Zjawiska na niebie gwiaździstym by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Zjawiska na niebie gwiaĹşdzistym

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 1

10.06.2013 14:05

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 2

10.06.2013 14:05

Walter Kraul

Zjawiska na niebie gwiaździstym Jak obserwować i rozumieć ruchy ciał niebieskich

Z języka niemieckiego przełożyła Irena Semeniuk

Kraków 2013

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 3

10.06.2013 14:05

Tytuł oryginału: Erscheinungen am Sternenhimmel Die Bewegungen der Gestirne beobachten und verstehen © Copyright by Verlag Freies Geistesleben 1. wydanie: 2002 Wydanie polskie – zmienione i rozszerzone – według 3. wydania: Stuttgart 2009 Verlag Freies Geistesleben Landhausstrasse 82 70190 Stuttgart www.geistesleben.com © Copyright for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013 Redaktor naukowy serii: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski Adiustacja: Joanna Kosturek Ilustracje: Dazze Kammerl (akwarele) Walter Kraul (rysunki) Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński Katarzyna Kerschner Opracowanie graficzne okładki: Katarzyna Kerschner Zdjęcie wykorzystane na okładce: Cary Anderson Projekt okładki i logo serii: Anna M. Damasiewicz Wydanie książki wsparła finansowo fundacja Software AG ISBN 978-83-7308-786-6 ISBN 978-83-7850-446-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 4

10.06.2013 14:05

Spis treści

Słowo wstępne do polskiego wydania ..................................................................................

Przedmowa ...................................................................................................................................

Wstęp ............................................................................................................................................... 17 Część pierwsza: Niebo gwiazd stałych ................................................................................ Gdzie najlepiej można widzieć gwiazdy? ...................................................................... Gwiazda Polarna .................................................................................................................... Ruch dzienny ........................................................................................................................... Spojrzenie na północ ........................................................................................................ Spojrzenie na południe .................................................................................................... Spojrzenia na wschód i zachód .................................................................................... Fotografowanie torów gwiazd ........................................................................................... Obrót Ziemi ............................................................................................................................. Wielkie wahadło ................................................................................................................ Gwiazdozbiory ........................................................................................................................ Niebo gwiaździste zimą .................................................................................................. Niebo gwiaździste wiosną .............................................................................................. Niebo gwiaździste latem ................................................................................................ Niebo gwiaździste jesienią ............................................................................................. Gwiazdozbiory okołobiegunowe ................................................................................ Jak odnaleźć niektóre gwiazdozbiory? ...................................................................... Ziemia obiega Słońce ....................................................................................................... Zodiak ......................................................................................................................................... Droga Mleczna ........................................................................................................................

19 19 20 21 21 22 24 26 28 31 32 33 37 38 41 42 44 46 47 51

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 5

10.06.2013 14:05

Czas gwiazdowy ...................................................................................................................... 52 Jak sporządzić obrotową mapę nieba? ........................................................................... 52 Posługiwanie się mapą ..................................................................................................... 56 Część druga: Słońce ..................................................................................................................... Ruch dzienny Słońca ............................................................................................................. Ruch roczny Słońca ............................................................................................................... Słońce w Zodiaku ................................................................................................................... Kopernikański układ świata ............................................................................................... Rok Platoński ........................................................................................................................... Rozmiar Słońca ....................................................................................................................... Zegar słoneczny ....................................................................................................................... Prawa Keplera .......................................................................................................................... Cień Ziemi ................................................................................................................................. Plamy słoneczne ...................................................................................................................... Zorza polarna ........................................................................................................................... Tęcza ...........................................................................................................................................

