Kształtowanie się wspólnoty i sił społecznych na Warmii i Mazurach by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Rodzicom, Å¼onie i dzieciom

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 2

25.03.2019 07:57:58

Cezary Kurkowski

Kształtowanie się wspólnoty i sił społecznych na Warmii i Mazurach Studium socjopedagogiczne

Kraków 2019

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 3

25.03.2019 07:57:58

Recenzent: prof. dr hab. Tadeusz Pilch

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna Bugaj-Janczarska

Graﬁka na okładce: Mirosława Roznerska

Publikacja została sﬁnansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Współpraca: Instytut Studiów Społeczno-Edukacyjnych działający przy Federacji Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego FOSa

ISBN 978-83-8095-590-5 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 4

25.03.2019 07:57:58

Spis treści

Wstęp ................................................................................................................................................................

Rozdział 1 Warmia i Mazury – tożsamość regionalna w budowie 1.1. Warmia i Mazury jako Ziemie Odzyskane – tygiel kulturowy .............................. 11 1.2. Kształtowanie się tożsamości regionalnej „nowych” Warmiaków i Mazurów ............................................................................................................. 15 1.3. Warmia i Mazury – charakterystyczne cechy regionu .............................................. 20 Rozdział 2 Aktywizacja społeczna i kulturalna – drogą budowania sił społecznych na Warmii i Mazurach 2.1. Rola animacji społeczno-kulturalnej w kształtowaniu rzeczywistości społecznej .......................................................................................................................................... 31 2.2. Siły społeczne jako metakategoria pedagogiki społecznej ...................................... 42 2.3. Dynamika i uwarunkowania tworzenia się trzeciego sektora ............................... 49 Rozdział 3 Uwarunkowania aktywności Warmiaków i Mazurów w środowiskach lokalnych – studium empiryczne 3.1. Założenia metodologiczne badań ........................................................................................ 3.2. Realizatorzy projektów społeczno-kulturalnych w środowiskach Warmii i Mazur ............................................................................................................................... 3.3. Aktywizacja sił społecznych poprzez uczestnictwo w działaniach społeczno-kulturalnych ............................................................................................................. 3.4. Wykorzystywanie potencjału sił społecznych tkwiących w środowisku lokalnym w animacji społeczno-kulturalnej ................................... 3.5. Bariery w aktywizacji sił społecznych w środowisku lokalnym ............................. 3.6. Rola liderów społecznych w aktywizacji środowiska lokalnego ........................... 3.7. Efektywność i trwałość sił społecznych w środowiskach lokalnych ................... 3.8. Przykłady dobrych praktyk – o wyzwalaniu sił społecznych ................................. 3.8.1. Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Wsi „Aniołowo” ........................................

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 5

59 66 71 98 110 116 123 134 134

25.03.2019 07:57:58

Spis treści

3.8.2. Fundacja na rzecz Wspierania Rozwoju Kreatywności oraz Rozwoju Twórczości Dzieci, Młodzieży i Dorosłych „Kreolia – Kraina Kreatywności” ............................................................................... 141 3.8.3. Ełckie Stowarzyszenie Aktywnych „STOPA” ...................................................... 148 3.9. Korelacja wyników badań ......................................................................................................... 154 Podsumowanie i wnioski z badań ..................................................................................................... 161 Aneks ................................................................................................................................................................. 175 Spis fotograﬁi, schematów, tabel i wykresów .............................................................................. 185 Bibliograﬁa ...................................................................................................................................................... 193

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 6

25.03.2019 07:57:58

Wstęp

Współcześnie wśród humanistów toczy się dyskurs dotyczący wpływu zja-

wisk o zasięgu globalnym na funkcjonowanie społeczeństw, a w nim grup czy jednostek. Jednym z szeroko analizowanych zjawisk jest globalizacja, przybierająca wymiar gospodarczy, społeczno-kulturowy i polityczny. Poza wieloma pozytywami, jakie niewątpliwie niesie za sobą to zjawisko, proces globalizacji wygenerował wiele negatywnych skutków. Ze społecznego punktu widzenia zaliczyć do nich można narastanie nierówności społecznych czy formowanie się społeczeństwa ryzyka. Powodowany przez globalizację przepływ kapitału, kultury, tradycji i religii rzutuje niejednokrotnie na zmianę tożsamości narodowych/regionalnych, systemu wartości, norm itp., wskutek czego ludzie często zatracają własne korzenie. Globalizacja prowadzi do zjawiska „samotnego tłumu”, a w konsekwencji do poszukiwania przez część osób alternatywnych więzi i wspólnot, które oferowałyby choć namiastkę funkcjonowania w grupie i niwelowały negatywne skutki osamotnienia będącego efektem codziennej egzystencji w tłumie ludzi (Skrzypczak 2016, s. 29). W niniejszym opracowaniu Kształtowanie się wspólnoty i sił społecznych na Warmii i Mazurach. Studium socjopedagogiczne przedstawiono przykład działań społecznych stanowiących przeciwwagę dla przytoczonych negatywnych oddziaływań globalizacji, jakim jest m.in. zatracanie poczucia wspólnotowości i sprawstwa. Cel przyświecający realizacji opisywanych badań koncentrował się na ukazaniu roli, jaką odegrały działania projektowe o charakterze społeczno-kulturalnym w kontekście pobudzania sił społecznych w środowiskach lokalnych na terenach Warmii i Mazur. Kategoria sił społecznych odnosi się tu do procesu reorganizacji środowiska życia ludzi, grup i społeczności na podstawie ich sił własnych. Próbując dookreślić przedmiot badań, uznano, że ważnym obszarem, w obrębie którego mogą pojawiać się procesy odkrywające, uruchamiające czy wspierające siły społeczne w społecznościach lokalnych, jest obszar działań określanych jako projektowe, ze szczególnym uwzględnieniem projektów społeczno-kulturalnych. Do powstania niniejszego opracowania przyczyniły się przesłanki zarówno subiektywne, jak i obiektywne. Wśród subiektywnych przesłanek pojawiła się chęć lepszego rozumienia przebiegu zjawisk społecznych mających miejsce na terenie Warmii i Mazur, które niejednokrotnie przyjmują inną

