Sponsoring seksualny – od transakcji do intymności by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Małgorzata Kozioł

Sponsoring seksualny – od transakcji do intymności Socjologiczna analiza zjawiska

Kraków 2021

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 3

21.06.2021 06:24:21

Recenzenci: dr hab. Urszula Kusio, prof. UMCS dr hab. Magdalena Szpunar, prof. UJ Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie na okładce: © Tero Vesalaine | Depositphotos.com

ISBN 978-83-8095-978-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

00_Wstep.indd 4

25.06.2021 14:19:35

Moim cichym Aniołom...

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 5

21.06.2021 06:24:21

Spis treści Wstęp ............................................................................................................................. 11 Rozdział 1 Prostytucja i sponsoring – operacjonalizacja pojęć i dystynkcje terminologiczne .................................................................................... 17 1.1. Definicyjne problemy terminu „prostytucja” .......................................... 17 1.1.1. Podłoże historyczne prostytucji ...................................................... 17 1.1.2. Etymologia słowa „prostytucja” w literaturze polskiej ............... 22 1.1.3. Wczesne rozważania nad nierządem ............................................. 25 1.1.4. Prostytucja po II wojnie światowej ................................................. 32 1.2. Sponsoring seksualny w literaturze polskiej – przegląd stanowisk ........................................................................................ 40 1.2.1. Termin „sponsoring” w języku polskim ........................................ 41 1.2.2. Sponsoring seksualny – próba operacjonalizacji zjawiska przez rodzimych badaczy .................................................................. 43 1.2.3. Kobiety sponsorowane i sponsorzy ................................................ 49 1.3. Dystynkcje i podobieństwa między prostytucją a sponsoringiem seksualnym ...................................................................... 56 Rozdział 2 Społeczne konteksty sponsoringu seksualnego .................................................... 61 2.1. Przemiany ról społecznych kobiet w kontekście ich aktywizacji zawodowej i „wyzwolonej seksualności” ................................................... 62 2.2. Przemiany ról społecznych mężczyzn w kontekście ich „emocjonalnego wyzwolenia” i utraty dominacji nad kobietami ................................................................................................. 73 2.3. Społeczeństwo medialno-konsumpcyjne a relacje interpersonalne ............................................................................................... 82

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 7

21.06.2021 06:24:21

Spis treści

Rozdział 3 Intymność w wybranych teoriach przełomu XX i XXI wieku ....................... 95 3.1. Wielowymiarowość pojęcia intymności ................................................. 95 3.2. Klasyczne teorie na temat intymności .................................................... 103 3.2.1. Związek jako umowa, czyli teoria czystej relacji i miłości współbieżnej Anthony’ego Giddensa ........................... 103 3.2.2. Miłość jako towar. Zygmunt Bauman o konsumpcyjnym charakterze intymności ............................... 111 3.2.3. Intymność w epoce kapitalizmu według Evy Illouz ................. 118 3.2.4. Emocje jako praca. Arlie R. Hochschild na temat pracy emocjonalnej i intymnego outsourcingu ......................... 125 Rozdział 4 Metodologia badań ................................................................................................... 137 4.1. Przedmiot i cel badań .................................................................................. 137 4.2. Problem i przyjęte hipotezy badawcze .................................................... 137 4.3. Metodologiczno-metodyczne podstawy badań własnych .................. 138 4.3.1. Przyjęta metoda badawcza .............................................................. 138 4.3.2. Techniki gromadzenia i interpretacji danych ............................ 140 4.4. Próba badawcza ............................................................................................ 144 4.4.1. Dobór i charakterystyka portali z ogłoszeniami oraz próba pierwszego kontaktu ................................................... 144 4.4.2. Kryteria doboru próby i jej charakterystyka społeczno-demograficzna ............................................................... 146 4.5. Realizacja procesu badawczego ................................................................ 153 4.5.1. Organizacja badań ............................................................................ 153 4.5.2. Przebieg badań i problemy z nim związane ................................ 155 Rozdział 5 Opracowanie badań własnych ................................................................................ 163 5.1. Rozumienie sponsoringu seksualnego przez badanych ...................... 163 5.1.1. Sponsoring seksualny jako forma prostytucji ............................ 163 5.2. Początek relacji ............................................................................................. 178 5.2.1. Powody szukania relacji oraz oczekiwania z nią związane .................................................................................... 178 5.2.2. Kryteria wyboru partnera relacji sponsorowanej ...................... 184 5.2.3. Pierwsze spotkanie i ustalenie zasad relacji ................................ 190