57 59 59 62 65 71 74 75 76 77 78 79 80

Część trzecia: Księżyc ................................................................................................................ Fazy Księżyca ........................................................................................................................... Jak rozpoznawać fazy i ruch Księżyca? .................................................................... Lunarium ................................................................................................................................... Księżyc z kopernikańskiego punktu widzenia ............................................................ Księżyc w Zodiaku ................................................................................................................. Węzły Księżyca ....................................................................................................................... Ruch węzłów Księżyca .................................................................................................... Zaćmienia Słońca ................................................................................................................... Zaćmienia Księżyca ............................................................................................................... Węzły Księżyca z kopernikańskiego punktu widzenia .......................................... Rozmiar Księżyca .................................................................................................................. Oddziaływanie Księżyca ...................................................................................................... Data Wielkanocy .................................................................................................................... Różnica między Słońcem a Księżycem ..........................................................................

83 84 88 89 92 94 98 99 101 103 103 104 106 107 108

Część czwarta: Planety, komety i meteory ........................................................................ Planety ........................................................................................................................................ Mars ............................................................................................................................................. Jowisz ...........................................................................................................................................

109 109 111 112

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 6

10.06.2013 14:05

Saturn .......................................................................................................................................... Wenus ......................................................................................................................................... Merkury ..................................................................................................................................... Planety górne z kopernikańskiego punktu widzenia ................................................ Planety dolne z kopernikańskiego punktu widzenia ................................................ Ład dróg planetarnych ......................................................................................................... Geocentryczne drogi planet ............................................................................................... Konfiguracje .............................................................................................................................. Jakości związane z planetami ............................................................................................ Komety ....................................................................................................................................... Meteory ...................................................................................................................................... Meteory z kopernikańskiego punktu widzenia ..........................................................

113 114 118 120 123 125 131 137 141 142 144 146

Część piąta: Podróżowanie z gwiazdami wokół Ziemi ................................................ Podróż na północ .................................................................................................................... Na północnym kole polarnym ..................................................................................... Na północ od koła polarnego ........................................................................................ Na biegunie północnym ................................................................................................. Podróż na północ z kopernikańskiego punktu widzenia ................................... Podróż na południe ................................................................................................................ Na zwrotniku Raka ......................................................................................................... Na równiku ......................................................................................................................... Kopernikańskie spojrzenie na okolice równikowe ............................................... Na półkuli południowej .................................................................................................. Porównanie podróży na północ i na południe ............................................................ Podróże na wschód i zachód .............................................................................................. Zmiana czasu ...................................................................................................................... Strefy czasowe .................................................................................................................... Linia zmiany daty ............................................................................................................. Czy Słońce jest naprawdę nieruchome? ........................................................................ Podróż na Księżyc ..................................................................................................................

149 149 151 153 154 157 159 159 161 163 164 169 170 170 172 174 175 175

Zakończenie ................................................................................................................................... Od autora ........................................................................................................................................ Literatura niemieckojęzyczna polecana przez autora ................................................... Literatura uzupełniająca w języku polskim .......................................................................

177 179 181 184

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 7

10.06.2013 14:05

Oświecenie obdarzyło nas przyczynowo-mechanistycznym obrazem świata, od którego nie łatwo jest się uwolnić, i koniec końców żyjemy z trudnymi do przezwyciężenia faktami stworzonymi przez oparte na tym obrazie myślenie. Z tego świata zniknął Bóg. Im bardziej jesteśmy przekonani, że wyobrażenia Boga są tylko projekcjami ludzkiej siły wyobraźni, tym bardziej wypieramy Boga z tego świata, a to znów potwierdza słuszność i wyłączność takiego obrazu. Mamy zatem diabelskie koło. Ale być może jest jakieś wyjście z sytuacji? Tu i ówdzie, jakby przez szparę w drzwiach, można dojrzeć smugę światła. – Już, czy jeszcze ciągle? Reinhart Heinsdorff