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 7

25.03.2019 07:57:58

Wstęp

trajektorię niż w pozostałych regionach kraju, a także chęć zbadania, co te procesy warunkuje. Do obiektywnych przesłanek towarzyszących podjęciu decyzji o prowadzeniu badań zaliczyć można wyraźne luki w zakresie badań naukowych rozpoznających kategorię sił społecznych w odniesieniu do ich praktycznych egzempliﬁkacji. W pedagogice społecznej siły społeczne są kategorią, której sporo miejsca w swych rozważaniach poświęcili pionierzy tej dyscypliny: Helena Radlińska i Aleksander Kamiński, a współcześnie Brygida Butrymowicz, Ewa Marynowicz-Hetka, Edward A. Mazurkiewicz, Andrzej Olubiński, Barbara Smolińska-Theiss, Jerzy Szmagalski i Wiesław Theiss. O ile jednak trudno zaprzeczyć zasadności ich wyodrębnienia z grupy innych pojęć opisujących procesy społeczne, o tyle nie sposób też nie zauważyć, że wymykają się one próbom operacjonalizacji i dokładnego dookreślenia. Jak zaznacza Mary Deller Brainerd (2004), paradoksalnie dzięki niedookreśloności kategoria ta inspiruje i stale wzbudza żywe zainteresowanie. Chcąc zbadać uwarunkowania związane z czynnikami środowiskowymi mającymi wpływ na przebieg i rezultaty działań projektowych o charakterze społeczno-kulturalnym, realizowanych na terenach wiejskich i małomiasteczkowych Warmii i Mazur, nie można nie uwzględnić wiedzy dotyczącej uwarunkowań społeczno-historycznych. Wpływ tych uwarunkowań ma kluczowe znaczenie dla rozumienia tworzenia się nowej tożsamości regionalnej Warmiaków i Mazurów. Rozdział pierwszy zawiera kompendium wiedzy z zakresu różnorodnych uwarunkowań formowania się tożsamości regionalnej. Zawarto w nim opis skomplikowanego procesu społecznego, jakim jest formowanie się tożsamości regionalnej, z uwzględnieniem okresu poprzedzającego II wojnę światową, okresu wojny, a także kluczowego dla przebiegu formowania się tożsamości okresu powojennego. Proces ten przede wszystkim odnosił się do stosunków narodowościowych na Warmii i Mazurach. Ich charakterystyczną cechą była swoista dwutorowość dokonujących się tutaj procesów. Z jednej strony była to dezintegracja i rozpad całych społeczności lokalnych, składających się z dawnych mieszkańców tego obszaru, tzn.: Niemców, Warmiaków, Mazurów, Żydów i rosyjskich staroobrzędowców. Z drugiej strony zapoczątkowane zostały procesy kształtowania nowych społeczności lokalnych. Społeczności te składały się w znacznej mierze z różnych grup ludności, które napłynęły na te ziemie po 1945 roku, a ich budowanie charakteryzuje niezwykła złożoność i zróżnicowana dynamika. Podsumowując, w 1945 roku na Warmii i Mazurach w zasadniczy sposób zmieniły się dotychczasowe stosunki państwowe, polityczne, gospodarcze, wyznaniowe, ludnościowe i narodowe. Trudno w przypadku tego obszaru mówić o jakiejkolwiek kontynuacji czy ciągłości, zarówno w odniesieniu do terytorium, jak i ludzi, nie mówiąc już o tożsamości regionalnej. W rozdziale tym wiele miejsca poświęcono Warmii i Mazurom jako regionowi, którego mieszkańcy częściej niż inni zagrożeni są

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 8

25.03.2019 07:57:58

Wstęp

wykluczeniem społecznym w różnych obszarach życia. Analiza wybranych cech regionu Warmii i Mazur oraz problemów społecznych, jakie w sposób widoczny zaznaczają się na jego mapie, zarysowuje specyﬁkę tego miejsca. Rozdział drugi, zatytułowany Aktywizacja społeczna i kulturalna – drogą budowania sił społecznych na Warmii i Mazurach, zawiera analizy takich pojęć, jak: „animacja społeczno-kulturalna”, „siły społeczne”, „edukacja środowiskowa”, „wsparcie społeczne”, „empowerment”. W rozdziale tym wiele miejsca poświęcono roli, jaką odgrywa animacja społeczno-kulturalna w zmieniającej się rzeczywistości społecznej, a także dynamice i uwarunkowaniom tworzenia się trzeciego sektora. W niniejszym opracowaniu zaprezentowano również procedurę badawczą oraz uzyskane wyniki badań. Realizacja zamierzeń badawczych związanych z rozstrzygnięciem głównego pytania: Jaką rolę w pobudzaniu i utrwalaniu sił społecznych w lokalnych środowiskach Warmii i Mazur odegrały projekty społeczno-kulturalne? – wymagała zebrania danych zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym. Przeto jako najbardziej adekwatne rozwiązanie przyjęto zastosowanie strategii mieszanej (Creswell 2013) z dominującymi badaniami sondażowymi, które pozwoliły na rozpoznanie opinii osób zaangażowanych w realizację projektów społeczno-kulturalnych na temat efektów działań projektowych w odniesieniu do procesów pobudzania i rozwijania sił społecznych. Metodą zbierania danych jakościowych, zastosowaną jako druga w sekwencji przyjętej strategii mieszanej, było etnograﬁczne studium przypadku (mini-ethnographic case study) (Fusch, Fusch, Ness 2017), skupiające się na odkrywaniu kulturowych i środowiskowych uwarunkowań tych procesów. Dobór próby miał charakter nieprobabilistyczny, uwarunkowany poruszaniem się w obszarze aktywności projektowej małych miejscowości (wsi i miasteczek) regionu Warmii i Mazur. Uzyskane dane pozwoliły na rozpoznanie podstawowych uwarunkowań związanych z pobudzaniem sił społecznych w środowiskach lokalnych w warunkach działań projektowych oraz uporządkowanie czynników, które sprzyjają rozwijaniu sił społecznych i utrzymywaniu ich trwałości.

