9 788366 990944
Heterologie_okladka.indd 1
22.02.2022 10:03:58
GRZEGORZ KUBIŃSKI
HETEROLOGIE CIELESNOŚCI ESEJE O OBCYM CIELE
Kraków 2021
Heterologie cielesnosci.indd 3
17.02.2022 12:00:28
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2021 © Copyright by Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 2021
Recenzentka: dr hab. Małgorzata Zawiła
Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Zdjęcie na okładce: © Jorm S | stock.adobe.com
Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
ISBN 978-83-66990-94-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Heterologie cielesnosci.indd 4
17.02.2022 12:00:28
Nad jakimkolwiek zagadnieniem pracować zacznie socjolog dzisiejszy, poszukawszy dobrze w literaturze, przekona się niechybnie, że jest to zagadnienie już opracowane, jeżeli nie przez zawodowych socjologów, to przez etnologów, historyków, filozofów, moralistów, popularnych psychologów, polityków, nieraz (i to wcale nie najgorzej) przez powieściopisarzy lub dramaturgów. Florian Znaniecki, Studia nad antagonizmem do obcych
Dla Jadzi. Dziękuję za cierpliwość i wyrozumiałość
Heterologie cielesnosci.indd 5
17.02.2022 12:00:28
Spis treści 1. Pacjent jako obcy. Medycyna narracyjna jako antropologiczne interpretowanie odmienności .................................................................................. Choroba jako granica społecznej odmienności ..................................................... Narracja odmienności i choroby ................................................................................ Medycyna narracyjna jako antropologiczne konstruowanie obcego ................ Medyczne i antropologiczne działanie interpretacji .............................................. Pacjent jako das Nebenmensch ..................................................................................
9 9 12 14 17 18
2. Narcyzm i trauma. Taktyki ekspozycji ciał nienormatywnych w mediach społecznościowych ................................................................................ Kultura narcyzmu .......................................................................................................... Niepełnosprawność a kontekst społeczny .............................................................. Narcyzm – pojęcie, którego nie ma ........................................................................... Trauma jako formacja narcystyczna ......................................................................... Odmienność ciała w kulturze narcyzmu .................................................................. Taktyki ekspozycji nienormatywnego ciała ............................................................. Ostateczna akceptacja .................................................................................................
23 23 25 27 29 31 34 40
3. (Nie)ludzki obcy – ciało i seksualność ..................................................................... Niekompletne ciało ....................................................................................................... Nieludzkie ciało .............................................................................................................. Obce ciało .......................................................................................................................
45 46 53 55
4. Twarz i glina .................................................................................................................... Mistrz i marionetka ....................................................................................................... Biała glina ........................................................................................................................ Twarzomaska .................................................................................................................
61 61 66 74
5. Humanizm antropocenu ............................................................................................. 83 Ruch tego, co obce ........................................................................................................ 87 Obojętna obcość ........................................................................................................... 95 Bibliografia ......................................................................................................................... 103
Heterologie cielesnosci.indd 7
17.02.2022 12:00:28
1. Pacjent jako obcy. Medycyna narracyjna jako antropologiczne interpretowanie odmienności Choroba jako granica społecznej odmienności Choroba, niepełnosprawność, a ostatecznie także ból, traktowane są jako społeczne archetypy doświadczeń i praktyk liminalnych i transgresyjnych przekraczających język jako narzędzie obiektywnej komunikacji. Jak podkreśla Julia Kristeva, „nie udaje się nam mówić do osób niepełnosprawnych i z nimi ani wpisać tego doświadczenia do kodów kulturowych”1. W takich wypadkach najczęstszym narzędziem komunikacji staje się stygmatyzacja „brzydoty cielesnej, wad charakteru oraz rasy, narodowości i wyznania”2 – i de facto proces ten, oparty na stereotypizacji i generalizacji wewnętrznego doświadczenia, jest jednym z podstawowych elementów utrzymywania społecznego uniwersum. Odmienność – wyrażona czy to przez chorobę, czy niepełnosprawność – jest tym, co pozwala zdefiniować nie tylko ciało, ale także – przede wszystkim – duszę, gdyż ocenienie czegoś jako „inne” ma moralną wagę sądu etycznego. Ideał starożytnego kalos kagathos funkcjonuje również współcześnie, gdy stygmatyzując odmienność, społeczeństwo skazuje jednostkę na stopniową dehumanizację3. Jednak nie tylko odmienność fizyczna, ale także niewidoczne cierpienie, które powszechnie uznaje się za niewypowiadalne, jest tym, co „degraduje”4. Przez brak języka, brak transmisji tych najbardziej intymnych i subiektywnych doznań, pojawia się wstręt, ostateczna odpowiedź dla wszystkich „innych” niemogących funkcjonować w centrum społecznego świata i zmuszonych okupować jego „brudne” marginesy5. To, co niewypowiedziane, a jednocześnie obecne i wręcz konieczne – choroba i ból, 1
2 3 4 5
Julia Kristeva, Jean Vanier, (Bez)sens słabości. Dialog wiary z niewiarą o wykluczeniu, tłum. Katarzyna Wierzchosławska, Piotr Wierzchosławski (Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze, 2012), 108. Erving Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, tłum. Aleksandra Dzierżyńska, Joanna Tokarska-Bakir (Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwa Psychologiczne, 2005), 34. Susan Sontag, Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory, tłum. Jarosław Anders (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1999), 48. Tamże, 124. O wstręcie jako elemencie wpływającym na sądy etyczne zob. np. Martha Nussbaum, Hiding from Humanity: Disgust, Shame, and the Law (Princeton – Oxford: Princeton University Press, 2004), 13.
Heterologie cielesnosci.indd 9
17.02.2022 12:00:28
9 788366 990944
Heterologie_okladka.indd 1
22.02.2022 10:03:58