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 8

10.06.2013 14:05

Słowo wstępne do polskiego wydania

Niniejsza publikacja jest „przewodnikiem po niebie” dla wszystkich Czytelników zainteresowanych astronomią. W przystępny sposób informuje, podaje praktyczne wskazówki. Jest przeznaczona dla osób zamierzających dla przyjemności – na przykład podczas wakacji – przystąpić do wstępnych obserwacji nieba. Takich przewodników po nieboskłonie jest jednak w księgarniach i bibliotekach niemało. Wybór jednego z nich uzależniamy zawsze od posiadanej już wiedzy, zainteresowań, jak również od ilości czasu, jaki chcemy zainwestować w tego rodzaju hobby. Nie to stanowi jednak – moim zdaniem – o unikatowości książki Zjawiska na niebie gwiaździstym. Gdy zajrzymy do Przedmowy (s. 15), którą Walter Kraul rozpoczyna swoje dzieło, zauważymy, że w pierwszych zdaniach opisane są u c z uc i a, jakich potencjalny obserwator może doznawać na widok usianego gwiazdami firmamentu. Jest tam mowa o „zdziwieniu”, „podziwie”, „tęsknocie do nawiązania bliższego kontaktu z gwiazdami”, o „pragnieniu zrozumienia tego cudownego zjawiska”. Zastanawia już samo motto do Przedmowy: Kiedy człowiek przestanie patrzeć na gwiazdy, będą one spadać z nieba. Dlaczego takimi właśnie słowami rozpoczyna się przewodnik astronomiczny? Jaki może być głębszy sens zacytowanego chińskiego przysłowia? Uwagę zwracają też kolejne zdania, w których Autor niejako „równouprawnia” geocentryczny oraz heliocentryczny obraz świata, stwierdzając, że: „oba punkty widzenia mają swoje uzasadnienie: pierwszy w naszych codziennych przeżyciach, drugi, kiedy chcemy je zrozumieć”. Walter Kraul przedstawia opisywane zjawiska zawsze najpierw z perspektywy geocetrycznej, to znaczy takiej, z jakiej się one jawią ziemskiemu obserwatorowi, a dopiero potem dokonuje odwrócenia perspektywy i dołącza wyjaśnienie z kopernikańskiego, heliocentrycznego punktu widzenia.

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 9

10.06.2013 14:05

Na tej samej stronie Przedmowy odnajdujemy fragment, który może się wydać Czytelnikowi równie interesujący, jak zagadkowy ze względu na przyjętą metodę obserwacji: Prowadzone w książce rozważania nie wychodzą poza granicę widzialności ustanowioną gołym okiem. Tylko od czasu do czasu, dla uzupełnienia, wspominamy o obserwacjach, których można dokonać przy użyciu lornetki lub innych prostych instrumentów. O planetach odległych, Uranie i Neptunie, wspominamy jedynie na marginesie. I nie włączamy do naszych rozważań astrofizyki. A liczby będziemy przytaczać tylko wtedy, gdy posłużą lepszemu zrozumieniu tekstu.

Zagadka owa zdaje się jednak wyjaśniać w kolejnych zdaniach tekstu. Otóż Autor zwraca się r ó w n i e ż do innej grupy potencjalnych Czytelników: do wychowawców i nauczycieli nauczających w wyższych klasach szkoły podstawowej. Z bogatego materiału przedstawionego na kartach tej książki, pisze Walter Kraul, nauczyciele i wychowawcy (i – dodam od siebie – z pewnością nie tylko nauczyciele szkół waldorfskich, lecz także w ogóle wszyscy zainteresowani nauczyciele oraz wychowawcy naturalni, czyli rodzice!) mogą wybrać to, co uważają za odpowiednie dla swych uczniów bądź podopiecznych. Przedstawione przez Waltera Kraula wprowadzenie do astronomii nauczyciel wychowawca może wykorzystać podczas trzytygodniowego cyklu lekcji astronomii1. W szkołach waldorfskich należy on zwykle do programu klasy siódmej. W szkole innego typu można jednak przystąpić do tematu zupełnie inaczej: na przykład obserwacjami nieba wzbogacić wieczory przy ognisku podczas pierwszego wspólnego wyjazdu wychowawcy z klasą, a w następnych latach nauki także materiał lekcji geografii i historii.