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 9

25.03.2019 07:57:58

Rozdział I

Warmia i Mazury – tożsamość regionalna w budowie

1.1. Warmia i Mazury jako Ziemie Odzyskane – tygiel kulturowy Warmia i Mazury to region, który przez stulecia podlegał wielu przemianom polityczno-administracyjnym, a co za tym idzie – również społecznym. Złożony z dwóch odrębnych krain historycznych: Warmii i Mazur, obecnie postrzegany jest jako całość, czemu początek dało powojenne traktowanie tego regionu jako Ziem Odzyskanych. Przemiany, które wywarły znaczący wpływ na formowanie społeczności zamieszkującej ten obszar w jej obecnym kształcie, przebiegały w różnej dynamice i były niezwykle złożone. Trudny okres międzywojenny, chaos II wojny światowej i burzliwe lata powojenne pobudziły niespotykane w innych częściach kraju procesy ruchliwości społecznej (Domagała, Sakson 1998). Stały się one podstawą budowania specyﬁcznej struktury społeczno-gospodarczej i układu sił społecznych. Koniec I wojny światowej nie przyniósł znaczących zmian terytorialnych czy narodowościowych na obszarze Warmii i Mazur. Co prawda Polska przejęła fragmenty południowych ziem Prus Wschodnich, jednak na przeważającym terenie dominowała ludność niemiecka. Skutki wojny przyczyniły się natomiast do kryzysu gospodarczego w Prusach Wschodnich i gwałtownego poszerzania się obszarów biedy. Niezadowolenie społeczne pogłębiło się jeszcze po 1931 roku, kiedy wielki kryzys ekonomiczny dotkliwie przełożył się na sytuację bytową mieszkańców regionu. Ta sytuacja stała się jednym z istotnych powodów rozwoju na tych terenach niemieckiej partii narodowosocjalistycznej (NSDAP), która obok haseł nacjonalistycznych obiecywała także szybką zmianę ekonomiczną, a co za tym idzie – poprawę warunków życia (Achremczyk 1992). W marcu 1933 roku w Prusach Wschodnich NSDAP uzyskała 56,5% głosów, przede wszystkim popierających ją bezrobotnych, ubogiej inteligencji i mieszkańców wsi. Kolejne lata przyniosły nasilenie

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 11

25.03.2019 07:57:58

Rozdział 1. Warmia i Mazury – tożsamość regionalna w budowie

konfliktów między ludnością niemiecką i polską zamieszkującą te tereny. Dążono do powszechnego wdrażania wychowania młodzieży w duchu niemieckiego nacjonalizmu, m.in. przez niszczenie polskiego szkolnictwa i prasy. W 1934 roku nastąpiło złagodzenie nastrojów antypolskich w regionie ze względu na ustalenia polsko-niemieckiego układu o nieagresji. Mniejszość polska wznowiła swą aktywność w regionie, co nie zmieniło jednak w sposób zasadniczy układu sił (Achremczyk 1992). Ale szczególnie istotny dla kierunku rozwoju tego regionu w czasach międzywojennych był fakt, że niemieckie rządy przyniosły w Prusach Wschodnich szybkie, zauważalne gołym okiem zmiany. Rozwijał się przemysł, głównie na potrzeby wojska. Okres prosperity dotyczył również budownictwa. Wznoszono koszary, fortyfikacje i umocnienia wojskowe; budowano sieć dróg, w tym autostradę Elbląg – Królewiec. Ludności żyło się coraz lepiej; nie tylko zniknęło bezrobocie, lecz w Prusach Wschodnich zaczynało nawet brakować rąk do pracy. W tym czasie pojawił się wyraźny ruch związany z migracją ekonomiczną robotników z Polski, Francji i Związku Radzieckiego. W czasie II wojny światowej to naturalne przemieszczanie się ludności zostało zastąpione przez dowóz na ten obszar przymusowych robotników. Wiosną 1940 roku dotarły do Prus Wschodnich pierwsze transporty jeńców francuskich, belgijskich i holenderskich. W końcu 1944 roku pracowało w tym regionie około 235 tys. robotników przymusowych (Achremczyk 1992). W czasie wojny na tych obszarach wyraźnie zaznaczał się dalszy rozwój infrastruktury i gospodarki. Dopiero jej koniec doprowadził do wielkich spustoszeń, zarówno w odniesieniu do dóbr materialnych, jak i demograficznych. Przesuwający się front głównych walk spowodował znaczące zniszczenia na obszarach miejskich i wiejskich. Spustoszenia dotyczyły przede wszystkim infrastruktury, zrujnowanej przez wycofujące się oddziały Wehrmachtu oraz dewastacje i grabieże armii radzieckiej. Miasta były w ponad 50% zniszczone, zarówno ich zabudowa, jak i sieć gazowa, kanalizacyjna, wodociągowa i elektryczna. Niewiele pozostało także z przemysłu; w poszczególnych branżach straty szacowano na poziomie 80–90%. Równie trudna była sytuacja w rolnictwie. Największe straty zanotowano w zabudowaniach gospodarskich; uszkodzeniu lub całkowitemu zniszczeniu uległo około 20% wszystkich gospodarstw. Inwentarz żywy praktycznie przestał istnieć. Zanotowano stratę 97,3% koni, 98,3% bydła rogatego, 99,8% trzody chlewnej i 98% kóz. Nastąpił czterokrotny spadek plonów zbóż (Gieszczyński 1999). Ale szczególnie dotkliwe straty dotyczyły ludności zamieszkującej Warmię i Mazury. W Prusach Wschodnich przed ofensywą radziecką żyło 2,3 mln mieszkańców, a w marcu 1945 roku pozostało ich około 400 tys. (około 17%) (Gieszczyński 1999). Był to wynik przymusowej, dramatycznej ewakuacji ludności niemieckiej, uciekającej przed zbliżającym się 2 Frontem Białoruskim.

