszy stan badań w tym zakresie i stawia w centrum uwagi oddziaływanie tych mediów na rozwój dziecka. Martyn Rawson, Tobias Richter, Waldorfski program nauczania. Wersja brytyjska, tłum. M. Świerczek, E. Łyczewska. Szkoły waldorfskie są znane ze swej awangardowej roli w dążeniach o niezależność szkół od intytucji państwowych 364

Kowalewska_Mam czas.indb 364

2011-08-24 14:43:41

oraz innych grup nacisku. Są również pionierami w zakresie struktur organizacyjnych opartych na kolegialnych samorządach składających się z nauczycieli i rodziców. Szkoły waldorfskie opracowują własne programy nauczania, korzystając przy tym z doświadczeń innych szkół. Książka Martyna Rawsona i Tobiasa Richtera jest udanym przykładem takiego programu nauczania. Został on samodzielnie opracowany przez zespół młodych angielskich nauczycieli we współpracy z Uniwersytetem w Plymouth i może stanowić inspirujący przykład dla tych wszystkich, którzy zadają sobie dziś następujące pytanie: Jak w nowy sposób wykorzystać to, co w XX wieku zainicjował ruch pedagogicznej reformy? Christian Rittelmeyer, Dzieciństwo w opresji. Pomiędzy przemysłem kulturowym a technokratycznymi reformami szkolnictwa, tłum. B. Kowalewska. Christian Rittelmeyer, profesor nauk pedagogicznych na Uniwersytecie w Getyndze, przedstawia w tej książce, jak na współczesne dzieci wywierany jest nacisk jednocześnie z dwóch stron. Z jednej strony jest to terror mediów operujących ekranem, z drugiej zaś presja technokratów zarządzających szkolnictwem. Opierając się na wynikach najnowszych badań neurofizjologii mózgu, autor wskazuje na fakt, że obserwowalna w resorcie oświaty tendencja do redukowania swobodnej zabawy i do przesuwania curriculum szkolnego do obszaru edukacji przedszkolnej jest wielkim zagrożeniem dla harmonijnego rozwoju dziecka. Freya Jaffke, Teatrzyk lalek w przedszkolu waldorfskim, tłum. B. Kowalewska. Do stałych zajęć tygodnia w każdym przedszkolu waldorfskim należy teatrzyk lalek. Wychowawczynie same wystawiają przedstawienia i używają do tego celu lalek i marionetek własnoręcznie zrobionych. Pomagają im w tym zwykle pięcioi sześciolatki. W zabawie naśladowczej dzieci organizują własne przedstawienia teatrzyku lalek, twórczo przeobrażając to, co obejrzały. Ta forma zabawy stymuluje szczególnie silnie i wszechstronnie rozwój dziecka w wieku przedszkolnym. Książka jest bogato ilustrowana, ukazuje tajemnice warsztatu teatrzyku lalek, sposoby wykonywania różnych typów lalek i marionetek, zawiera również przykłady tekstów takich teatrzyków. Freya Jaffke pracowała przez wiele lat w przedszkolu waldorfskim, jest autorką wielu książek o własnoręcznym robieniu prostych zabawek, o zabawie z małymi dziećmi i o obchodzeniu świąt dorocznych.

Zapowiedzi wydawnicze Christoph Jaffke, Magda Maier, Nauczanie języków obcych w szkołach waldorfskich, tłum. M. Głażewski. Szkoły waldorfskie znane są z tego, że już od 1919 roku nauczają od pierwszej klasy dwóch języków obcych. Fundamentem, na któ365