1 Kluczową rolę w waldorfskiej szkole podstawowej odgrywają n a u c z y c i e l e w y c h o w a w c y. Każdy z nich prowadzi jedną klasę przez wiele lat: od klasy pierwszej do klasy szóstej lub nawet (w niektórych krajach) od pierwszej do ósmej klasy włącznie. Naucza każdego dnia w swojej klasie większości przedmiotów podczas tak zwanej lekcji głównej, a często też podczas kolejnych lekcji, takich jak języki obce czy prace ręczne. Dzięki wieloletniemu nauczaniu i wychowywaniu tej samej grupy dzieci mogą się w pełni wytworzyć obustronne więzi przyjaźni i zaufania, co skutecznie wspiera rozwój dzieci. W wyższych klasach szkoły podstawowej rola wychowawcy oraz jego udział w prowadzeniu lekcji stopniowo się zmniejszają (zależy to zresztą zawsze od możliwości danego wychowawcy), w klasach szkoły średniej każdego z przedmiotów naucza inny nauczyciel: specjalista od danego przedmiotu. Nauczanie głównych przedmiotów odbywa się systemem tak zwanych cyk l i t e m a t y c z n y c h, z których każdy trwa trzy do czterech tygodni. Pozwala to dzieciom lepiej skoncentrować się na przerabianym materiale. Każda lekcja główna składa się z różnorodnych części, które razem równomiernie pobudzają „głowę, serce i ręce” (część rytmiczna, powtórzeniowa, główna, czyli pisemno-rysunkowa oraz kończąca lekcję część opowieściowa). O z n a c z a t o w p r a k t y c e , że każdy dzień szkolny rozpoczyna tak zwana lekcja główna, która trwa o k o ł o p ó ł t o r e j g o d z i n y.

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 10

10.06.2013 14:05

Poniżej kilka przykładów zaczerpniętych z w a l d o r f s k i e j p r a k t y k i n a u c z a n i a, ukazujących możliwości „rozszerzania horyzontów” i budzenia dziecięcej wrażliwości również wobec tego, co znajduje się każdego dnia i każdej nocy n a d n a s z y m i g ł o w a m i. – O roślinach i zwierzętach, o ludziach, porach roku, żywiołach, o gwiazdach i planetach opowiada nauczyciel w niższych klasach w taki sposób, aby przemawiały do uczuć dzieci, aby stopniowo budziły doznanie przynależności oraz pokrewieństwa z otaczającym światem2. – W wyższych klasach szkoły podstawowej doznaniowe poczucie więzi z całą otaczającą dziecko rzeczywistością zaczyna się stopniowo i pod pobudzającym kierownictwem wychowawcy przemienia w żywe zainteresowanie sprawami innych ludzi, w empatię wobec wszystkich żywych istot, w zaangażowanie i wolę czynnego uczestnictwa w życiu społecznym. – Już w klasie czwartej dzieci uczą się obserwować ruch Słońca i korzystać z tych obserwacji dla uzyskania orientacji przestrzennej: rozpoznawania czterech kierunków. Jeśli przy okazji wycieczki szkolnej lub dłuższego wyjazdu nadarza się po temu okazja, to wychowawca może zwrócić uwagę dzieci na Księżyc oraz charakterystyczne gwiazdozbiory z sąsiedztwa Gwiazdy Polarnej. – Na pierwszy dłuższy wyjazd z klasą przychodzi zwykle czas w klasie piątej. Być może jest to wyjazd na łono przyrody. Przy wieczornym ognisku rozpoczynają się wówczas „lekcje o gwiazdach”. W szkołach waldorfskich materiał opowieściowy w klasie piątej obejmuje historię kultur starożytnych, w tym także Egiptu i Grecji3. Daje to nauczycielowi wychowawcy znakomitą okazję do opowia-