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 8

21.06.2021 06:24:21

Spis treści

5.3. Trwanie relacji .............................................................................................. 192 5.3.1. Związek tradycyjny a relacja sponsorowana ............................... 192 5.3.2. Oczekiwania wobec partnera życiowego oraz partnera z układu sponsorowanego .................................... 199 5.3.3. Czynniki, które skłoniłyby badanych do rezygnacji z relacji sponsorowanych ................................................................ 201 5.3.4. Możliwość stworzenia stałej relacji z partnerem z układu opartego na sponsoringu ................................................ 203 5.3.5. Wyłączność partnera w relacji sponsorowanej i jego stałym związku ....................................................................... 206 5.3.6. Finansowy aspekt relacji sponsorowanych ................................. 210 5.3.7. Aspekt pomocy wobec partnera z układu .................................. 214 5.3.8. Rozmowy intymne jako oznaka zaufania .................................... 216 5.4. Koniec relacji ................................................................................................. 217 5.4.1. Czas trwania relacji sponsorowanych i powody ich rozpadu ......................................................................................... 217 5.4.2. Trwanie relacji sponsorowanej w innej formie .......................... 221 5.4.3. Bilans zysków i strat relacji sponsorowanych ............................. 226 Weryfikacja hipotez badawczych ........................................................................... 233 Zakończenie i wnioski .............................................................................................. 235 Sexual sponsorship – from transaction to intimacy Sociological analysis of the phenomenon (summary) ...................................... 239 Bibliografia .................................................................................................................. 241 Spis wykresów i tabel ................................................................................................ 257 Aneks ............................................................................................................................ 259 Kwestionariusz dyspozycji do wywiadu jakościowego ................................ 263 Klucz kategoryzacyjny ........................................................................................ 265

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 9

21.06.2021 06:24:21

Zamknąłem ostatni rozdział. Jestem zmęczony. Mam dość tematu, tych wszystkich historii, ludzi z nimi związanych. W skrytości boleję nad bohaterami tych opowieści, upadkiem obyczajów, dewaluacją takich pojęć, jak wierność, miłość, niewinność, godność. Kolejny raz pragnę porzucić tę tematykę, odejść od niej, gdyż budzi ona u mnie odrazę, pozbawia godności. W ferworze internetowych debat czy w dyskusjach adwersarzy znów dostanę cięgi, zasłużone i niezawinione. Stanę się mimowolnym nosicielem zarazy, po raz któryś z rzędu odsłaniając „niechcianą prawdę” o naszym życiu! J. Kurzępa (2012: 338)

Wstęp Sponsoring seksualny nie stanowi marginalnej części relacji międzyludzkich wbrew temu, co mogłoby się wydawać. Niemniej jego dotychczasowe niedostateczne zdiagnozowanie i opisanie przez badaczy nauk społecznych i humanistycznych powodują, że wiedza go dotycząca pochodzi przede wszystkim z przekazów popularnonaukowych oraz publicystycznych. Te z kolei, niejednokrotnie opierając się na niesprawdzonych i nierzetelnych źródłach, a tym samym powielając stare i tworząc nowe stereotypy, ostatecznie kreują niepełny, a zarazem uproszczony obraz zjawiska. Dlatego niniejsza książka stanowi propozycję wypełnienia luki tematycznej związanej ze sponsoringiem. Ponadto podjęcie jego pogłębionej analizy stanowi próbę wydobycia go z marginesu problemów badawczych, jak również zainspirowania innych przedstawicieli różnych obszarów naukowych do jego dalszej eksploatacji teoretycznej i empirycznej. Istotność podjęcia tematu relacji sponsorowanych jest również ważna z tego powodu, że jego obecny opis nie wyczerpuje wielu aspektów tego problemu. Poza tym przyjmowanie jednowymiarowej perspektywy dotyczącej tego zjawiska nie zbliża badacza do poznania jego specyfiki. Chodzi między innymi o kwestię sprowadzania tego typu relacji wyłącznie do wymiany usług między partnerami oraz niezobowiązującej znajomości, opartej głównie na zaspokojeniu popędu seksualnego. Dostępne opracowania nie uwzględniają przypadków układów, które – będąc na początku znajomościami protekcjo-

