Instytucje wsparcia dziecka i rodziny by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Instytucje wsparcia dziecka i rodziny Zagadnienia podstawowe

Beata Krajewska

Instytucje wsparcia dziecka i rodziny Zagadnienia podstawowe

Krak贸w 2010

Recenzent: prof. dr hab. Ryszard Parzęcki

Redakcja wydawnicza: Diana Gajc-Piątkowska

Korekta: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-462-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax: (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Spis treści Wprowadzenie .......................................................................................... 9

Rozdział I Instytucje oświatowo-wychowawcze 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Żłobki ................................................................................................ 11 Przedszkola ......................................................................................... 12 Szkoły podstawowe ............................................................................. 15 Gimnazja ............................................................................................ 17 Szkoły ponadgimnazjalne ................................................................... 18 Pedagodzy szkolni ............................................................................... 20 Świetlice szkolne ................................................................................. 21 Internaty ............................................................................................ 22 Bursy .................................................................................................. 23 Poradnie psychologiczno-pedagogiczne ............................................... 25 Ochotnicze Hufce Pracy ..................................................................... 28 Placówki wychowania pozaszkolnego ................................................. 29 Szkolne schroniska młodzieżowe ......................................................... 31 Domy wczasów dziecięcych ................................................................. 32

Rozdział II Placówki kształcenia specjalnego 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Szkoły specjalne .................................................................................. 33 Młodzieżowe ośrodki wychowawcze ................................................... 36 Młodzieżowe ośrodki socjoterapii ....................................................... 37 Specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze ............................................ 39 Specjalne ośrodki wychowawcze ......................................................... 42 Ośrodki rewalidacyjno-wychowawcze ................................................. 43 Warsztaty terapii zajęciowej ................................................................ 45

Spis treści

Rozdział III Podmioty resocjalizacyjne 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne ................................. Kuratorzy sądowi ............................................................................... Ośrodki kuratorskie ........................................................................... Policyjne izby dziecka ........................................................................ Schroniska dla nieletnich ................................................................... Zakłady poprawcze ............................................................................

47 49 51 53 55 57

Rozdział IV Instytucje opiekuńczo-wychowawcze 1. 2. 3. 4. 5.

Rodziny adopcyjne ............................................................................ Rodziny zastępcze .............................................................................. Placówki opiekuńczo-wychowawcze .................................................. Oratoria ............................................................................................ Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze .........................................................

63 66 71 84 85

Rozdział V Instytucje pomocy społecznej 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Ośrodki pomocy społecznej .............................................................. 89 Powiatowe centra pomocy rodzinie ................................................... 92 Regionalne ośrodki polityki społecznej ............................................. 93 Ośrodki interwencji kryzysowej ........................................................ 94 Domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży .................. 95 Ośrodki wsparcia .............................................................................. 97 Specjalistyczne ośrodki wsparcia dla oﬁar przemocy w rodzinie ......... 98 Mieszkania chronione ....................................................................... 99 Rodzinne domy pomocy .................................................................. 99 Domy pomocy społecznej ................................................................. 100

Rozdział VI Podmioty wielofunkcyjne 1. Sądy rodzinne ................................................................................... 103 2. Rzecznik Praw Dziecka ..................................................................... 104

Spis treści

Rozdział VII Organizacje pozarządowe 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Caritas .............................................................................................. 107 Polski Czerwony Krzyż ..................................................................... 109 Polski Komitet Pomocy Społecznej ................................................... 111 Towarzystwo Przyjaciół Dzieci .......................................................... 112 Komitet Ochrony Praw Dziecka ....................................................... 113 Monar .............................................................................................. 114 Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy .............................................. 116 Polska Akcja Humanitarna ............................................................... 117 Fundacja „Dzieci Niczyje” ................................................................ 117 Ogólnopolskie Pogotowie dla Oﬁar Przemocy w Rodzinie „Niebieska linia” ............................................................................... 118

Podsumowanie ........................................................................................ 121

