Dogoterapia we wspomaganiu nauki i usprawnianiu techniki czytania
Posłuchaj piesku.indd 1
2009-04-15 10:41:28
Moim synom
Posłuchaj piesku.indd 2
2009-04-15 10:41:28
Beata Kulisiewicz
Dogoterapia we wspomaganiu nauki i usprawnianiu techniki czytania
Kraków 2009
Posłuchaj piesku.indd 3
2009-04-15 10:41:28
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Recenzent: dr hab. Urszula Ordon Redakcja wydawnicza: Anna Gancarczyk Korekta: Danuta Porębska Rysunki: Agata Fuks Fotografie: Beata Kulisiewicz Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7587-017-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009
Posłuchaj piesku.indd 4
2009-04-15 10:41:28
Spis treści Wprowadzenie ........................................................................................
7
Przyczyny trudności w nauce czytania ..................................................
9
Nauka z psem ......................................................................................... 13 Bajki i czytadełka .................................................................................... 57 Dodatki .................................................................................................... 61 Bibliografia .............................................................................................. 101
Posłuchaj piesku.indd 5
2009-04-15 10:41:28
Posłuchaj piesku.indd 6
2009-04-15 10:41:28
Wprowadzenie Uczenie się jest nagrodą, a nie karą, jest przyjemnością, nie obowiązkiem. Jeżeli nie bawisz się świetnie i twoje dziecko nie bawi się świetnie – przerwij. Robisz coś źle. Glenn Doman
Czytanie należy do podstawowych kompetencji człowieka, stymuluje bowiem jego rozwój umysłowy, umożliwia samodzielne zdobywanie wiedzy i pogłębianie jej w sposób niemal nieograniczony. Jest też ważnym środkiem komunikacji. Umiejętność czytania decyduje w dużej mierze o sukcesach szkolnych ucznia. „Czytanie jest niezbędne w każdej szkole i na każdym szczeblu nauki, a postęp ucznia we wszystkich niemalże przedmiotach zależny jest od opanowania tej umiejętności”1. Dlatego potrzebne jest poszukiwanie takich metod nauki czytania, które podtrzymują zainteresowanie dziecka i motywację do zajęć. Do takich metod należy zaliczyć czytanie psu2. Pies jest uważnym słuchaczem, nie osądza, nie krytykuje ani nie wyśmiewa. Towarzystwo psa, istoty niezwykle tolerancyjnej, sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie. W atmosferze całkowitej akceptacji jest w stanie zapomnieć o własnym strachu i o własnych ograniczeniach. Czytanie psu – przy braku zagrożenia negatywną oceną, co znacząco polepsza funkcjonowanie emocjonalne dziecka – jest ważnym czynnikiem wpływającym na skuteczność nauki czytania. U. Ordon, E. Skoczylas-Krotla, Wykorzystanie metody Glenna Domana w początkowej nauce czytania, „Zbiornik Prac Naukowych. Nauki Pedagogiczne”, t. 26, Wyd. Uniwersytetu Pedagogicznego w Chersoniu, Chersoń 2002, s. 52–53. 2 Metoda R.E.A.D. (The Reading Edukation Assistance Dogs) została opracowana w Utah (USA) w 1999 roku. Źródło: www.therapyanimals.org/read. W Polsce pierwsze informacje o programie czytania psu pojawiły się w 2006 roku na portalu internetowym onet.pl. 1
Posłuchaj piesku.indd 7
2009-04-15 10:41:28
8 Wprowadzenie O wiele więcej radości daje czytanie przyjacielowi, który słucha uważnie, nie ocenia, niż czytanie nauczycielowi w obecności całej klasy. Radosna, pozbawiona stresu zabawa w czytanie nie tylko umożliwia dziecku nabycie tej umiejętności, ale także rozwija jego kompetencje językowe3. Metoda czytania psu jest skutecznym i przyjemnym sposobem na poprawę umiejętności czytania u dzieci. Zawarte w publikacji wskazówki i ćwiczenia mogą być wykorzystywane na początkowym etapie kształtującym umiejętność czytania, ale przede wszystkim w procesie jej usprawniania. Książka zawiera też wiele zadań, w których pies bezpośrednio nie uczestniczy. Wskazane ćwiczenia są jednak ważne w procesie nauki i w usprawnianiu czytania. Jednak rola psa, w czasie gdy dziecko rozwiązuje zadania i ćwiczenia, jest równie ważna. Pies okazuje zainteresowanie tym, co dziecko robi, czeka też cierpliwie, gdy skończy ono pracę. Dziecko chętnie wykona zadanie dla psa, tym bardziej, że zwierzę, np. szczeknięciem czy podaniem łapy, nagrodzi je za podjęty wysiłek. Jest to również czas, gdy pies może odpocząć, zwłaszcza wtedy, kiedy zajęcia trwają dłużej niż jedną lekcję.