2 Por. na przykład literatura źródłowa: W. Grimm, J. Grimm, Baśnie domowe i dziecięce, t. I–II, tłum. E. Bielicka, M. Tarnowski, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1982, jak również książki wydawane przez wydawnictwo Freies Geistesleben: J. Brakel, Birken, Mohn und Baobab, Stuttgart 2005; J. Brakel, G. Grohmann, Moschus, Buntspecht und Delphine, Stuttgart 2002; I. Johanson, Geschichten zu den Jahresfesten, Stuttgart 1991; K. König, Bruder Tier, Frankfurt am Main 1991; F. Lenz, Bildsprache der Märchen, Stuttgart 2012; J. Streit, Das Bienenbuch, Stuttgart 2010; tegoż, Ich will dein Bruder sein, Stuttgart 2010; tegoż, Tiergeschichten, Stuttgart 2010; tegoż, Und es ward Licht, Stuttgart 2011. 3 Por. M. Rawson, T. Richter (red.), Waldorfski program nauczania. Cele i zadania edukacyjne oraz treści nauczania. Wersja angielska, tłum. M. Świerczek, E. Łyczewska, Impuls, Kraków 2011. Ogólne prezentacje zasad wychowania i nauczania w szkołach waldorfskich zainteresowani Czytelnicy odnajdą również w innych tomach serii „Pedagogika waldorfska” wydawanej przez wydawnictwo Impuls, a zwłaszcza w: F. Carlgren, A. Klingborg, Wychowanie do wolności. Pedagogika Rudolfa Steinera. Obrazy i relacje z międzynarodowego ruchu szkół steinerowskich, tłum. M. Głażewski, Kraków 2008; J. Kiersch, Pedagogika waldorfska. Wprowadzenie do pedagogiki Rudolfa Steinera, tłum. B. Kowalewska, Kraków 2008. Szczególnie wartą polecenia prezentacją zjawiskowej metody badania przyrody, z której korzysta się również w szkołach waldorfskich w zakresie nauczania przedmiotów ścisłych, jest publikacja:

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 11

10.06.2013 14:05

dania podczas takich pierwszych wieczornych lekcji astronomii wybranych mitów, w których imiona herosów nawiązują do nazw gwiazd i całych konstelacji. W książce Helmuta Ellera Nauczyciel wychowawca w szkole waldorfskiej4 znajdujemy inspirujący opis takich wycieczkowych lekcji w klasie piątej: Lekcje podczas wycieczki? Ależ można poczynić pod tym względem wspaniałe doświadczenia! Przykładowo choćby nadarza się wówczas doskonała okazja do zajęcia się astronomią: rano wprowadza się uczniów w doznania i obserwacje, które wszyscy będą mieli możliwość przeżyć wieczorem pod rozgwieżdżoną kopułą nieba. Można snuć opowieści o micie Wielkiej Niedźwiedzicy, naszkicować na tablicy tę konstelację, następnie opisać, jak znaleźć na niebie Gwiazdę Polarną i wychodząc od niej, zlokalizować wszystkie pozostałe gwiazdozbiory, które dla nas, mieszkańców Północy, nigdy nie znikają za horyzontem (są to tak zwane gwiazdy okołobiegunowe). Wszystko to znajduje potem odzwierciedlenie w rysunkach w zeszytach do odpowiedniego cyklu zajęć. Uczniowie z wielką radością czekają na nocne wędrówki, a kiedy w końcu ukaże się im rozgwieżdżone niebo, te pierwsze obserwacje mogą się stać dla nich niezapomnianym przeżyciem. Gdy się już wybrało odpowiednie, możliwie wysoko położone miejsce dla obserwacji, dzieci z miejsca dosłownie oblegają nauczyciela, pragnąc mieć możliwość obserwacji nieba pod tym samym kątem co nauczyciel; nierzadko uczniowie formułują przy tej okazji bardzo interesujące pytania, również takie o głęboko duchowym charakterze. Podczas kolejnych podróży klasowych można wykorzystywać takie okazje do stopniowego poszerzania wiedzy i doznań, włączając do programu szeroko zakrojone obserwacje i posługując się w końcu lunetą. Niektórzy rodzice twierdzili potem, że po takich podróżach klasowych nauczyli się od dzieci orientować na niebie po zmierzchu.

