Drama i happening w edukacji przedszkolnej by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Drama i happening w edukacji przedszkolnej

Maria Kr贸lica

Drama i happening w edukacji przedszkolnej

Krak贸w 2010

Recenzent: prof. dr hab. Jadwiga Hanisz Redakcja wydawnicza: Ewelina Wrona Korekta: Agnieszka Gajewska Magdalena Polek Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Zdjęcia: ze zbiorów Przedszkola nr 11 oraz Przedszkola nr 38 w Częstochowie

ISBN 978-83-7587-498-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie III, Kraków 2010

Moim Rodzicom za Ich mądrą miłość oraz przykład prawości i szlachetności życia

Spis treści Wstęp ........................................................................................................... 9 1. Charakterystyka dramy jako metody edukacji dzieci i młodzieży ...... 11 Istota, elementy, specyfika dramy i jej techniki ................................... 11 Rys historyczny dramy w procesie edukacyjnym ................................ 23 Wartości wychowawcze i dydaktyczne dramy .................................... 31 2. Możliwości wykorzystania happeningu w procesie edukacyjnym ..... 41 Znaczenie terminu „happening” ........................................................... 41 Podstawowe elementy i cechy happeningu umożliwiające jego edukacyjne wykorzystanie .................................... 44 3. Warunki poprawnego stosowania dramy i happeningu w edukacji małego dziecka ................................................................... 53 Projektowanie dramy i happeningu ...................................................... 55 Dobór tematów, ról, zadań dramowych i happeningowych dla dzieci w przedszkolu ....................................................................... 86 Znaczenie nauczyciela w organizacji i przebiegu dramy oraz happeningu ........................................................................ 89 4. Wykorzystanie dramy i happeningu w procesie wychowania i nauczania dzieci przedszkolnych ............. 99

Spis treści

Płaszczyzny efektywnego stosowania dramy i happeningu w przedszkolu ................................................... 101 Przykłady dramy i happeningu w procesie edukacyjnym ................. 102 Scenariusze dram ............................................................................ 103 Scenariusze happeningów edukacyjnych ...................................... 123 Formy dramowe i happeningowe w tworzeniu wspólnoty pracowników przedszkola .......................... 136 Działania dramowe i happeningowe w pracy z rodzicami ............... 140 5. Stosunek dzieci oraz nauczycieli do dramy i happeningu ................ 143 Zakończenie .............................................................................................. 147 Bibliografia ................................................................................................ 149

Wstęp Działania reformatorskie dotyczące funkcjonowania instytucji oświatowych, w tym przedszkoli, mają swoją długą tradycję. Dotyczą one organizacji placówek, ich celów i zadań, ale przede wszystkim form i metod pracy. W początkach XX wieku narodził się ruch Nowego Wychowania, który stawiał sobie za cel dostosowanie charakteru pracy przedszkoli i szkół do potrzeb i możliwości dzieci. Odwołując się do wyników badań psychologicznych i efektów eksperymentów pedagogicznych, propagował działanie instytucji wolne od encyklopedyzmu, biernego, mechanicznego przyswajania wiedzy. Zwracał uwagę na osobę dziecka jako podmiot oddziaływań edukacyjnych. Inspirował stosowanie metod pobudzających dziecko do uczenia się i rozwoju. W obrębie tych działań mieści się tworzenie i stosowanie metody określanej mianem d r a m a oraz wykorzystanie edukacyjne h a p p e n i n g u. Podstawą w stosowaniu dramy w nauczaniu jest wykorzystanie form teatralnych i środków artystycznego wyrazu – słowa, muzyki, plastyki, tańca – opartych na znakach kodów komunikowania się, jakimi są: dźwięk, barwa, ruch, mina. Opisany przez teoretyków i praktyków dramy związek między stosowaniem jej jako metody edukacyjnej a efektami uzyskiwanymi w rozwoju wychowanków zachęcił pedagogów wielu krajów do pracy metodą dramy. Najsilniej rozwinęła się ona w Anglii, konstytuując się w rozliczne typy i osiągając różny status w procesie edukacyjnym (od okazjonalnie stosowanych ćwiczeń dramowych, przez prowadzenie etapów edukacyjnych dramą, do funkcjonowania niezależnego przedmiotu nauczania o tej nazwie). W wielu innych krajach Europy (obu Ameryk) rozwijało się zainteresowanie dramą, często na bazie różnych założeń filozoficznych czy ideo-