Bibliograﬁa 1. Akty prawne ..................................................................................... 123 2. Publikacje ......................................................................................... 126 3. Strony internetowe ........................................................................... 132

Wprowadzenie Funkcjonowanie współczesnej rodziny wiąże się z różnymi problemami i zagrożeniami, które dotyczą wielu obszarów i mają złożony charakter. Spełnianie przez rodzinę wszystkich jej funkcji, w tym odnoszących się do dziecka, jest uwarunkowane czynnikami wewnątrzrodzinnymi i pochodzącymi z zewnątrz, które wpływają na nią pozytywnie oraz negatywnie. Dlatego też różne podmioty starają się wspierać rodzinę i dzieci, oczywiście przy zachowaniu zasady subsydiarności opartej na założeniu, że to ona sama jest najważniejszą instytucją społeczną. Wsparcie to ma znaczenie przede wszystkim w sytuacjach, gdy rodzina i dziecko napotykają trudności, ale jest również udzielane rodzinom funkcjonującym prawidłowo, by je w pewnym stopniu odciążyć. Dotyczy więc nie tylko pomocy w sytuacjach kryzysowych, lecz także zapobiega ich powstawaniu. Korzystanie przez dzieci i rodziny z oferty instytucji wspierających jest przy tym częściej obligatoryjne niż fakultatywne. Zadaniem nowoczesnego społeczeństwa, mającego na uwadze nie tylko sprawy ogólne, lecz także problemy poszczególnych jednostek, jest bowiem udzielanie pomocy tym, którzy jej potrzebują, a w przypadku dzieci – wręcz obowiązkiem jest zapewnienie im opieki, gdy są jej pozbawione ze strony rodziny. Instytucje wsparcia dziecka i rodziny, rozumiane jako wyodrębnione podmioty działające w tym obszarze, tworzą zorganizowany system, w którym da się wyróżnić różne pola ich aktywności. Określenie tych pól oraz przyporządkowanie im poszczególnych instytucji jest kwestią pewnej konwencji uzależnionej od ich dominujących przymiotów w tym względzie. Można zatem wyodrębnić: instytucje oświatowo-wychowawcze, kształcenia specjalnego, resocjalizujące, opiekuńczo-wychowawcze, pomocy społecznej, wielofunkcyjne oraz pozarządowe. Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie wiedzy na temat zadań instytucji wsparcia dziecka i rodziny przede wszystkim na podstawie obecnie obowiązujących przepisów prawa, ponieważ perspektywa pedagogiczna ich funkcjonowania jest osadzona w realiach wyznaczonych przez ustawodawcę. Zawarte w aktach prawnych wiadomości dotyczące poszczególnych instytucji mają przy tym charakter elementarny, natomiast ich znajomość wśród pedagogów nie wydaje się powszechna. Dlatego też do przygotowania niniejszej