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 11

21.06.2021 06:24:21

Wstęp

nalnymi – z czasem stają się bliskie. Tym samym pokazuje to, że jednostki nawiązujące tego typu relacje szukają, a jednocześnie otrzymują coś więcej niż – jak powszechnie się przyjmuje – tylko zaspokojenie potrzeb seksualnych. Kolejną kwestią przemawiającą za ważnością podjęcia oraz przeprowadzenia pogłębionej analizy sponsoringu jest nałożona na niego swego rodzaju norma tematyczna, która objawia się tym, że w niemal wszystkich dostępnych opracowaniach jest on przedstawiany wyłącznie z perspektywy kobiet sponsorowanych. Natomiast roli mężczyzny sponsorującego jak do tej pory poświęcano znikomą uwagę bądź zupełnie ją pomijano. Ponadto dotychczas przeprowadzone badania w głównej mierze dotyczą ogólnego opisu zjawiska, przede wszystkim przyczyn wchodzenia młodych dziewcząt (szczególnie studentek) na ścieżkę seksbiznesu. Nie podejmują nadto głębszej analizy specyfiki relacji łączącej strony układu. Ażeby jednak podjąć rzetelną dyskusję na temat sponsoringu i wyżej wymienionych aspektów, najpierw trzeba sięgnąć dalej niż tylko do zbioru utartych opinii i stereotypów. Należy poznać jego istotę przez dotarcie do źródeł. W przypadku sponsoringu jest to tym bardziej zasadne, że na obszarze naukowych analiz zjawisko to stanowi niejako temat dziewiczy. W znacznej mierze wiedza go dotycząca opiera się bardziej na domniemaniach niż in formacjach uzyskanych w drodze przeprowadzonych badań. Przeto celem niniejszej rozprawy jest możliwie wieloaspektowa analiza sponsoringu seksualnego przeprowadzona na podstawie literatury oraz badań empirycznych. Dlatego zasadne wydaje się postawienie pytania, będącego jednocześnie głównym problemem badawczym pracy: Czy relacja sponsorowana jest tylko i wyłącznie transakcją polegającą na wzajemnej wymianie usług między sponsorem a kobietą sponsorowaną? Czy jest to również rodzaj znajomości, która w swojej strukturze i dynamice przypomina bliską relację interpersonalną, której jedną z głównych cech jest intymność i elementy na nią się składające? W poszukiwaniu odpowiedzi na powyższe kwestie sięgnęłam do samego źródła zjawiska, czyli osób nawiązujących tego typu relacje: oddałam głos sponsorującym mężczyznom i sponsorowanym kobietom. Bez ich chęci podzielenia się swoimi historiami, przemyśleniami i opiniami ta praca nigdy by nie powstała. Jestem bardzo wdzięczna moim respondentom, ponieważ bez ich otwartości analizy zawarte w niniejszej książce byłyby, jak sami wielokrotnie określali, „kolejnym powieleniem nieprawdy”. W tym miejscu chciałabym podkreślić również fakt, iż praca nie ma celu ani charakteru oceniającego i generalizującego. Jest to dość istotna uwaga, zwłaszcza w przypadku wywiadów bezpośrednich, podczas których badacz porusza tematy drażliwe i osobiste, jakimi są między innymi aspekty: seksualności, intymności, zdrady, moralności itp., których dotyczyły również rozmowy z respondentami.