– W klasie piątej lub szóstej podczas cykli tematycznych geografii omawia się bardziej szczegółowo fazy Księżyca oraz przypływy i odpływy morza. – Cykle tematyczne lekcji historii i geografii dotyczą w klasie siódmej epoki wielkich odkryć geograficznych, jak również przejścia od ptolemeuszowskiego (geocentrycznego) do kopernikańskiego (heliocentrycznego) obrazu świata. Uzmysławia to dzieciom, że dzisiejszy pogląd na Ziemię i Wszechświat rozwinął się z innych poglądów i że nie jest czymś ustalonym raz na zawsze. W powiązaniu z tematem wielkich odkryć geograficznych wprowadza się w tym samym roku nauki astronomię widocznego nieba. O ile tylko sytuacja pedagogiczna i czas na to pozwalają, ma to w siódmej klasie formę trzytygodniowego cyklu lekcji. Nauczyciel wychowawca przeprowadza wówczas wraz z dziećmi obserwacje, zapoznaje uczniów z mapami głównych konstelacji gwiezdnych, a także

S. Edelglass, G. Maier, H. Gebert, J. Davy, Przezwyciężając dualizm. Zaślubiny myślenia i postrzeżeń, tłum. I. Semeniuk, T. Mazurkiewicz, Kraków 2010. 4 H. Eller, Nauczyciel wychowawca w szkole waldorfskiej. Wprowadzenie w specyfikę pracy, tłum. M. Głażewski, Impuls, Kraków 2009, s. 118–119.

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 12

10.06.2013 14:05

pokazuje, jak można w prosty sposób własnoręcznie sporządzać obrotowe mapy nieba oraz lunarium. Wszystkie potrzebne informacje na ten temat Czytelnik odnajdzie na kartach niniejszej książki. Tłumaczka książki – astronom – uzupełniła (bądź zastąpiła) informacje podane w oryginale niemieckim, istotne dla czytelnika niemieckiego (dotyczące przede wszystkim miejscowości niemieckich), danymi przydatnymi dla polskiego Czytelnika. Wyrażam nadzieję, że powyższe wprowadzenie zachęci Państwa do lektury Zjawisk na niebie gwiaździstym, iż zainspirują one poszukujących nauczycieli i wychowawców do wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktycznej pracy z dziećmi. Barbara Kowalewska

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 13

10.06.2013 14:05

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 14

10.06.2013 14:05

Przedmowa

Kiedy człowiek przestanie patrzeć na gwiazdy, będą one spadać z nieba. Przysłowie chińskie

Kiedy w pogodną noc patrzymy na dostojny przepych gwiaździstego nieba, ogarnia nas ogromne zdziwienie. Uczucie podziwu budzi w nas pragnienie zrozumienia tego cudownego zjawiska. Ale od czego zacząć? Nie znamy ani gwiazd, ani ich majestatycznego ruchu. Naszą tęsknotę do nawiązania bliższego kontaktu z gwiazdami może nam pomóc zaspokoić książka, którą mamy przed sobą. Słońce, Księżyc i gwiazdy wędrują po niebie. Mówi się nam, że to złudzenie i że w rzeczywistości ów ruch wywołany jest obrotem Ziemi. Jak jest naprawdę? Odpowiedź na to pytanie zależy od tego, czy uważamy Ziemię za nieruchomy punkt środkowy Wszechświata, to znaczy myślimy geocentrycznie, czy też – zgodnie z poglądem heliocentrycznym – przyjmujemy, że środek stanowi Słońce. Oba punkty widzenia mają swe uzasadnienie; pierwszy w naszych codziennych przeżyciach, drugi, kiedy chcemy je zrozumieć. Bez przejrzystego układu ze Słońcem w środku trudno pojąć wszystkie obserwowane na niebie zjawiska związane z ruchem ciał niebieskich. Z drugiej strony znajomość tego układu niewiele pomaga, jeśli nie ma możliwości „przeniesienia” go na Ziemię, tak by tłumaczył zjawiska widziane z perspektywy obserwatora ziemskiego. Podstawy heliocentrycznego albo kopernikańskiego układu świata, ze spoczywającym w jego środku Słońcem, należą dzisiaj do wykształcenia ogólnego. Ale przy rozważaniach nad niebem gwiaździstym z tego wykształcenia korzysta się bardzo rzadko. I tu może nam przyjść z pomocą niniejsza książka. Posługuje się ona oboma układami po to, aby nasze przeżycia powiązać z naszą wiedzą.