Wstęp

logicznych, ale zawsze odwołujących się do tych samych mechanizmów psychologicznych i socjologicznych. W latach osiemdziesiątych minionego wieku idea dramy stała się również znana polskim nauczycielom. Spopularyzowano termin, wiele zrobiono dla jego zrozumienia i prawidłowego stosowania określanej nim metody. Bardzo mało jest popularyzatorskich działań odnośnie do wykorzystania happeningu w edukacji. Ciągle jeszcze są one niewystarczające. Stąd zrodziła się myśl napisania niniejszej pracy przedstawiającej podstawowe, istotne cechy dramy i happeningu oraz wskazówki i przykłady stosowania tych sposobów całościowego oddziaływania edukacyjnego na małe dziecko. Książka ta nie powstałaby bez pomocy nauczycielek pracujących dramą w częstochowskich przedszkolach. Szczególne wyrazy podziękowania za czas, aktywność, zaangażowanie i gorące dyskusje składam Halinie Bednarczyk, Brygidzie Biedzie i Izabeli Wachowicz. Wspólna refleksja i działania pozwoliły mi zweryfikować i uporządkować bogactwo materiału. Mam nadzieję, że książka ta będzie pomocna nauczycielom w codziennej pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym. Stanie się zachętą do podejmowania ciekawych działań edukacyjnych, które pozwolą osiągać satysfakcjonujące efekty w zakresie rozwoju pełnej osoby dziecka. Częstochowa, październik 2005 roku

1. Charakterystyka dramy jako metody edukacji dzieci i młodzieży Szczególnym źródłem poznania otaczającej rzeczywistości i uczenia się sposobów funkcjonowania w niej jest dla małego dziecka jego własna aktywność. Jej stymulowanie staje się zatem jednym z ważniejszych zadań, szczególnie dla takich instytucji edukacyjnych, jak przedszkola, szkoły. Wśród wielu sposobów uaktywniania małego dziecka znajduje się także drama. Termin „drama” w ostatnich latach stał się popularny wśród polskich nauczycieli, jednak pełne jego zrozumienie, a zwłaszcza wykorzystanie określanej nim metody jest jeszcze niezbyt duże. O efektywnym stosowaniu dramy decyduje znajomość jej specyficznych cech. Nauczyciel, który chce się posługiwać dramą w swojej pracy, nie może poprzestać na ogólnej wiedzy o tej metodzie, ale musi poznać jej filozofię oraz bliżej uświadomić sobie mechanizmy psychologiczne będące podstawą jej oddziaływania.

Istota, elementy, specyfika dramy oraz jej techniki Stosowanie dramy w pracy z dziećmi w przedszkolu i klasach początkowych wymaga zwrócenia uwagi na te jej własności, które pomagają rozwijać osobowość k a ż d e g o d z i e c k a w s p o s ó b c a ł o ś c i o w y. Klasyk

M. Królica. Drama i happening w edukacji przedszkolnej

dramy, Brian Way, pisze, że należy dramę traktować jako „sposób wspomagania rozwoju każdej osoby”1. Stawia on jeszcze wyraźniejszą tezę: korelacja pomiędzy ilorazem inteligencji a zdolnością do tworzenia dramy jest bardzo niewielka, o ile w ogóle istnieje2.

Tak więc do uczestnictwa w dramie nie trzeba wyjątkowych zdolności, talentów, odpowiedniego wieku czy dojrzałości, jeśli organizatorom są znane podstawy jej stosowania natury filozoficznej i metodycznej. Termin „drama” funkcjonuje w dwu znaczeniach: – drama jako rodzaj utworu scenicznego z końca XVIII wieku i pierwszej połowy XIX wieku, tzw. drama mieszczańska; – drama jako sposób oddziaływania edukacyjnego. Te dwa znaczenia wykazują pewne związki, ale jednocześnie wskazują na odmienność obu pojęć. Dla praktyki pedagogicznej istotny jest oczywiście drugi ze sposobów rozumienia pojęcia. Można powiedzieć, że drama to t y p z a j ę ć , w k t ó r y c h w y k o n y w a n i e z a d a ń o p i e r a s i ę n a b u d o w a n i u g r a n i c y m i ę d z y f i k c j ą i r z e c z y w i s t o ś c ią, w j a k i e j d z i e c k o u c z e s t n i c z y p r z e z „by c i e w r o l i”. Tworzenie fikcji oraz odnajdywanie w niej sposobów na rozwiązanie postawionego zadania przyczyniają się do uruchomienia mechanizmów angażujących dziecko całościowo, tzn. włączających do działania jednocześnie jego emocje, sprawność fizyczną, odczucie ciała, procesy poznawcze (spostrzeganie wielozmysłowe, uwagę, pamięć, myślenie, a przede wszystkim wyobraźnię), wolę działania, nawyki czy postawy. Główny sens dramy to poszukiwanie drogi rozwiązania problemu, wykonania zadania; to nie przyswajanie wiedzy, wyuczanie, ale właśnie indywidualne odkrywanie. Odbywa się ono zawsze w działaniu, stąd nazwa tej metody – drama (gr. ‘działanie’3). Przestrzenią, w której drama się „dzieje”, jest g r a n i c a r z e c z y w is t o ś c i i f i k c j i, którą tworzą dzieci inspirowane zadaniem dramowym. Płynne przechodzenie z pola rzeczywistości na pole fikcji, i odwrotnie, B. Way, Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, tłum. K. Pankowska, E. Nerwińska, WSiP, Warszawa 1992, s. 20. 2 Tamże, s. 18. 3 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, „Muza”, Warszawa 2001, s. 182. 1