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 12

25.03.2019 07:57:58

1.1. Warmia i Mazury jako Ziemie Odzyskane – tygiel kulturowy

Ten exodus mieszkańców okupiony był tysiącami ofiar cywilnych. Wiele ofiar było wśród ludności niemieckiej, która postanowiła pozostać w swoich małych ojczyznach, oraz wśród Warmiaków i Mazurów, którzy nawet jeśli mówili po polsku, to przez Rosjan traktowani byli jak Niemcy. Niszczycielski wpływ na Warmię i Mazury miały również rządy sowieckiej komendantury wojskowej trwające do końca lata 1945 roku, choć oficjalnie władzę administracja polska przejęła już w maju. Ten okres kilku miesięcy określany jest często przez historyków jako najtrudniejszy z perspektywy najnowszych dziejów Warmii i Mazur. Komendantury rzekomo „zabezpieczały” obiekty gospodarcze, takie jak: młyny, piekarnie czy gorzelnie; w rzeczywistości jednak ogałacały je, wywożąc sprzęt i maszyny do ZSRR. Ludność niemiecka, a także polska została obrabowana niemal z całego mienia. Zgrupowano ją i zmuszano do różnego typu prac. Kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców Prus Wschodnich wywieziono na wschód; wielu nigdy już nie wróciło. Masowa ucieczka ludności zamieszkującej ziemie Prus Wschodnich przed zbliżającym się Frontem Białoruskim stworzyła na tym terenie „próżnię demograficzną” (Beba, Pijanowska 1998, s. 23), która była dodatkowo pogłębiana przez celowe działania armii radzieckiej i nowych władz polskich, skierowane na „oczyszczenie” Ziem Odzyskanych z ludności autochtonicznej, uznawanej za niemiecką. Po wojennych doświadczeniach Polski i Polaków wysiedlenia uznawano za wręcz naturalne następstwo lat wojennego chaosu i traumy. Nie dostrzegano w tym procesie krzywdy rdzennych mieszkańców Prus Wschodnich, ale prawomocny odwet. Wysiedlenia traktowano jako warunek zapewnienia Polsce bezpieczeństwa, ponieważ mniejszość niemiecka uważana była powszechnie za narzędzie antypolskiej polityki (Sakson 1998). Opustoszały obszar Ziem Odzyskanych zaczęła dość szybko zapełniać ludność osiedleńcza z różnych regionów Polski (w jej przedwojennych granicach). Osadnicy napływali do miast i wsi Warmii i Mazur kolejnymi falami od połowy 1945 do 1950 roku. Rok 1950 określany jest jako data finalna zasadniczych procesów osadnictwa na Warmii i mazurach (Domagała, Sakson 1998). Należy także wspomnieć o tzw. drugiej repatriacji, czyli masowym transferze ludności z terenu ZSRR do Polski w latach 1956–1959. W tym czasie w okręgu olsztyńskim osiedlono 26,5 tys. Polaków „zza Buga” (Korejwo 2016). W ciągu tych lat w regionie warmińsko-mazurskim mozaika ludności różnego pochodzenia terytorialnego ulegała ciągłej zmianie. Tworzyły ją cztery główne grupy etniczne. Największą społeczność stanowili przesiedleńcy z Polski centralnej, głównie z Kurpiowszczyzny i Mazowsza (ok. 25% ludności napływowej). Prawie tak samo licznie reprezentowana była ludność kresowa, na którą składali się repatrianci z Wileńszczyzny i Wołynia (ok. 22% osiedleńców). Trzecią co do liczebności grupę stanowiła ludność rodzima (ok. 18% mieszkańców). Czwarta grupa to ludność ukraińska z południa Polski przeniesiona w 1947 roku w ramach akcji „Wisła”, która stanowiła około