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 12

21.06.2021 06:24:21

Wstęp

Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Składa się z pięciu rozdziałów. Trzy pierwsze stanowią ramę teoretyczną dla późniejszych analiz. Natomiast dwa pozostałe rozdziały, mające charakter empiryczny, złożone są z rozdziału metodologicznego oraz analizy wyników badań. Ponadto na niniejszą książkę składają się: Wstęp, streszczenie w języku angielskim, Weryfikacja hipotez badawczych, Zakończenie i wnioski, Bibliografia, Spis wykresów i tabel, Kwestionariusz dyspozycji do wywiadu jakościowego oraz Klucz kategoryzacyjny. Rozdział pierwszy zbudowany jest z trzech podrozdziałów. W pierwszym podrozdziale po zwięzłym rysie historycznym prostytucji uwaga zostaje skupiona na operacjonalizacji jej pojęcia. Wychodząc od etymologii słowa „prostytucja” w polskiej literaturze, pokazuję, że jego obecne nazewnictwo jest stosunkowo młode. Wynika to z tego, iż chociaż potocznie przyjęło się, że zjawisko nierządu istnieje „od zawsze”, to w poprzednich epokach było jednak określane w odmienny sposób. Po tym przechodzę do prezentacji i omówienia kolejnych definicji nierządu ukutych przez przedstawicieli różnych epok i dziedzin naukowych, w tym filozofów, socjologów, pedagogów, prawników i medyków. Celem tego zabiegu jest, z jednej strony, ukazanie procesu ewolucji w kontekście podejścia do miłości sprzedajnej, z drugiej zaś wskazanie cech przypisywanych prostytucji niezależnie od czasów i autorów, czemu wyraz daję w podsumowaniu tego podrozdziału. Drugi podrozdział poświęcono opisowi sponsoringu seksualnego i dokonano charakterystyki osoby sponsora oraz kobiety sponsorowanej. Przedstawione treści mają charakter przeglądowy i teoretyczny, przybliżający specyfikę zjawiska na podstawie dostępnych materiałów. Jednocześnie wskazują na skromną bazę źródłową, którą w głównej mierze wypełniają artykuły popularnonaukowe i publicystyczne. Warto podkreślić fakt, że duża część tego podrozdziału opiera się na prezentacji badań Renaty Gardian-Miałkowskiej, która jako jedna z pierwszych opisała to zjawisko na polskim gruncie naukowym, dodatkowo swoje wnioski opierając na przeprowadzonych badaniach empirycznych. W trzecim, ostatnim podrozdziale rozdziału pierwszego dochodzę do pewnych konkluzji terminologicznych powstałych na podstawie zestawienia prostytucji ze sponsoringiem. Wychwycenie konstytutywnych elementów obu zjawisk, a następnie analiza ich cech dystynktywnych i zbieżnych przyczynia się do przyjęcia ważnej dla niniejszej pracy tezy uznającej sponsoring seksualny za formę nierządu. W drugim rozdziale, teoretycznym, podejmuję kwestie związane ze społecznymi uwarunkowaniami sponsoringu. Rozdział ten również składa się z trzech podrozdziałów. Dwa pierwsze dotyczą przemian związanych ze

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 13

21.06.2021 06:24:21

Wstęp

społeczną rolą kobiety i mężczyzny. W ich ramach zostają ukazane dwie perspektywy: pierwsza, świadcząca o wyzwoleniu obu płci z tradycyjnych wzorców, oraz druga, ukazująca zachowanie swego rodzaju ciągłości w ich poszczególnych aspektach. Istotne jest, że oba spostrzeżenia znajdują odzwierciedlenie w postawach osób nawiązujących relacje oparte na sponsoringu. Rozdział zamyka trzeci podrozdział, w którym dokonuję charakterystyki poszczególnych zjawisk społeczno-kulturowych wpływających na relacje międzyludzkie, także te powstałe w ramach układów sponsorowanych. Ostatnią, teoretyczną część pracy kończy rozdział trzeci, zatytułowany Intymność w wybranych teoriach przełomu XX i XXI wieku, na który składają się dwa podrozdziały. W pierwszym z nich, wychodząc od etymologii słowa „intymność”, przechodzę do prezentacji różnych jej wymiarów, cech oraz podejść w ujęciu wybranych socjologów oraz badaczy z innych dziedzin nauk społecznych, w tym psychologów i pedagogów. Interdyscyplinarny charakter tej części tłumaczony jest zgodnie z postulatem brytyjskiej psycholog społecznej Sonii Livingstone, która apeluje, aby nie utrzymywać szczelnych granic między dyscyplinami, lecz raczej często współpracować przy analizach konkretnych problemów i nowych sytuacji społecznych (Livingstone 2011: 1474–1475, za: Goban-Klas 2015). Tylko takie podejście daje możliwość spojrzenia na badane zjawisko z wielu perspektyw, jednocześnie przyczyniając się do lepszego zrozumienia jego istoty. Pojęcie intymności, jak słusznie zauważa socjolog Mariola Bieńko, ze swej istoty jest nieostre i wielowymiarowe, co także przyczynia się do braku jednej uniwersalnej i spójnej teorii (2013: 187). Niemniej w niniejszej pracy przez intymność rozumieć będę bliską relację między kobietą a mężczyzną opartą na wzajemnym zaufaniu, otwartości, chęci pomocy, zrozumieniu i tym podobnych cechach. W drugim podrozdziale rozdziału trzeciego skupiam się na charakterystyce intymności w perspektywie wybranych teorii następujących socjologów: Anthony’ego Giddensa, Zygmunta Baumana, Evy Illouz oraz Arlie R. Hochschild. Szczególną uwagę poświęcam koncepcji pracy emocjonalnej i emocjonalnego outsourcingu autorstwa Hochschild, która najlepiej odzwierciedla relacje łączące osoby pozostające w układzie sponsorowanym. Dokonując prezentacji kolejnych badaczy i ich stanowisk, w dużej mierze posiłkowałam się dysertacją filozofa Macieja Musiała na temat intymności i jej współczesnych przemian. Praca, pomimo iż stanowi studium z filozofii kultury, w sposób usystematyzowany prezentuje teorie specjalistów zarówno polskich, jak i zagranicznych. Kolejnym etapem niniejszej książki jest część metodologiczna, zawarta w rozdziale czwartym. W jego ramach prezentuję założony cel pracy, problem

