呕ycie intymno-emocjonalne os贸b starszych
Agata Kowgier
呕ycie intymno-emocjonalne os贸b starszych
Krak贸w 2010
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska
Projekt okładki: Andrzej Augustyński
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Spis treŚci Wstęp ...............................................................................................................................
Cz I Studia nad literatur przedmiotu . Nieuchronność starości – aspekt biologiczny okresu starości ..................... .. Pojęcie, periodyzacja i kryteria starości ...................................................... .. Biologiczny obraz starości .............................................................................. . Sens i jakość życia – społeczno-psychologiczne ujęcie okresu starości ....... .. Społeczne elementy obrazu ludzkiej starości ............................................. .. Starość jako kontynuacja przebytej drogi życiowej .................................. .. Starość jako wyzwanie ....................................................................................
. Życie intymno-emocjonalne ludzi starszych .................................................... .. Seks dojrzały, czyli aspekt biologiczny życia intymno-emocjonalnego osób starszych ................................................................................................... .. Miłość dojrzała – psychologiczny wymiar życia intymno-emocjonalnego osób starszych .................................................... .. Życie intymno-emocjonalne w perspektywie społecznej ........................
Cz II Badania empiryczne . Metodologia własnych badań empirycznych ..................................................... .. Przedmiot, cel i problematyka badań............................................................ .. Zmienne i wskaźniki ......................................................................................... .. Metody, techniki oraz narzędzia badań .......................................................
6
Spis treŚci
.. Opis terenu badań i populacji ......................................................................... .. Przebieg i organizacja badań ........................................................................... . Życie intymno-emocjonalne osób starszych w opinii studentów – analiza i interpretacja wyników badań własnych ............................................. .. Postrzeganie starości przez studentów ........................................................ .. Opinie studentów na temat życia intymnego osób starszych ................ .. Opinia studentów na temat życia emocjonalnego osób starszych ....... .. Opinie studentów na temat społecznych aspektów życia intymno-emocjonalnego osób starszych ....................................................
. Podsumowanie .......................................................................................................... Zakończenie .................................................................................................................... Bibliografia ...................................................................................................................... Wykaz tabel .................................................................................................................... Wykaz wykresów ........................................................................................................... Aneks ................................................................................................................................
WstĘp Chyba to Bette Davis powiedziała: „Podeszły wiek nie jest dla cieniarzy”. Ale to Tołstoj powiedział: „Największą niespodzianką w życiu jest starość”. Starczy wiek zakrada się do Ciebie i następną rzeczą, jaką robisz, jest pytanie siebie samego: Od kiedy zaczyna się starość? Jak to możliwe, że nadal jestem zaangażowany w najistotniejsze aspekty tej „ludzkiej komedii”? Bo w mojej głowie nic się nie zmieniło....
Niniejsza książka jest poświęcona problematyce starości, przede wszystkim życiu intymno-emocjonalnemu osób starszych. Inspiracją do podjęcia tego tematu był jeden z kursów z programu studiów pedagogicznych. Uczestnictwo w tych zajęciach uświadomiło mi istnienie pewnych sfer życia seniorów, które są marginalizowane w naszym społeczeństwie bądź są tematami naznaczonymi społecznie i uznanymi za tabu. Nie oznacza to jednak, że są to obszary nieistniejące lub nieistotne dla ludzi starszych. Problem starości jest obecnie dość powszechnie poruszany w literaturze, jednak badań dotyczących interesującej mnie tematyki przeprowadzono dotychczas niewiele. Istnieją jednak pomiary, które dowodzą, że osoby starsze prowadzą życie seksualne, mimo że społeczeństwo nadaje temu marginalne znaczenie i nie podejmuje tego tematu. Autorami takich badań są zarówno Z. Izdebski, jak i Z. Lew-Starowicz. Badania przeprowadzone przez Izdebskiego we współpracy z TNS OBOP wśród Polaków po . roku życia pokazują, że [...] dla badanych seks w każdym wieku może być źródłem pozytywnych i wartościowych przeżyć. Badani podkreślają, że seks ludzi starszych, bez lęku o zajście w ciążę, jest bardziej komfortowy. Tak uważa respondentów. Ponad połowa badanych stwierdza, że intymność i bliskość w późnym wieku jest najlepszym sposobem na zachowanie młodości oraz zapobiega samotności. Badania te wskazują, że seksualność w życiu osób starszych jest ważnym elementem i prowadzi do wielu pozytywnych doznań. Fragment z filmu Elegia, który jest ekranizacją powieści Philipa Rotha Konające zwierzę; oryginalny tytuł: Elegy, reż. Isabel Coixet, scenariusz: Nicholas Meyer, . J. Papiernik, Intymne życie starszych Polaków, http://www.zwiazki.senior.pl/,,Intymnezycie-starszych-Polakow,.html [dostęp:. ..].