1. Charakterystyka dramy jako metody edukacji dzieci i młodzieży

jest elementem silnie kreatywnym w dramie i nie podlega normowaniu, ograniczaniu czy interpretowaniu przez nauczyciela. Ten świat p o g r a n i c z a jest tylko i wyłącznie światem dziecka, i to tego jednego, jedynego, niepowtarzalnego dziecka – osoby. Działanie tylko na jednym z tych pól powoduje, że drama staje się zabawą tematyczną (obecność w świecie fikcji) lub zadaniową sytuacją edukacyjną (obecność w świecie rzeczywistym). Obraz pola dramowej aktywności przedstawia schemat 1. W tym obszarze problem jest dostrzegany i przeżywany, tutaj też generują się pomysły jego rozwiązania i w efekcie rodzi się wydarzenie, rozwijane przez dzieci, które zmierza do określonego celu. Obszar dramy jest więc dla dziecka bezpieczny, pozwala mu w trudnej sytuacji działać w obszarze fikcji, tam rozładowywać swoje niepokoje czy szukać rozwiązań danego problemu, inspirowanych doświadczeniami ze świata rzeczywistego. To przenikanie do przestrzeni dramy elementów ze świata fikcji i ze świata rzeczywistego jest jedną z najważniejszych jej cech, którą można określić jako p r z e s t r z e ń p o g r a n i c z a. Dramę charakteryzuje także „bycie z innymi”. Na specyficzny wymiar zagadnienia zwraca uwagę Dorothy Heathcote, która mówi, że„dramą jest bycie z innymi w grupie i współdziałanie w realizacji wspólnych celów”4. „Bycie z innymi” opiera się na konflikcie, kontraście, zdarzeniu (intrydze), na niespodziance, tajemnicy, zaskoczeniu i symbolice5.

Dla zrozumienia zatem istoty dramy bardzo ważna jest znajomość jej podstawowych oraz pochodnych elementów. Zaliczamy do nich: – rolę, – napięcie-konflikt, – symbol, – rytuał, – przypowieść (mit, metaforę), – czas,

4 Cyt. za: H. Machulska, Drama prowadzona przez Dorothy Heathcote, „Drama” 1993, nr 6, s. 13. 5 A. Dziedzic, Drama w kształtowaniu i wychowaniu młodzieży, COMUK, Warszawa 1988, s. 8.

M. Królica. Drama i happening w edukacji przedszkolnej

– – – –

dzielenie władzy, znak, rekwizyt, dar6.

Schemat 1. Przestrzeń dramy

obszar rzeczywistości

obszar fantazji

obszar dramy (przestrzeń pogranicza) Źródło: opracowanie własne.

R o l a jest podstawowym elementem dramy. To ona umożliwia uczestnikom budowanie obszaru dramy, owej jedynej w swoim rodzaju przestrzeni pogranicza. W dramie nie ma rozpisanych, narzuconych z góry ról. Jak stwierdzają twórcy dramy (B. Way, D. Heathcote), różnica między formami teatralnymi a dramą polega przede wszystkim na tym, że dzieci nie grają ról, lecz „są w rolach”. To „bycie w roli” angażuje dziecko całkowicie: dziecko j e s t postacią, którą określona rola inspiruje. Już w pierwszej polskiej próbie psychologicznego ujęcia problemów związanych z działaniem tzw. teatru szkolnego Zdzisław Kwieciński pisał, że każdy człowiek przejawia (umownie nazwany) instynkt teatralny (dramatyczny), a jego

6 Elementy przedstawiła i zinterpretowała Sandra Hesten w czasie prowadzonych przez nią warsztatów dramy (Warszawa, wrzesień 1996 roku).

1. Charakterystyka dramy jako metody edukacji dzieci i młodzieży

przejawem jest przyjmowanie w kontaktach społecznych, mniej czy bardziej świadomie, postaw fizycznych i psychicznych. Dla człowieka, który je przybiera, mają wartość jako jeden ze środków ekspresji jej najgłębszej istoty7.