Wprowadzenie

pracy posłużyły źródła prawa oraz możliwie szeroki zakres ogólnych publikacji pedagogicznych, w których opisano poszczególne instytucje wsparcia dziecka i rodziny. Niezwykle przydatne okazały się encyklopedie i słowniki oraz opracowania podręcznikowe na temat subdyscyplin pedagogicznych. Cennym źródłem wiedzy były także prace poświęcone poszczególnym instytucjom. Z uwagi na to, że książka przedstawia zagadnienia podstawowe dotyczące tytułowej problematyki, nie sięgnięto do opracowań szczegółowych na temat poszczególnych podmiotów wsparcia dziecka i rodziny. W pracy zamieszczono przypisy, które wskazują na opracowania istotne dla opisanego zagadnienia i są wskazówką dla osób, które pragnęłyby zgłębiać wiedzę dotyczącą instytucji wsparcia dziecka i rodziny, fragmenty zaś, w których nie wskazano źródła, pochodzą z aktów prawnych. Zastosowano przy tym możliwie pełne opisy wykorzystanych pozycji, zwłaszcza opracowań encyklopedycznych i słownikowych, w przypadku których wskazano nie tylko publikacje, lecz także poszczególne hasła i ich autorów. Znalazło to również odzwierciedlenie w bibliograﬁi, w której w ten sposób uporządkowano poszczególne pozycje, a oprócz nich umieszczono także omówione w tekście akty prawne, ze wskazaniem miejsc ich promulgacji, oraz strony internetowe. Opracowanie wydaje się nowatorskie, ponieważ w dotychczasowym piśmiennictwie pedagogicznym nie ma publikacji kompleksowo charakteryzującej podmioty wspierające dzieci i rodziny, a ponadto niektóre z tych instytucji funkcjonują od niedawna i nie doczekały się jeszcze naukowego zainteresowania. Wiele instytucji zmieniło swoje dotychczasowe nazwy, co uwzględniono w pracy, a co też ma walor poznawczy. Publikacja systematyzuje przy tym wiedzę z zakresu różnych subdyscyplin pedagogiki, zwłaszcza społecznej, opiekuńczo-wychowawczej specjalnej i resocjalizacyjnej, co czyni ją pożyteczną dla szerokiego grona pedagogów i innych specjalistów zajmujących się problematyką dziecka i rodziny. Można wyrazić nadzieję, że niniejsze opracowanie spełni oczekiwania Czytelników, którzy w celu poszerzenia pedagogicznej perspektywy zechcą się zapoznać z podstawowymi zagadnieniami dotyczącymi instytucji wspierających dzieci i rodziny. Być może książka okaże się też przydatna do pogłębionych analiz funkcjonowania poszczególnych instytucji albo wręcz do nich zainspiruje. Istnienie i działalność tychże instytucji stanowią bowiem o praktycznym wymiarze pedagogiki. dr Beata Krajewska

Rozdział I

Instytucje oświatowo-wychowawcze

 1. Żłobki Żłobki są zakładami opieki zdrowotnej udzielającymi świadczeń zdrowotnych, które obejmują swoim zakresem działania proﬁlaktyczne i opiekę nad dziećmi w wieku do 3 lat. Funkcjonują one na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej. Żłobek jest więc postrzegany jako placówka o charakterze opiekuńczo-wychowawczym przeznaczona dla dzieci do 3 lat, nad którymi rodzice nie mogą sprawować opieki ze względu na obowiązki zawodowe. Zapewnia on dzieciom przede wszystkim opiekę wychowawczą, medyczną, pielęgnacyjną, wyżywienie, bezpieczeństwo, stymulację rozwojową, kontakt z rówieśnikami, różnego rodzaju zabawkami, sprzętami1. Pobyt dziecka w żłobku jest odpłatny. Wysokość opłaty ustala podmiot, który utworzył żłobek, a więc zwykle organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego. Wyróżnia się żłobki publiczne i prywatne oraz dzienne i całotygodniowe. Te ostatnie jednak ze względu na negatywne skutki psychiczne u dzieci obecnie nie funkcjonują. Żłobki prywatne, czyli tak zwane klubiki, akademie, chatki czy domki zapewniają zwykle bardziej komfortowe warunki niż żłobki publiczne, przede wszystkim dzięki mniejszej grupie dzieci pozostających pod opieką jednej osoby. Powstają one z powodu ograniczonej liczby miejsc w żłobkach publicznych. Stanowią też alternatywę dla tych rodziców, którzy mogą i chcą zapewnić swym maluchom ponadstandardową opiekę. Są prowadzone w formie działalności gospodarczej i nie podlegają rygorom obowiązującym w placówkach publicznych.

1 Żłobek [w:] Pedagogika i psychologia. Zagadnienia, pojęcia, terminy, pod red. K. Janus, Warszawa 2006, s. 201.