8
WstĘp
Z kolei badania przeprowadzone wśród Polaków w wieku - lat wykazały, że ankietowanych jest zdania, że [...] nie istnieje granica wiekowa, po której spada zainteresowanie seksem wśród kobiet. Nieco więcej, bo , badanych uważa natomiast, że nie istnieje granica wiekowa, po której spada zainteresowanie seksem wśród mężczyzn.
Z kolei badania Z. Lwa-Starowicza przeprowadzone na osobach po . roku życia informują, że kobiet i mężczyzn w wieku lat jest nadal aktywnych seksualnie. Taką aktywność podejmuje także kobiet i mężczyzn w wieku lat i więcej. Nie będzie chyba zbyt dużym uproszczeniem stwierdzenie, że z badań zarówno Z. Izdebskiego, jak i Z. Lwa-Starowicza wynika, iż dla osób starszych seks i erotyka są bardzo ważne oraz stanowią o jakości bardzo wielu dziedzin życia. Dziś można zaobserwować pewnego rodzaju „eksplozję populacyjną”, polegającą na starzeniu się społeczeństw i zwiększającym się udziale osób starszych w ogólnej strukturze społecznej. Coraz częściej używa się określeń typu: „zalew białych włosów”, „szary przypływ” czy też „planeta ludzi starych”. Z danych szacunkowych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wynika, że [...] w roku ogólna liczba ludzi starych osiągnie miliard, w tym w krajach najbogatszych przekroczy milionów, co stanowić będzie około całej populacji.
Zjawisko starzenia się ludności przy jednoczesnym wydłużaniu się życia dotyczy zwłaszcza krajów rozwiniętych zachodnich, ale podobna tendencja demograficzna zarysowuje się także w Polsce. Z prognoz podawanych przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że w roku około Polaków będzie w wieku ponad lat, przeciętna długość życia kobiet przekroczy lat, zaś mężczyzn lata.
Na intensywność procesu starzenia się społeczeństw wpływa wiele czynników. Po pierwsze – wydłużenie przeciętnego trwania życia jednostek; po drugie – malejąca liczba urodzeń, przynosząca zerowy lub ujemny przyrost naturalny i zmiany w tzw. piramidzie wieku zbiorowości; po trzecie wreszcie – wzrost dobrobytu w znaczeniu ogólnym: charakteryzujący się większym dostępem do Stary człowiek i może, http://www.kronikatygodnia.pl/tekst.php?abcd=&dz= [dostęp: ..]. I. Stankowska, Funkcjonowanie seksualne człowieka w okresie starzenia się i starości, „Przegląd Terapeutyczny” , nr , s. . S. Steuden, M. Marczuk, Wstęp [w:] Starzenie się a satysfakcja z życia, red. S. Steuden, M. Marczuk, Wyd. KUL, Lublin , s. . Tamże, s. .
WstĘp
opieki medycznej i zabezpieczeniem społecznym, lepszymi warunkami socjalnobytowymi, wzrostem oświaty ogólnej i zdrowotnej oraz aktywności społecznej. W związku ze zjawiskiem starzenia się społeczeństw zainteresowanie problematyką starości powinno wzrastać, zwłaszcza tymi obszarami życia seniorów, które do tej pory były zaniedbywane i w których bardzo często odmawia się im pełnoprawnego udziału. Również to stanowiło dla mnie uzasadnienie do podjęcia tematu starości, a także do przeprowadzenia badań empirycznych wśród studentów zbierających ich opinie na temat życia intymno-emocjonalnego osób starszych. Książka składa się z dwóch części. Pierwsza – teoretyczna – została poświęcona przybliżeniu literatury przedmiotu, natomiast druga dotyczy przeprowadzonych przeze mnie badań. Na część teoretyczną składają się trzy rozdziały. Pierwszy z nich zawiera biologiczne ujęcie starości ze zwróceniem uwagi na nieuchronność i nieodwracalność procesu starzenia się. Przedstawia rozumienie terminu „starość” oraz zestawia go z pojęciem starzenia się. Zawiera również analizę tego okresu w kontekście cyklu życia ludzkiego, przegląd istniejących kryteriów starości i kategorii wieku człowieka oraz charakterystykę pod względem zmian biologicznych, jakie zachodzą w organizmie człowieka, na przykład w funkcjonowaniu ludzkich zmysłów. Rozdział ten jest więc poświęcony zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym przejawom starzenia się. Rozdział drugi zawiera analizę starości pod względem społeczno-psychologicznym. Przedstawia najważniejsze socjologiczne teorie starzenia się, a także charakteryzuje pojęcie jakości życia w starości, które jest ściśle związane z