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 13

25.03.2019 07:57:58

Rozdział 1. Warmia i Mazury – tożsamość regionalna w budowie

10% ludności (Domagała, Sakson 1998). Tę mozaikę etniczną i kulturową uzupełniali Białorusini i Romowie (Sakson 1998, s. 152). Przyglądając się szczegółowo tym procesom, odnotować można, że w lipcu 1945 roku w okręgu mazurskim było już 36 971 przybyszów z Kresów, 74 120 z Polski centralnej i tylko 40 412 ludności rodzimej (Achremczyk 1992). W latach 1945–1949 ruchy ludnościowe administrowane przez Państwowy Urząd Repatriacyjny objęły 580 544 osoby, z czego 273 882 dotyczyło przesiedleń z ziem wschodnich, a 306 662 z Polski centralnej. W okresie od 23 IV do 14 VIII 1947 roku do Niemiec wywieziono 24 072 osoby. Według danych Państwowego Urzędu Repatriacyjnego od początku akcji do końca 1948 roku wysiedlono 65 398 Niemców, a do końca 1950 Warmię i Mazury opuściło 71 931 osób narodowości niemieckiej (Achremczyk 1992, s. 51–65). Gdy w 1947 roku Biuro Polityczne KC PPR zadecydowało o wysiedleniu ludności ukraińskiej z południowej Polski na ziemie zachodnie i północne, najmniej zsocjalizowaną część wysiedlanej ludności skierowano na Mazury. Ogółem w województwie olsztyńskim do końca października 1947 roku osiedlono 55 448 osób narodowości ukraińskiej, co stanowiło prawie 11% ogółu ludności regionu (Achremczyk 1992, s. 113–122). Zetknięcie się tych grup ludności doprowadziło do zderzenia różnych kultur, co szczególnie w początkowym okresie zasiedlania było przyczyną licznych antagonizmów i konﬂiktów. Znaczącym problemem dla tworzenia się nowej regionalnej społeczności na Warmii i Mazurach był destrukcyjny charakter niektórych grup przesiedleńców. Obszary te szybko w oczach reszty Polaków zyskały opinię „Dzikiego Zachodu”, którym rządzi bezprawie, korupcja i prawo silniejszego (Sakson 1998, s. 47). Wśród ludności polskiej napływającej na obszar dawnych Prus Wschodnich po II wojnie światowej wyróżnia się trzy główne grupy. Pierwszą stanowili osadnicy dla szabru. Tę grupę cechowała przede wszystkim grabież majątku (inwentarza, ziarna, sprzętów gospodarskich itp.) oraz rozbój. Szabrownicy uznawali, że to, co jest poniemieckie, jest bezpańskie. Bandy rabunkowe nie zamierzały się osiedlać na stałe, lecz wywoziły tylko zrabowane mienie (Sakson 1998, s. 115). Druga grupa to osadnictwo pionierskie. Stanowili ją ludzie przekonani o potrzebie zagospodarowania i odbudowy tych ziem. Niektórzy widzieli to jako swoją misję, obowiązek obywatelski. Zwykle byli to nauczyciele, kolejarze czy pracownicy administracyjni różnego szczebla. Trzecia grupa to prawdziwi (normalni) przesiedleńcy. Motywy ich przyjazdu były różne, ale z reguły poszukiwali na tych ziemiach lepszego życia i możliwości wyjścia z biedy (Sakson 1998, s. 115). Podsumowując tę skomplikowaną sytuację, Andrzej Sakson pisał: W 1945 roku na Warmii i Mazurach w zasadniczy sposób zmieniły się dotychczasowe stosunki państwowe, polityczne, gospodarcze, wyznaniowe, ludnościowe i narodowe. Trudno w przypadku tego obszaru mówić o jakiejkolwiek kontynuacji czy ciągłości, tak

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 14

25.03.2019 07:57:58

1.2. Kształtowanie się tożsamości regionalnej „nowych” Warmiaków i Mazurów

w odniesieniu do terytorium, jak i ludzi. Dochodziło do zderzeń ideologii „zdobywców” i „przegranych”, „szabrowników” i „pionierów”. Dla wielu, zwłaszcza ekspatriowanych z Kresów Wschodnich i Litwy Kowieńskiej, była to swoista ziemia „niechciana”, a pobyt na niej traktowano często jak nieszczęście i przekleństwo (1998, s. 58).

A więc Warmia i Mazury to obszar, gdzie […] w niedawnej przeszłości dokonała się bezprecedensowa wymiana ludności, w której rezultacie spotkali się ludzie o różnym bagażu kulturowym, różnej religii, różnych nawyków cywilizacyjnych (Domagała, Sakson 1998, s. 12).

Zasiedlenie tego regionu ludnością pochodząca z różnych części kraju (w jego przedwojennych granicach), z których każda charakteryzowała się odrębną kulturą na poziomie etnicznym oraz cywilizacyjnym, spowodowała zjawisko określane w etnologii jako „zderzenie kultur” (Domagała, Sakson 1998, s. 25).

1.2. Kształtowanie się tożsamości regionalnej „nowych” Warmiaków i Mazurów Warmia i Mazury to region młody w sensie społecznym i kulturowym. Po II wojnie światowej i modyﬁkacji granic Polski dość gwałtownie zaniknął dominujący na tym obszarze regionalizm wschodniopruski. Rozpoczął się natomiast proces stopniowego utożsamiania się kolejnych pokoleń nowych mieszkańców tych ziem ze swoim regionem. Regionalizm, rozumiany jako ruch społeczny oparty na regionalnej kulturze, historii oraz potrzebach i aspiracjach mieszkańców, jest szczególnie ważny w procesie poszukiwania przez społeczności lokalne własnej tożsamości, budowania systemu wartości, podejmowania lokalnych inicjatyw obywatelskich i rozwijania regionalnej samorządności (zob. Poniedziałek 2011, s. 52). Ten skomplikowany proces społeczny w przypadku omawianego regionu przybiera szczególny kształt. Przede wszystkim odnosi się to do stosunków narodowościowych na Warmii i Mazurach. Ich charakterystyczną cechą była swoista dwutorowość dokonujących się tutaj procesów. Z jednej strony była to dezintegracja i rozpad całych społeczności lokalnych, składających się z dawnych mieszkańców tego obszaru: Niemców, Warmiaków, Mazurów, Żydów i rosyjskich staroobrzędowców. Z drugiej strony zapoczątkowane zostały procesy kształtowania nowych społeczności lokalnych. Społeczności te składały się w znacznej mierze z różnych grup ludności, które napłynęły na