Rozdział I. Instytucje oświatowo-wychowawcze

Liczba dzieci przebywających w żłobkach sukcesywnie maleje, ponieważ pracujący rodzice najczęściej korzystają z pomocy opiekunek. Jednocześnie jest coraz więcej żłobków niepublicznych2. Żłobki mają swoje zalety i wady. Do pierwszych należy to, że zostawiając dziecko w żłobku, można liczyć, iż zajmie się nim doświadczony personel, który zapewni mu bezpieczeństwo i należytą opiekę. Żłobkowi wychowawcy realizują także programy ukierunkowane na stymulowanie rozwoju dzieci zgodnie z ich wiekiem i możliwościami. Pod ich opieką maluch będzie mógł się bawić z rówieśnikami, korzystając z różnorodnych zabawek i sprzętów, a ponieważ spotka się z różnymi bodźcami, poszerzy się zakres jego aktywności. Cenną zaletą żłobka jest również jego niezawodność, ponieważ w przeciwieństwie do sytuacji, gdy zachoruje opiekunka i nie będzie z kim zostawić dziecka, jeśli niedomaga żłobkowy wychowawca, zastąpi go ktoś inny. Nie bez znaczenia może być także koszt pobytu dziecka w takiej placówce, który zwykle jest niższy niż wynajęcia opiekunki. Wadą żłobka jest natomiast to, że dziecko będzie narażone na liczne infekcje, ponieważ maluchy zarażają się jedne od drugich. Ponadto opiekun nie zawsze będzie miał czas, aby zająć się indywidualnym rozwojem dziecka, szczególnie jeśli zajmuje się większą gromadką. Żłobkowi wychowawcy potraﬁą zapewnić dzieciom bezpieczeństwo i rozrywkę, ale jakkolwiek byliby maluchom oddani, nie są w stanie oﬁarować tego, co im najbardziej potrzebne, a więc miłości i troski osób, dla których są najważniejsze na świecie3.

 2.

Przedszkola

Podstawowym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie przedszkoli jest ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, która wskazuje, że przedszkola współtworzą system oświaty. Wychowanie przedszkole obejmuje dzieci w wieku 3–6 lat. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dyrektor przedszkola może jednak przyjąć dziecko, które ukończyło 2,5 roku. Natomiast dziecko w wieku 6 lat jest zobowiązane odbyć roczne przygotowanie przedszkolne w przedszkolu albo w oddziale przedszkolnym zorganizowanym w szkole podstawowej.

G. Gajewska, Pedagogika opiekuńcza. Elementy metodyki, Zielona Góra 2006, s. 158–

–159. 3 B. Mucha, Żłobek [w:] Encyklopedia. Rodzice i dzieci, pod red. M. Pawlus, BielskoBiała 2002, s. 147.

2. Przedszkola

Przedszkole jest zatem instytucją wychowawczo-opiekuńczą, stanowiącą pierwszy szczebel w jednolitym systemie szkolnym. Do jego zadań należy zapewnienie dzieciom wielostronnego rozwoju fizycznego, umysłowego i emocjonalno-społecznego oraz przygotowanie ich do szkoły4. Początkowo rozwój przedszkoli był związany przede wszystkim z zapewnieniem dzieciom opieki w czasie nieobecności pracujących zawodowo matek. Dopiero później istotną rolę zaczęła odgrywać ich funkcja wychowawcza. Przedszkola zapewniają dzieciom opiekę i ukierunkowują ich rozwój zgodnie z wrodzonym potencjałem oraz możliwościami5. Wspierają wychowanie rodzinne przez dążenie do wszechstronnego rozwoju dziecka. Osiąganiu tego celu służą zespoły czynności określanych jako zadania wychowawcze, do których zalicza się czynności związane z ochroną i wzmacnianiem zdrowia, kształtowaniem sprawności ruchowej, rozwojem władz poznawczych, kształtowaniem zachowań społecznych i postaw estetycznych. Formy, w jakich są wykonywane, to: zabawy i prace dowolne, czynności samoobsługowe i prace użyteczne dzieci oraz zajęcia planowane i prowadzone z całym zespołem dzieci. Najważniejszą z tych form jest jednak zabawa, w niej bowiem dziecko doznaje przyjemności i jednocześnie uczy się, realizując swoje potrzeby i zainteresowania6. Przedszkole zapewnia zatem opiekę oraz stymuluje intelektualny, społeczny, fizyczny, emocjonalny i kulturowy rozwój dziecka. Spełnia zarówno funkcje kompensacyjne, zwłaszcza w zakresie wyrównywania braków rozwojowych, jak i socjalizacyjne, ucząc zasad nawiązywania poprawnych relacji z rówieśnikami, to jest współdziałania, współpracy i współodpowiedzialności, a także przekazuje niezbędną wiedzę, umiejętności i nawyki7. Przedszkola dzielą się na publiczne i niepubliczne, w tym prywatne, społeczne i wyznaniowe8. Przedszkole publiczne zapewnia bezpłatne nauczanie i wychowanie na poziomie co najmniej podstawy programowej wychowania przedszkolnego, przeprowadza rekrutację dzieci, opierając się na zasadzie powszechnej dostępności, a także zatrudnia nauczycieli posiadających odpowiednie kwalifikacje. Przedszkole niepubliczne również musi realizować podstawę programową oraz zatrudniać wykwalifikowany personel. Zatem różnica między tymi placówkami sprowadza się do zapewnienia powszechnej dostępności