doświadczeniem satysfakcji i zadowolenia. Przybliża również obraz osób starszych we współczesnym społeczeństwie w porównaniu z wizerunkiem seniora istniejącym dawniej i funkcjonującym w innych krajach. Po opisie tła socjologicznego rozdział ten przedstawia psychologiczne teorie starzenia się i rozwoju osobowości oraz zawiera przegląd istniejących postaw wobec starości i stylów życia w tym okresie. Zgłębia także problem sensu życia, odnosząc się do koncepcji wybranych autorów. Na koniec ukazuje starość jako ważne wyzwanie dla osoby starzejącej się, interpretując w tym kontekście kategorię godności człowieka. Charakteryzuje również osoby starsze pod względem ich potrzeb duchowo-religijnych i niezwykle istotnej roli wiary w ich życiu. Rozdział trzeci jest poświęcony analizie życia intymno-emocjonalnego osób starszych. Na wstępie zawiera próbę zdefiniowania tego pojęcia, które zostało stworzone przeze mnie na potrzeby badań. Następnie przedstawia charakterystykę życia intymno-emocjonalnego pod względem biologicznym, czyli opisuje aktywność seksualną osób starszych w kontekście seksualności człowieka w ogó-
A. Panek, Z. Szarota, Wprowadzenie [w:] Zrozumieć starość, red. A. Panek, Z. Szarota, Tekst, Kraków , s. ; S. Steuden, M. Marczuk, Wstęp, op. cit., s. .
9
10
WstĘp
le. Podejmuje także próbę opisu psychologicznego wymiaru tej sfery życia seniorów, na który składa się trójczynnikowa koncepcja miłości, subiektywne poczucie utraty atrakcyjności w jesieni życia oraz zjawisko „drugiej młodości”. Rozdział ten podkreśla znaczenie bycia z drugim człowiekiem, zwłaszcza podczas choroby, oraz rozważa problem samotności osób starszych. Porusza również zagadnienia rozpadu związku uczuciowego, czy to w wyniku śmierci współmałżonka, czy też wskutek rozwodu, oraz zawierania powtórnych związków przez seniorów. Druga część pracy prezentuje własne badania empiryczne, dotyczące opinii studentów o życiu intymno-emocjonalnym osób starszych. Badania zostały przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem ankiety. Kwestionariusz zawierał zarówno pytania otwarte, jak i zamknięte, dlatego można je uznać za badania ilościowo-jakościowe. Mam nadzieję, że podjęcie przeze mnie pracy badawczej nad życiem intymno-emocjonalnym osób starszych może przynieść pewne korzyści dla praktyki pedagogicznej. Zarówno seksualność, jak i życie emocjonalne seniorów stają się coraz bardziej problemami młodszych generacji, które muszą nauczyć się szanować intymność i prywatność osób starszych, a także rozumieć ich potrzeby. Jest to także niezwykle istotne dla instytucji opiekuńczych, w których przebywają osoby w jesieni życia. Dzięki badaniom udało się uzyskać dość konkretne sądy dotyczące życia intymno-emocjonalnego osób starszych, dlatego uważam je za niezwykle wartościowe, pragnę jednak zaznaczyć, że są one jedynie wstępem do szerszego potraktowania tematu.
A. Fabiś, A. Fabiś, Aktywność seksualna osób starszych [w:] Tabu seksuologii, red. A. Jodko, Academica, Warszawa , s. .
CzĘŚĆ I
Studia nad literaturĄ przedmiotu
1. NieuchronnoŚĆ staroŚci – aspekt biologiczny okresu staroŚci Godziny mijają jak małe prowincjonalne stacje. Przez palce przecieka coś, czego nie można powstrzymać... Starość, cóż to takiego? Antoine de Saint-Exupéry
Aforyzm francuskiego pisarza jest doskonałym punktem wyjścia do rozważań nad fenomenem starości jako jednym z okresów rozwojowych człowieka. Nie ulega wątpliwości, że starość jest ludzkim przeznaczeniem. Zaczynamy się starzeć już od momentu narodzin, choć w młodości sobie tego nie uświadamiamy i mamy poczucie subiektywnej nieśmiertelności. Jednak proces ten jest nieunikniony i nieodwracalny. Zbigniew Woźniak w pracy o poznańskich seniorach zatytułowanej Jesień życia w perspektywie gerontologicznej pisze: Dwa fakty w życiu każdego człowieka – starość i śmierć – są w pełni przewidywalne. Oba jednak kultura współczesna zepchnęła do sfery tabu: niechętnie o nich mówimy, jeszcze rzadziej pragniemy dowiedzieć się czegoś więcej o ich istocie, przejawach i przebiegu. Jest to jedna z większych mistyfi kacji, w jakiej wszyscy po trosze bierzemy udział.