Kowalewska_Mam czas.indb 365

2011-08-24 14:43:41

rym opiera się specyficznie waldorfska metoda nauczania tego przedmiotu podczas trzech pierwszych lat nauki szkolnej, jest bardzo silna u małych dzieci – utrzymująca się jeszcze do mniej więcej dziewiątego roku życia – potrzeba naśladowania. Dzieci uczą się języków obcych w taki sam sposób jak języka ojczystego: poprzez słowo mówione. Na lekcjach prowadzą krótkie dialogi, śpiewają piosenki, recytują wierszyki, odgrywają scenki teatralne itp. Małe dzieci posiadają niezwykle silną umiejętność zapamiętywania dźwięków słów. Ich narządy artykulacyjne są niesłychanie plastyczne, dzięki czemu potrafią odtwarzać pod względem fonetycznym bezbłędnie to, co usłyszały. Wyniki nauczania okazują się najlepsze wtedy, gdy przyswajanie dźwięków obcej mowy ma formę zabawy połączonej z ruchem ciała. Elementy gramatyki oraz pisanie niewielkich obcojęzycznych tekstów wprowadza się w szkołach waldorfskich dopiero w czwartej klasie, to znaczy w wieku dziewięciu–dziesięciu lat. Przykłady, z których korzystają autorzy książki, zaczerpnięto z języka angielskiego, jest to bowiem w programie europejskich szkół podstawowych najczęściej nauczany język obcy. Rainer Patzlaff, Wolfgang Sassmanshausen, Telse Kardel, Claudia Mckeen, Pedagogika waldorfska dla dzieci od trzech do dziewięciu lat, tłum. M. Głażewski. Czy słuszne są postulaty pojawiające się często w środowiskach nauk pedagogicznych i realizowane w projektach reform oświatowych o konieczności wczesnej stymulacji intelektualnej oraz o potrzebie wprowadzania przedszkolnych programów dydaktycznych? Czy ograniczanie zakresu swobodnej zabawy i jednostronne przyspieszanie rozwoju kognitywnego rzeczywiście w optymalny sposób pomagają dziecku w zdobywaniu podstawowych kompetencji prospołecznych? Jakie to może mieć konsekwencje dla sensoryczno-motorycznego rozwoju małego dziecka? Kiedy dziecko jest dojrzałe do podjęcia nauki w szkole? Grupa wybitnych pedagogów niemieckich prezentuje waldorfską wizję takich kwestii, jak: dojrzałość szkolna, harmonijny rozwój dziecka oraz specyfika uczenia się w wieku przedszkolnym oraz w pierwszych latach nauki szkolnej. W publikacji znajdujemy obszerne omówienie celów, zakresów i metod pracy z dziećmi w przedszkolu waldorfskim i w pierwszych latach szkolnych. Wiele miejsca poświęca się także takim zagadnieniom, jak salutogeneza (zdolność osobowości do samouzdrawiania) i rezylencja (umiejętność zwycięskiego przechodzenia przez kryzysy życiowe), oraz sposobom odpowiedniego kierowania procesami wychowawczymi, aby te cechy mogły się u dziecka ukształtować. Książka jest napisana przystępnym językiem i ma przejrzystą strukturę. Walter Kraul, Zjawiska na niebie gwiaździstym, tłum. Irena Semeniuk. Pięknie ilustrowany, wyrastający z praktyki nauczania, przystępnie napisany podręcznik astronomii, opisujący, jak wraz z dziećmi można obserwować ruchy ciał nie366

Kowalewska_Mam czas.indb 366

2011-08-24 14:43:41

bieskich. Do programu waldorfskich wyższych klas szkoły podstawowej należą cykle lekcji z astronomii. Wprowadza się je zazwyczaj w klasie szóstej. Charakterystyczne jest tu podejście fenomenologiczne (podobnie zresztą jak w odniesieniu do innych przedmiotów, takich jak fizyka czy chemia). Dzieci uczą się poznawać i rozumieć to, co mogą dostrzec gołym okiem, a więc w przypadku astronomii – związek pomiędzy Ziemią i Słońcem, fazy Księżyca oraz wyraźnie widoczne na bezchmurnym wieczornym niebie konstelacje gwiazd. Christel Oehlmann, O sztuce opowiadania. Jak snuć opowieści, prawić baśnie, gawędzić i opowiadać historie. Vademecum praktyka, tłum. M. Głażewski. Sztukę posługiwania się żywym słowem można z pewnością nazwać jedną z zasadniczych kolumn, na jakich wspiera się cała waldorfska sztuka wychowania. Nie tylko w przeszkolu waldorfskim, lecz także w kolejnych latach nauki szkolnej każdego dnia bardzo wiele się dzieciom opowiada. Opanowanie umiejętności opowiadania, zarówno swobodnego, jak i w obrębie ustalonych form przysparza jednak współczesnym pedagogom i współczesnym rodzicom coraz więcej trudności. A przecież, jak stwierdza autorka książki, każdy człowiek potrafi opowiadać lub może się tego nauczyć. Każdy wychowca, jeśli tylko tego chce, potrafi dotrzeć do drzemiących we własnej duszy twórczych możliwości snucia opowieści i swobodnej ekspresji werbalnej. Profesor Christel Oehlmann prowadziła przez wiele lat kursy sztuki opowiadania dla studentów Uniwersytetu w Hildesheim (Niemcy). Książka zawiera również opisy ćwiczeń, z których autorka przy tym korzystała. Ernst Schuberth, Nauczanie początkowe matematyki w szkołach waldorfskich, tłum. B. Kowalewska. Profesor Ernst Schuberth jest wykładowcą w zakresie dydaktyki nauczania matematyki na Uniwersytecie Bielefeld (Niemcy), jak również założycielem Studium Kształcenia Nauczycieli Waldorfskich w Mannheimie. Niniejsza książka opisuje metody nauczania początkowego rachunków w szkołach waldorfskich. Skuteczność tych metod potwierdziła się podczas wielu lat praktyki szkolnej. Prezentujemy Czytelnikowi wydanie najnowsze: zmienione i uzupełnione. W aneksie można znaleźć pomysły zabaw w liczenie z udziałem całej klasy. Charakterystyczne dla waldorfskich metod nauczania początkowego matematyki jest wychodzenie od całości oraz „liczenie całym ciałem”. Wykonywaniu podstawowych działań arytmetycznych towarzyszą klaskanie, tupanie, stawianie kroków i rytmiczne podskoki.

Kowalewska_Mam czas.indb 367

2011-08-24 14:43:41