Przedszkole [w:] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2003, s. 334. K. Kamińska, Przedszkole [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, pod red. T. Pilcha, Warszawa 2005, t. IV, s. 1020. 6 B. Wilgocka-Okoń, Przedszkole [w:] Encyklopedia pedagogiczna, pod red. W. Pomykało, Warszawa 1997, s. 640. 7 Przedszkole [w:] Pedagogika i psychologia…, op. cit., s. 138. 8 K. Kamińska, Przedszkole, op. cit., s. 1026. 5

Rozdział I. Instytucje oświatowo-wychowawcze

przedszkoli publicznych. Zakładanie i prowadzenie przedszkoli publicznych należy do zadań własnych gmin, przedszkola niepubliczne zaś mogą być zakładane i prowadzone przez osoby prawne i fizyczne, otrzymują przy tym dotacje z budżetu gminy. Przedszkola niepubliczne są ważnym elementem systemu oświaty, stanowią bowiem alternatywę dla placówek publicznych, natomiast tam, gdzie nie ma przedszkoli publicznych, umożliwiają one uczestnictwo dziecka w wieku 3–5 lat w wychowaniu przedszkolnym. Obok typowych placówek istnieją także przedszkola integracyjne. Ich działalność polega na wychowywaniu w tym samym środowisku dzieci zdrowych i niepełnosprawnych. To uczy je tolerancji i uwrażliwia na potrzeby drugiego człowieka. Sieć prowadzonych przez gminę publicznych przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych ustala rada gminy. Powinna zrobić to tak, aby wszystkie dzieci 6-letnie zamieszkałe na obszarze gminy miały możliwość spełniania obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego. W przypadkach uzasadnionych warunkami demograficznymi i geograficznymi rada gminy może uzupełnić sieć publicznych przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych o inne formy wychowania przedszkolnego dla dzieci w wieku 3–5 lat. Są nimi zespoły wychowania przedszkolnego oraz punkty przedszkolne organizowane jak najbliżej miejsca zamieszkania dzieci. W zespołach zajęcia są prowadzone w niektóre dni tygodnia, a w punktach przedszkolnych – przez cały rok szkolny, z wyjątkiem przerw ustalonych przez organ prowadzący. Minimalny dzienny wymiar zajęć wychowania przedszkolnego w tych placówkach wynosi 3 godziny, a minimalny wymiar tygodniowy – 12. Zajęcia mogą być prowadzone w grupach liczących od 3 do 25 dzieci przez nauczycieli posiadających kwalifikacje wymagane dla nauczycieli przedszkoli, zatrudnianych w przedszkolach lub szkołach podstawowych prowadzonych przez gminę. Współpracują oni z rodzinami dzieci biorących udział w zajęciach, w szczególności korzystając z pomocy rodziców lub innych pełnoletnich członków rodzin, upoważnionych przez rodziców, w sprawowaniu opieki nad dziećmi w czasie prowadzenia zajęć.