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 15

25.03.2019 07:57:58

Bibliograﬁa

Achremczyk S. (1992): Historia Warmii i Mazur. Od pradziejów do 1945 roku, Olsztyn. Achremczyk S. (2000): Warmia, Olsztyn. Babbie E. (2007): Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2007. Bauman Z. (2000): Globalizacja, Warszawa. Bauman Z. (2006): Płynna nowoczesność, Kraków. Beba B., Pijanowska J. (1998): Demograficzne uwarunkowania rozwoju kultury na Warmii i Mazurach [w:] B. Domagała, A. Sakson (red.), Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, Olsztyn. Becker-Pestka D., Kubiński G., Łojko M. (2017): Różne obszary wykluczenia społecznego w Polsce. Wybrane zagadnienia, Wrocław. Besnard P. (1980): Animateur socioculturel – une proffesion differente?, Paris. Białobrzeska K., Kurkowski C. (red.) (2015): Zagrożone człowieczeństwo. W poszukiwaniu i rozwijaniu sił społecznych w środowiskach życia człowieka, t. 4, Kraków. Białobrzeska K., Głuszak B., Kurkowski C., Maciejewska M. (2016): Syndrom znikającej ławeczki, czyli o uwarunkowaniach aktywności seniorów w środowiskach wiejskich, Kraków. Brainerd M.D. (2004): Helena Radlińska. Przesłanie dla pracy socjalnej z przeszłości Polski [w:] E. Marynowicz-Hetka, W. Theiss (red.), Profesor Helena Radlińska, Sylwetki łódzkich uczonych, Łódź. Butrymowicz B. (1993): Środowisko i jego komponenty [w:] E. Marynowicz-Hetka (red.), Z problematyki profilaktyki alkoholowej wśród dzieci i młodzieży szkolnej, Łódź. Chłosta-Zielonka J. (red.) (2014): Szukanie ojczyzny. Antologia wspomnień mieszkańców Warmii i Mazur o latach powojennych, Olsztyn. Creswell J.W. (2013): Projektowanie badań naukowych. Metody jakościowe, ilościowe i mieszane, Kraków. Cudowska A. (2017): Twórcze orientacje życiowe. Zdrowie i dobrostan, Białystok. Dąbrowska E. (2001): Osoba animatora i koncepcja jego kształcenia [w:] J. Gajda, W. Żardecki (red.), Dylematy animacji kulturalnej, Lublin 2001. Domagała B., Sakson A. (red.) (1998): Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, Olsztyn. Dyczewski L. (1993): Kultura polska w procesie przemian, Lublin.

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 193

25.03.2019 07:58:09

194

Bibliograﬁa

Filipkowski T. (red.) (1983): Dzieje Warmii i Mazur w zarysie, t. 2: Od 1871 do 1975 roku, Warszawa. Fusch P.I., Fusch G.E., Ness L.R. (2017): How to Conduct a Mini-Ethnographic Case Study. A Guide for Novice Researchers, „The Qualitative Report”, no. 3, p. 923-941, http://nsuworks.nova.edu/tqr/vol22/iss3/16 (dostęp: 10.12.2018). Gaziński B. (red.) (2009): Warmia i Mazury w 90-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, Olsztyn. Gieszczyński W. (1999): Państwowy Urząd Repatriacyjny w Osadnictwie na Warmii i Mazurach, Olsztyn. Gilchrist A. (2014): Dlaczego relacje są ważne? Networking w rozwoju społecznościowym, Warszawa. Gładkowski K. (2000): Mazurski tygiel religijno-wyznaniowy, „Studia Warmińskie”, nr 1. Godlewski G. (2002): Animacja i antropologia [w:] G. Godlewski, I. Kurz, A. Mencwel, M. Wójtowski (red.), Animacja kultury. Doświadczenie i przyszłość, Warszawa. Gołębiowski A. (2014): Rola organizacji pozarządowych w procesie budowania społeczeństwa obywatelskiego [w:] B. Kraus, M. Walancik (red.), Myśleć o społeczeństwie. Teoria i praktyka w pedagogicznym i społecznym działaniu, Dąbrowa Górnicza. Górnikowska-Zwolak E. (1992): Aktywność i aktywizacja [w:] A. Radziewicz-Winnicki (red.), Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku, Katowice. Gulczyńska A., Granosik M. (red.) (2014): Empowerment w pracy socjalnej: Praktyka i badania partycypacyjne, Warszawa. Hausner J. (2008): Zarządzanie publiczne, Warszawa. Huczek M. (2012): Zarządzanie strategiczne organizacjami pozarządowymi, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie”, nr 1. Jedlewska B. (2003a): Animacja jako metoda edukacji kulturalnej w społecznościach lokalnych [w:] J. Żebrowski (red.), Animacja kulturalna i społeczno-wychowawcza w środowiskach lokalnych, Gdańsk. Jedlewska B. (2003b): Animatorzy kultury wobec wyzwań edukacyjnych, Lublin. Jedlewska B. (2013): Animacja jako strategia budowania partnerskiego modelu edukacji kulturalnej społeczności lokalnych [w:] M. Mendel (red.), Animacja współpracy środowiskowej, Toruń. Jordan P., Skrzypczak B. (2003): Kim jest animator społeczny?, Warszawa. Kaczmarek U. (1996): Animacja społeczno-kulturalna [w:] J. Grad, U. Kaczmarek (red.), Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu, Poznań. Kamiński A. (1978): Studia i szkice pedagogiczne, Warszawa. Kamiński A. (1980): Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa. Kargul J. (1993): Animacja społeczno-kulturalna [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa.