Nasuwa się zatem pytanie: dlaczego ludzie starsi stanowią kategorię, którą traktuje się jako marginalną, nieistotną, funkcjonującą na obrzeżach życia społecznego? Z jakich powodów nie chcemy zastanawiać się nad tym okresem życia? Czy dlatego, że boimy się starości? Czy może dlatego, że stanowi ona przykry dysonans w świecie pewnej siebie, energicznej i pozbawionej skrupułów młodości? Myśliciele Wschodu ze spokojem przyjmują upływ czasu – Zachód nie chce się z tym pogodzić. Wschód powiada: ponieważ się urodziliśmy, będziemy musieli umrzeć, Zachód zaś robi wszystko, żeby młodość zatrzymać albo przynajmniej
Cyt. za: J. Podgórska, Starość ma przyszłość. Moc siwych głów, czyli jak się dobrze zestarzeć, „Polityka” , nr , s. .
14
CzĘŚĆ I. Studia nad literaturĄ przedmiotu
ją przedłużyć i żyć tak, jakby starości, a nawet śmierci, nie było. Być może to jest powodem unikania tematu starzenia się. Żyjemy w świecie, w którym kult młodości jest bardzo silny i jeśli nie wpisujemy się w ten obraz, tracimy w pewnym sensie „termin ważności”. A któż chce być „przeterminowaną” jednostką społeczeństwa? Co jesteśmy gotowi zrobić, aby zatrzymać proces starzenia się? Nasuwa się w tym miejscu przykład z literatury. Był sobie bohater o imieniu Faust. Aby zachować młodość, zaprzedał duszę diabłu, co nie skończyło się dla niego najlepiej. Pomyślimy – „głupiec”. Tylko czy jesteśmy od niego mądrzejsi? Zróbmy zatem mały rachunek sumienia. Czyż nie jesteśmy zachwyceni, gdy mówią nam: „Jak młodo wyglądasz”? Czyż nie wydajemy fortuny na wszelkiego rodzaju specyfiki, które mają opóźnić efekty starzenia się? Czyż nie liczymy siwych włosów i zmarszczek, z niepokojem patrząc w lustro? Nie można oczywiście generalizować, ponieważ nie wszyscy tak postępujemy, ale spora grupa ludzi tak. I znowu się nasuwa pytanie: dlaczego? Przecież wszyscy się zestarzejemy. Z czasem starość dosięgnie każdego, nie możemy przed nią uciec. Buddyści mówią z uśmiechem: ponieważ dziś jesteśmy młodzi, jutro będziemy starzy. Stanisław Lem w Ananke pisze: „Starzejemy się jak dzieci – odmawiając zgody na to, na co zgoda nasza jest z góry niepotrzebna”. To jest owa nieuchronność starości...
1.1. PojĘcie, periodyzacja i kryteria staroŚci Celem tego podrozdziału jest rozpatrzenie pojęcia „starości”, a także porównanie go z pojęciem „starzenia się”. Postaram się także przyjrzeć temu okresowi w kontekście cyklu życia ludzkiego oraz dokonać przeglądu istniejących kryteriów starości, jak również kategorii wieku człowieka. Wracając do aforyzmu, który otwiera ten rozdział, spróbuję odpowiedzieć na zawarte w nim pytanie: „Starość, cóż to takiego?”.
Cykl Życia człowieka Nie sposób określić, czym jest starość, bez wskazania, że jest ona częścią większej całości, jaką jest cykl życia człowieka. Jak zauważyli autorzy Podstaw gerontologii społecznej:
R. Wojciechowska, Młoda skórka nie warta wyprawki, http://www.wiadomosci.pl/artykul/ mloda_skorka_nie_warta_wyprawki_.html [dostęp: ..]. B. Biały, Był sobie facet o imieniu Faust..., http://www.wiadomosci.pl/artykul/byl_sobie_facet_o_imieniu_faust_.html [dostęp: ..]. E. Nowakowska, Dojrzały wigor, „Polityka” , nr , s. .