Mechanizm ten pozwala mu „być w roli”. Dla dynamicznego przebiegu dramy jest ważne, aby rola proponowana dziecku miała jasno sprecyzowane cechy, istotne dla problemu, który dziecko będzie w dramie rozwiązywało. Drama nie opiera się na scenariuszu rozpisanym na role; dzieci rozwiązują dany problem przez swoje specjalne, indywidualne, niepowtarzalne „bycie w roli” i tworzą tym samym jedyny w swoim rodzaju scenariusz. Relacje między scenariuszem a dramą omawia B. Way, odróżniając teatr od dramy. Pisze on, że drama może robić pewien użytek ze scenariusza, ale w żaden sposób nie jest od niego zależna8.

W podobnym kontekście pisze o scenariuszu w swym historycznym już opracowaniu cytowany już Z. Kwieciński: Treści widowiska nie zapisuje się, ani nie układa dialogu, a grający niczego nie uczy się na pamięć 9.

Rola jest elementem wszystkich rodzajów dramy (m.in. dramy angielskiej i jej licznych odmian: polskiej, włoskiej, kanadyjskiej itd.). Elementem nadającym dynamikę dramie jest n a p i ę c i e-k o n f l i k t. Powinien on być zawarty w określeniu roli. Na przykład w roli zagubionego turysty, chorego kotka, pomagającego przedszkolaka itp. napięcie-konflikt tkwi w płaszczyźnie nieuświadomionej. W pierwszym przypadku jest to lęk, zagrożenie, niepewność turysty i chęć powrotu do domu; w drugim – ból, dyskomfort, ograniczenia spowodowane stanem choroby. Odmienny charakter ma napięcie w trzeciej przykładowej roli – tutaj jest ono spowodowane pragnieniem „pomagania najlepiej”. Jest ono tym czynnikiem, który stymuluje „dzianie się”. Chcąc „być w roli” tak określonej, dziecko uży7 Z. Kwieciński, Samorodny teatr w szkole. Rzecz o instynkcie dramatycznym u dzieci i młodzieży, Instytut Teatrów Ludowych, Warszawa 1933, s. 9. 8 B. Way, Drama..., dz. cyt., s. 18. 9 Z. Kwieciński, Samorodny teatr..., dz. cyt., s. 6.

M. Królica. Drama i happening w edukacji przedszkolnej

wa zróżnicowanych środków ekspresji, włącza innych do jej odgrywania i w ten sposób inicjuje „dzianie się”. Element napięcia-konfliktu może także być obecny w zestawieniu ról opozycyjnych, przeciwstawnych. Uświadomienie sobie przez dziecko tych sprzeczności jest bezpośrednim motywem do działania. Inny charakter ma umiejscowienie napięcia-konfliktu w zadaniu dramowym. Dzieci uświadamiają je sobie, jest ono dla nich jasne i zrozumiałe dzięki wyznaczeniu im różnego rodzaju działań. Rola, napięcie-konflikt są osadzone w świecie s y m b o l u, r y t u a ł u. To kolejne elementy dramy. Implikują one uogólnienia będące wynikiem doświadczeń indywidualnych, ale także kulturowych z tego kręgu, w którym uczestnik dramy dorasta. Te uogólnienia mogą mieć zarówno postać znaną wszystkim (przedmiot, znak zastępujący, reprezentujący, oznaczający – wygenerowany w świecie jednej osoby i dopiero z czasem zrozumiały i „odszukany” wśród osobniczych doświadczeń innych), jak i postać jednostkową, powstałą na zasadzie skojarzeń jednej osoby, a przez lata, z czasem, uogólniony. Dzieje się to na drodze rytuału, rozumianego jako ceremonia, sposób działania, któremu towarzyszy poczucie odmienności, wyjątkowości, niepowtarzalności, wzniosłości. Te emocje rodzą w uczestnikach dramy świadomość siebie, i to nie w świecie zamkniętego Ja, ale w relacjach z innymi, ze światem zewnętrznym. Stąd wynika tak duże znaczenie symbolu i rytuału w dramie. Oba omówione wyżej elementy są związane z p r z y p o w i e ś c i ą (m i t e m, me t a f o r ą). To ona w dramie ma silne funkcje terapeutyczne. W niej następuje (według Nossrata Peseschkiana): – odzwierciedlenie – utożsamianie z treściami (projekcja potrzeb, myśli, uczuć, dostrzeżenie konfliktu, problemu z zewnątrz); – modelowanie – rozumiane jako wzorzec możliwych rozwiązań, wartości działań zależny od uczestnika dramy; – mediacja – pośredniczenie między własnym systemem myślenia a drugim biegunem w kierunku obiektywnego punktu widzenia; – magazynowanie – zapamiętywanie, przetworzenie i asymilacja na poziomie nieświadomym; – przekazywanie – proces zachowania, współtworzenia i dziedziczenia dorobku kulturowego ludzi (poziom nieświadomości zbiorowej);