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 194

25.03.2019 07:58:09

195

Bibliograﬁa

Kargul J. (1997): Od upowszechniania kultury do animacji kulturalnej, Toruń. Kargul J. (2004): Z prądem i pod prąd: Lubuskie instytucje kultury w nowym ładzie społecznym, Zielona Góra. Kargul J. (2012): Upowszechnianie. Animacja. Komercjalizacja kultury, Warszawa. Kawula S. (2001): Dylematy pedagogiki społecznej na koniec XX wieku [w:] E. Trempała, M. Cichosz (red.), Pedagogika społeczna. Tradycja − teraźniejszość − nowe wyzwania, Olecko. Kawula S. (2004): Pedagogika społeczna i jej wyzwania w początkach XXI wieku, „Szkice Humanistyczne”, t. 4, nr 1–2. Kawula S. (2005): Rozważania o przedmiocie pedagogiki społecznej, „Auxilium Sociale”, Katowice 2005, nr 2. Kawula S. (red.) (2008a): Pedagogika społeczna. Dokonania – aktualność – perspektywy, Toruń. Kawula S. (2008b): „Spirala życzliwości” jako cel społecznego wsparcia i forma skutecznej pracy środowiskowej – wymiar psychopedagogiczny [w:] B. Kromolicka (red.), Pedagog społeczny w meandrach środowiska lokalnego, Szczecin. King B.M., Minium E.W. (2009): Statystyka dla psychologów i pedagogów, Warszawa. Komorowska M., Rybotycka L. (1981): Animator przewodnikiem po sztuce i życiu [w:] M. Tyszkowa (red.), Sztuka i dorastanie dziecka, Warszawa – Poznań. Konarzewski K. (2000): Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Warszawa. Kopczyńska M. (1993), Animacja społeczno-kulturalna. Podstawowe pojęcia i zagadnienia, Warszawa. Kopczyńska M. (1996): Normalizacja: między biernym przystosowaniem i zależnością a aktywnym uczestnictwem i autonomią. O jednym z dylematów pedagoga-animatora [w:] A. Przecławska (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa. Kopiczko A. (1998): Panorama wyznaniowa województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej [w:] B. Domagała, A. Sakson (red.), Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, Olsztyn. Korejwo M. (red.) (2016): „Druga repatriacja” ludności polskiej z ZSRR na Warmii i Mazurach, Olsztyn. Kruk E. (2004): Warmia i Mazury, Wrocław. Kurkowski C. (2011): Pomoc i wsparcie rodziny z problemem alkoholowym [w:] E. Kantowicz (red.), Koncepcje i praktyka działania społecznego w pracy socjalnej, Olsztyn. Kurkowski C. (2012): Wychowanie i uczestnictwo w kulturze w kontekście wybranych teorii pedagogiki społecznej, „Szkice Humanistyczne”, t. XII, nr 4 (vol. 30).

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 195

25.03.2019 07:58:09

196

Bibliograﬁa

Kurkowski C., Jarosz E. (2015): Przemoc w wychowaniu w świetle opinii społecznej oraz relacji rodziców – zarys problemu na tle monitoringu Rzecznika Praw Dziecka, „Problemy Wczesnej Edukacji”, nr 4. Kuźniewski B. (red.) (2002): Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludności wiejskiej w I połowie XIX wieku, Olsztynek. Kvale S. (2012): Prowadzenie wywiadów, Warszawa. Kwieciński Z. (2000): Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogiki pogranicza, Poznań – Olsztyn. Lepalczyk I. (2001): Helena Radlińska. Życie i twórczość, Toruń. Lewandowska I. (2012): Trudne dziedzictwo ziemi. Warmia i Mazury 1945– –1989, Olsztyn. Lewandowska I., Romulewicz A. (2010): Historia kultury i dziedzictwo kulturowe Warmii i Mazur. Bibliograﬁa za lata 1990-2009, Olsztyn. Lisiewicz I. (2013): Systematyzacja teoretycznych ujęć animacji społecznej, „Przegląd Pedagogiczny”, nr 1. Marynowicz-Hetka E. (2006): Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, t. 1, Warszawa. Melosik Z. (2004): Kultura popularna jako czynnik socjalizacji [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, Warszawa. Mendel M. (red.) (2006): Pedagogika miejsca, Wrocław. Mendel M. (red.) (2013): Animacja współpracy środowiskowej, Toruń. Mendel M., Theiss W. (2016): Pamięć i miejsce in potentia: O mieście pełnym, „Pedagogika Społeczna”, nr 1. Modrzewski J. (2004): Socjalizacja i uczestnictwo społeczne. Studium socjopedagogiczne, Poznań. Nocuń A.W. (1995), Teoretyczne podstawy pracy kulturalno-oświatowej [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa. Nycz E. (2013): Animacja społeczno-kulturalna – między ideą a trudem codziennej realizacji [w:] K. Nowak-Wolna, E. Nycz (red.), Kultura, animacja, zmiana społeczna, Opole. Okupnik M. (2012): Animacja. Rekurs w stronę teorii i praktyczne implikacje, „Muzyka. Historia. Teoria. Edukacja”, nr 2. Olubiński A. (2001): Siły społeczne – szanse i mity [w:] A. Przecławska, W. Theiss (red.), Pedagogika społeczna. Pytania o XXI wiek. Pamięci Profesora Ryszarda Wroczyńskiego, Warszawa. Olubiński A. (2009), Siły społeczne jako kluczowa kategoria pedagogiki społecznej [w:] S. Kawula, Pedagogika społeczna. Dokonania – aktualności – perspektywy, Toruń. Patton, M.Q. (1987): How to Use Qualitative Methods in Evaluation, Newbury Park – London – New Delhi. Pielkowa J.A. (1996): Pedagogika społeczna jako teoria edukacyjnego działania w środowisku, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 4.