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 15

10.06.2013 14:05

Książka ta jest napisana dla zainteresowanych astronomią miłośników i wymaga od nich jedynie gotowości podjęcia pewnej pracy myślowej oraz aktywnej wyobraźni. Prowadzone w książce rozważania nie wychodzą poza granicę widzialności ustanowioną gołym okiem. Tylko od czasu do czasu, dla uzupełnienia, wspominamy o obserwacjach, których można dokonać przy użyciu lornetki lub innych prostych instrumentów. O planetach odległych, Uranie i Neptunie, wspomnimy jedynie na marginesie. I nie włączymy do naszych rozważań astrofizyki. A liczby będziemy przytaczać tylko wówczas, gdy będą służyć lepszemu zrozumieniu tekstu. Nauczanie astronomii traktuje się w szkołach po macoszemu. Autor ma nadzieję, że jego książka stanie się pomocą dla nauczycieli astronomii. Materiał w niej przedstawiony jest jednak zbyt bogaty, aby można go było w całości wykorzystać w ramach zajęć szkolnych. Lecz nauczyciel może wybrać z książki to, co uważa za odpowiednie dla swoich uczniów. Z doświadczeń autora wynika jednak, że nauką kopernikańską można się zajmować z pożytkiem dopiero od siódmej klasy. To samo wydawnictwo (Verlag Freies Geistesleben) wydało już kiedyś książkę pod tytułem Zjawiska na niebie gwiaździstym autorstwa Hermanna von Baravalle’a. Nakład tej książki jest od dawna wyczerpany. Na życzenie wydawcy autor użył tego samego tytułu dla swojej książki, aczkolwiek jej koncepcja – mimo podobieństw – zawiera też wiele różnic. Poprzednia książka o tym samym tytule pomogła autorowi wdrożyć się w problematykę. Oby książka, którą czytelnik ma przed sobą, umożliwiła mu bliższe zainteresowanie się gwiazdami!