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 14

21.06.2021 06:24:21

Wstęp

badawczy oraz przyjęte hipotezy. Ponadto opisuję cały proces badawczy, poczynając od doboru próby, a kończąc na trudnościach pojawiających się już w trakcie realizacji wywiadów. W kwestii metodologicznej należy zaznaczyć, że badania zostały zrealizowane w ramach metody jakościowej i przeprowadzone w paradygmacie interpretatywnym. Polegały na pogłębionych wywiadach indywidualnych1, których celem było pokazanie subiektywnego podejścia do kwestii relacji sponsorowanych osób w nie wchodzących. Z tego względu projekt badawczy miał charakter eksploracyjny. Niemniej moje zainteresowanie głównie skupiło się na psychospołecznej stronie tych znajomości. W tym miejscu należy także zaznaczyć, że dane uzyskane w wyniku przeprowadzonych badań nie uprawniały do przyjęcia ogólnych wniosków oraz traktowania ich jako reprezentatywnych dla wszystkich osób wchodzących w układy sponsorowane, aczkolwiek pozwalają na dostrzeżenie pewnych tendencji upoważniających do postawienia teoretycznych propozycji dotyczących zjawiska sponsoringu (Wyka 1992). Ostatni, piąty rozdział prezentuje analizę wyników przeprowadzonych badań empirycznych. W przedstawionym opisie dotyczącym specyfiki relacji sponsorowanych, z naciskiem na ich wymiar interpersonalny, mieszczą się również odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Zwieńczeniem całości jest część Zakończenie i wnioski, w której zawarto wnioski wyprowadzone na podstawie analizy materiału badawczego. Reasumując, szeroki zakres prac i badań poświęconych problematyce nierządu kontrastuje z brakiem analiz naukowych sponsoringu. Stąd też wyobrażenia na jego temat w dużej mierze nadal pozostają na poziomie stereotypów. Co więcej, intensywne i permanentnie zachodzące zmiany w obrębie współczesnych relacji międzyludzkich i czynników społeczno-kulturowych wpływających na ich kształt oddziałują również na obraz płatnych usług towarzysko-seksualnych. Niemniej w Polsce temat ten wciąż funkcjonuje w publicystyce i literaturze popularnonaukowej, natomiast w tekstach naukowych jest rzadko podejmowany. Z tego względu, jak już zaznaczono na początku, niniejsza praca stara się chociaż w nieznacznym stopniu tę lukę badawczą wypełnić. Na zakończenie powrócę do przytoczonych słów Jacka Kurzępy i poruszonego w nich aspektu tabuizacji problematyki prostytucji oraz zdarzającej się niejednokrotnie społecznej nieprzychylności w stosunku do osób, które podejmują ją publicznie. W trakcie realizacji niniejszego projektu także w stosunku do mnie kierowane były opinie i pytania sugerujące, jakobym przez zainteresowanie tym tematem oraz publiczne mówienie o nim wręcz promowała 1 Wszystkie wywiady są w archiwum autorki.

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 15

21.06.2021 06:24:21

Wstęp

nierząd. Spotykałam się również z komentarzami, iż podłożem zainteresowań osób podejmujących tego typu zagadnienia są ich własne doświadczenia bądź też w trakcie prowadzonej pracy ostatecznie one same wkraczają na ścieżkę seksbiznesu. Uwagi te oraz wszelkie trudności napotykane w trakcie realizacji projektu, paradoksalnie, umacniały mnie w przekonaniu o ważności i słuszności obranego kierunku, dodając sił i motywacji do dalszego zagłębiania podjętej problematyki. Kończąc, chciałabym, aby niniejsza książka przyczyniła się do przełamywania tabu stworzonego wokół sponsoringu, a przede wszystkim stała się źródłem do wyrobienia własnego zdania na poruszane tematy.

Koziol_Sponsoring seksualny.indb 16

21.06.2021 06:24:21