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 196

25.03.2019 07:58:09

197

Bibliograﬁa

Pilch T. (red.) (2007): Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 6, Warszawa. Pilch T. (red.) (2016): Uczniowie na drogach Warmii i Mazur. Narodziny nierówności, Olsztyn. Pilch T., Lepalczyk I. (2003): Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Warszawa. Poniedziałek J. (2010): Kształtowanie się regionu na Warmii i Mazurach, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 4. Poniedziałek J. (2011): Regionalizm na Warmii i Mazurach, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 4. Postman N. (2002): Zabawić się na śmierć, Warszawa. Przecławska A. (1986): Młodzież i kultura – próba aktualizacji spojrzenia [w:] B. Suchodolski (red.), Edukacja kulturalna a egzystencja człowieka. Konferencja w Jabłonnie k. Warszawy w dniach 6–8 listopada 1982 r., Wrocław. Radziewicz-Winnicki A. (2013): Społeczność lokalna, zbiorowość terytorialna a instytucjonalizacja ideologii lokalizmu/regionalizmu, „Rocznik Lubuski” (Zielona Góra), t. 39, cz. 2. Sakson A. (1998): Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945–1997, Olsztyn. Sakson A. (2001): Ludność rodzima Warmii i Mazur po 1945 roku – liczebność i kondycja [w:] T. Filipkowski, W. Gieszczyński (red.) Wysiedlać czy repolonizować? Dylematy polskiej polityki wobec Warmiaków i Mazurów po 1945 roku, Olsztyn. Schindler A. (2004): Czym jest animacja społeczno-kulturalna? [w:] K. Hrycyk (red.), Konteksty animacji społeczno-kulturalnej, Wrocław. Skórzyńska A., Nieszczerzewska M. (2009): Profesjonalizacja kreatywności. Protokoły animacji, „Kultura Współczesna”, nr 4. Skrzypczak B. (2006): Metoda animacji społecznej – zasadnicze aspekty praktyki edukacyjnej [w:] W. Theiss, B. Skrzypczak (red.) Edukacja i animacja społeczna w środowisku lokalnym, Warszawa. Skrzypczak B. (2016): Współczynnik społecznościowy. Edukacyjne (re)konstruowanie instytucji społecznościowych – w perspektywie pedagogiki społecznej, Toruń. Skrzypczak B. (2018): Jak wspierać aktywność społeczności lokalnych w Warszawie? Uwarunkowania poznawcze i edukacyjne, Warszawa. Szczepański J. (1970): Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa. Szmagalski J. (1994): O „budzeniu sił społecznych” nie po polsku: Koncepcje „empowerment” w anglojęzycznej literaturze z zakresu edukacji i pracy socjalnej, „Kwartalnik Pedagogiczny”, nr 3. Szmagalski J. (1999): Siły ludzkie [w:] D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa.

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 197

25.03.2019 07:58:09

198

Bibliograﬁa

Szmidt K.J. (1998): Człowiek jako istota psychiczna – rzecz o słabym ogniwie pedagogiki społecznej [w:] E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, E. Cyrańska (red.), Pedagogika społeczna jako dyscyplina akademicka. Stan i perspektywy, Łódź. Sztompka P. (2007), Socjologia zmian społecznych, Kraków. Theiss W. (1996): Edukacja środowiskowa. Zarys problematyki, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 10. Theiss W. (red.) (1997a): Listy o pedagogice społecznej, Warszawa. Theiss W. (1997b): Radlińska, Warszawa. Theiss W., Skrzypczak B. (red.) (2006): Edukacja i animacja społeczna w środowisku lokalnym, Warszawa. Topler S., Anheier H.K. (2006): Zarys ogólny teorii organizacji i zarządzania organizacjami non proﬁt [w:] A. Gałązka, J. Herbst (red.), Trzeci sektor dla zaawansowanych. Współczesne teorie trzeciego sektora. Wybór tekstów, Warszawa. Tyrakowski M. (2007): Rola organizacji pozarządowych w rozwiązywaniu problemów społecznych, „Zeszyty Naukowe Zakładu Europeistyki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie”, nr 2. Urząd Statystyczny w Olsztynie (2018): Statystyczne vademecum samorządowca. Województwo warmińsko-mazurskie, Olsztyn. Urząd Statystyczny w Olsztynie (2018): Województwo warmińsko-mazurskie. Podregiony, powiaty, gminy, Olsztyn. Urząd Statystyczny w Olsztynie – Warmińsko-Mazurski Ośrodek Badań Regionalnych (2018): Atlas statystyczny województwa warmińsko-mazurskiego, Olsztyn. Wawryniuk S. (1990): Siły społeczne wychowania w osiedlach mieszkaniowych, Poznań. Wawrzyniak-Kostrowicka M. (2009): Rodzina w egospołeczeństwie – zanik czy przeobrażenie [w:] A. Ładyżyński (red.), Rodzina we współczesności, Wrocław. Witkowski L. (2000): Edukacja i humanistyka, Warszawa. Witkowski L. (2014): Niewidzialne środowisko. Pedagogika kompletna Heleny Radlińskiej jako krytyczna ekologia umysłu, idei i wychowania. O miejscu pedagogiki w przełomie dwoistości w humanistyce, Kraków. Włodarczyk E. (2017): Animacja społeczna w kontekście bierności i jej przełamywania [w:] K. Segiet, K. Słupska, A. Tokaj (red.), Animacja w środowisku. O potrzebie kreowania działań lokalnych (teoria a praktyka społeczna), Poznań. Wroczyński R. (1976): Pedagogika społeczna, Warszawa. Żebrowski J. (1987): Zawód i osobowość animatorów kultury, Gdańsk. Żebrowski J. (1991): Zawód i osobowość animatorów kultury w świetle nowych koncepcji wychowania zintegrowanego, Warszawa.

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 198

25.03.2019 07:58:09

Bibliograﬁa

199

Strony internetowe https://fakty.ngo.pl (dostęp: 8.11.2018). https://rowop.pl (dostęp: 11.11.2018). http://fakty.ngo.pl (dostęp: 25.10.2018). www.eswip.pl (dostęp: 25.10.2018). www.fundacja-kreolia.mazury.pl (dostęp: 25.10.2018). www.gov.pl www.naszeaniolowo.pl (dostęp: 25.10.2018). www.olsztyn.stat.gov.pl (dostęp: 25.10.2018). www.stopa.org.pl (dostęp: 25.10.2018).

KURKOWSKI_KSZTALTOWANIE.indb 199

25.03.2019 07:58:09