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 16

10.06.2013 14:05

Wstęp

Przed zagłębieniem się we właściwą treść książki dobrze jest zaznajomić się z pewnymi wskazówkami. Książka napisana jest zasadniczo w następujący sposób. Zjawisko niebieskie przedstawione zostaje najpierw tak, jak wygląda, kiedy obserwuje się je z Ziemi, to znaczy geocentrycznie. Dopiero potem następuje wyjaśnienie obserwacji z heliocentrycznego, kopernikańskiego punktu widzenia. Z reguły przy końcu określonego tematycznie fragmentu znajduje się jego zwięzłe streszczenie. Czytelnicy zaznajomieni już nieco z tematem oraz ci, którzy się spieszą, mogą się przeto ograniczyć tylko do przeczytania streszczeń, dopóki nie natrafią na temat, którego nie znają. Opisy zjawisk niebieskich odpowiadają obserwacjom dokonywanym w Europie Środkowej, w szerokości geograficznej około 50°. W tej szerokości leżą Kraków1, Praga i Frankfurt nad Menem. Treść książki pozostaje jednak w zgodzie z obserwacjami dokonywanymi w całej Europie Środkowej. Zaczynając od przedstawień uproszczonych, przechodzimy później stopniowo do bardziej szczegółowych. I wtedy warto może przekartkować książkę ponownie, niekoniecznie czytając ją w całości. W ten sposób można łatwiej uzupełnić braki w rozumieniu, które pojawiły się przy pierwszej próbie czytania. Na rycinach przedstawiających widoki nieba pod linią horyzontu zostały zaznaczone kierunki na niebie. Patrząc w kierunku południa, mamy wschód z lewej, zachód zaś z prawej strony. Ryciny te powinny być właściwie wygięte do kształtu półkuli, a niebo winno być sklepieniem. Nie da się jednak tego zrobić na płaskiej stronicy książki. Lecz mimo tych nieuniknionych zniekształceń załączone szkice stanowią dobrą pomoc do orientacji na niebie gwiaździstym. 1 Dane dotyczące miejscowości polskich oraz inne przydatne dla Czytelnika polskiego uzupełniające informacje w całej książce wprowadziła tłumaczka (przyp. tłum.).

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 17

10.06.2013 14:05

Na wszystkich rycinach zrobionych z perspektywy pozaziemskiej północ, jak to się zazwyczaj przyjmuje, znajduje się u góry. Rzecz jasna, prawdziwych stosunków wielkości nie można było zachować. Często na przykład aby wyraźnie zaznaczyć szczegóły, trzeba było przedstawić Ziemię w stosunku do Słońca jako znacznie większą niż jest w istocie. Także na innych rycinach różne zjawiska są często, dla wyrazistości, powiększone, a Droga Mleczna wygląda na nich jaśniej niż w rzeczywistości. Wartości liczbowe są podane w zaokrągleniu, ale tak dokładnie, jak wymaga tego zrozumienie. Odległości na sklepieniu nieba nie można mierzyć w kilometrach, stosuje się w tym wypadku miarę kątową. Szerokość dłoni widziana przy wyciągniętym ramieniu ma około 10°. Momenty czasu nie uwzględniają możliwej zmiany na czas letni. Opis Zodiaku, czyli Pasa Zwierzyńcowego, uwzględnia astronomiczny, a nie astrologiczny punkt widzenia. Zodiak astronomiczny przesunięty jest względem astrologicznego w przybliżeniu o jeden gwiazdozbiór. Gwiazdozbiory Pasa Zwierzyńcowego są przy tym różnej długości. Natomiast wszystkie znaki Zodiaku mają jednakową długość równą 30°. Jeżeli w domu mamy lornetkę, możemy użyć jej przy okazji jako środka pomocniczego. Parametry lornetki są zazwyczaj określone przez dwie liczby, na przykład 8  40. Pierwsza z nich oznacza powiększenie, tutaj jest ono ośmiokrotne. Silniejsze powiększenie nie miałoby sensu, gdyż trzymana przed oczyma lornetka lekko drga i owo drganie także ulega powiększeniu. Dlatego dobrze jest lornetkę na czymś oprzeć. – Druga liczba podaje średnicę soczewki obiektywu w milimetrach, tutaj wynosi ona 40 mm. Od średnicy zależy całkowite światło padające na soczewkę, a zatem jasność obrazu. Przy średnicy 4 cm obraz krajobrazu jest bardzo jasny. Również taka lornetka przydaje się do obserwacji gwiazd, ale lepsza byłaby „lornetka nocna” o średnicy obiektywu 50 mm lub większej. Przy obserwacji obiektów znajdujących się wysoko na niebie korzystne jest użycie leżaka. Czytelnik zauważy w każdym razie, że do patrzenia na gwiazdy teleskopu potrzebujemy w stopniu równie niewielkim jak mikroskopu do oglądania kwiatów.

Kraul_Zjawiska na niebie.indd 18

10.06.2013 14:05