K. Kamińska, Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1999, s. 73. 3
Posłuchaj piesku.indd 8
2009-04-15 10:41:28
Przyczyny trudności w nauce czytania Ze wszystkich stworzeń na ziemi tylko ludzie umieją czytać. Glenn Doman
Pierwsze objawy sygnalizujące trudności dziecka w czytaniu wyrażają się w nieumiejętności wyodrębniania pojedynczych głosek w słyszanych słowach. Dzieci mogą mieć trudności z nauczeniem się liter i prawidłowym zapamiętywaniem odpowiadających im głosek. Poważnym kłopotem jest opanowanie umiejętności całościowego odczytywania kilkuliterowych słów. Niektóre dzieci odczytują słowa po jednej literze i często nieprawidłowo składają je w całość. Czytając w ten sposób, nie mogą zrozumieć sensu wyrazów i złożonych z nich tekstów. Trudności w czytaniu mogą się utrzymywać w postaci powolnego, mało płynnego czytania. Aby zrozumieć przyczyny trudności w czytaniu, należy pamiętać, że czytanie to specyficzna forma posługiwania się mową, czyli porozumiewania się; to odbiór treści słownych z zaangażowaniem wzroku. Trudności w nauce czytania mogą więc być spowodowane niskim poziomem tych zdolności dziecka, które są niezbędne do przekładania języka mówionego na język pisany. Skoro czytanie jest posługiwaniem się mową z zaangażowaniem wzroku, to trudności w jego opanowywaniu mogą być spowodowane zaburzeniem spostrzegania wzrokowego. Zaburzenia spostrzegania wzrokowego są przyczyną trudności w odróżnianiu przez dziecko liter o podobnych kształtach, co powoduje ich mylenie podczas czytania. Można również zauważyć trudności w zapamiętywaniu liter o skomplikowanym kształcie (H, K, F) oraz mylenie liter podobnych pod względem wyglądu (m – n, l – t – ł, o – a – e).
Posłuchaj piesku.indd 9
2009-04-15 10:41:28
10 B. Kulisiewicz. Dogoterapia we wspomaganiu nauki... Dzieci z zaburzeniami spostrzegania mają także problemy z analizą wzrokową kilkuliterowych słów, co jest jednym z powodów niemożności odczytywania w całości dłuższych słów oraz gorszego zapamiętywania obrazu graficznego wyrazów. Szczególne znaczenie w powstawaniu trudności w czytaniu mają zaburzenia słuchu fonematycznego i świadomości fonologicznej. Słuch fonematyczny jest podstawową zdolnością lingwistyczną, jest to zdolność do rozpoznawania dźwięków mowy. Dzieci przejawiające zaburzenia słuchu fonematycznego mają poważne trudności z odróżnianiem podobnych głosek (p – b, s – z, t – d). Podczas czytania dzieci mogą mylić litery odpowiadające dźwiękom, których nie są w stanie odróżnić. Świadomość fonologiczna to zdolność do wyodrębniania elementów strukturalnych, z których składa się mowa, a więc umiejętność dostrzegania pojedynczych zdań składających się na dłuższą wypowiedź, wyrazów w zdaniu, sylab i głosek w wyrazach. Ucząc się czytania, dziecko uczy się przyporządkowywać tym elementom języka odpowiednie znaki graficzne. Wśród czynników utrudniających opanowanie czytania wymienia się niekorzystną lateralizację. Zaburzenia rozwoju podstawowych zdolności niezbędnych do opanowania czytania mogą być spowodowane nieprawidłowościami w funkcjonowaniu mózgu. Przyczyn tych nieprawidłowości upatruje się w zakłóceniach pracy tkanki nerwowej mózgu określanych jako mikrouszkodzenia powstałe w wyniku działania szkodliwych czynników dla rozwoju układu nerwowego we wczesnym okresie życia dziecka. Trudności z czytaniem nie są wyłącznie problemem intelektualnym. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na skuteczność uczenia się czytania jest funkcjonowanie emocjonalne dziecka. Nadmierne napięcie emocjonalne nie sprzyja sprawnemu przebiegowi procesów poznawczych. Szczególnie podatne na wystąpienie zahamowań są dzieci nadwrażliwe. Nadwrażliwość może wynikać z niedojrzałości emocjonalnej dziecka lub być jego cechą indywidualną, ale może być również oznaką zaburzeń emocjonalnych. Na powstawanie trudności w nauce szczególnie narażone są dzieci, u których zaburzenia emocjonalne występują w postaci lęku przed oceną społeczną i przed niepowodzeniem4. M. Święcicka, Dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1997, s. 5–6. 4
Posłuchaj piesku.indd 10
2009-04-15 10:41:28
Przyczyny trudności w nauce czytania
11
Badacze zagadnienia sformułowali tezę, że czytanie to jedna z funkcji mózgu. Zatem każde dziecko może się nauczyć czytać. O tym, że tak się dzieje, może świadczyć przypadek Tomka. Tomek urodził się z bardzo poważnym uszkodzeniem mózgu. W wieku dwóch lat został przyjęty do szpitala na badania neurochirurgiczne, które wykazały, że nigdy nie będzie chodził ani mówił i dlatego powinien być umieszczony w zakładzie opiekuńczym na resztę życia. Gdy chłopiec ukończył trzy lata, trafił do instytutu Glenna Domana w Filadelfii, gdzie został objęty programem intensywnej terapii. Nikomu wtedy nie przychodziło do głowy, żeby uczyć czytać trzyletnie dziecko z ciężkim uszkodzeniem mózgu. Nikomu, oprócz jego mamy, która sama zaczęła uczyć Tomka czytać. W wieku czterech lat Tomek potrafił przeczytać wszystkie słowa w elementarzu. Kiedy skończył pięć lat jego ojciec poinformował pracowników Instytutu, że jego syn przeczytał sam całą książkę. Kolejne spotkanie z Tomkiem tak opisuje G. Doman: „Ojciec Tomka zakomunikował nam, że syn umie już czytać wszystko, i co jeszcze ważniejsze, nauczył się tego przed ukończeniem piątego roku życia. Ojciec Tomka, zauważając brak reakcji z naszej strony, wziął leżącą na biurku kartkę papieru i napisał: Tata Tomka bardzo lubi piwo i whisky. Od picia piwa i whisky w tawernie urosło mu ogromne tłuste brzuszysko. Tomek zdołał przeczytać na głos tylko trzy pierwsze słowa, po czym zaczął się śmiać. Zabawna część o brzuchu taty znajdowała się na dole w czwartej linijce, gdyż tekst został napisany dużymi literami. To dziecko z ciężkim uszkodzeniem mózgu czytało dużo szybciej niż mogło wymawiać głośno słowa w zwykłym tempie”5. Doman traktuje naukę czytania jako element dziecięcej zabawy. Twierdzi też, że można ją rozpocząć z dzieckiem wkrótce po jego urodzeniu. W swojej metodzie wykorzystuje wiedzę z dziedziny neuropsychicznych możliwości małych dzieci oraz łatwość przyswajania przez nie informacji całościowej6. Nie zdołano jeszcze zbadać ogromu możliwości ludzkiego mózgu. Być może problemy dzieci nie wynikają z braku zdolności, ale ze złych metod korzystania z nich.
G. Doman, Jak nauczyć małe dziecko czytać, tłum. M. Pietrzak, Excalibur, Bydgoszcz 1992, s. 15. 6 K. Kamińska, Nauka czytania..., dz. cyt., s. 72. 5
Posłuchaj piesku.indd 11
2009-04-15 10:41:28
12 B. Kulisiewicz. Dogoterapia we wspomaganiu nauki...
Wspomaganie nauki czytania Urszula Ordon wśród wielu kompetencji współczesnego nauczyciela wyróżnia kompetencje kreatywne – zdolność twórczego modyfikowania tradycyjnych sposobów pedagogicznego działania, przekraczanie barier rutynowego postępowania oraz poszukiwanie innowacyjnych metod edukacyjnych7. Do takich innowacyjnych sposobów motywowania dziecka do nauki czytania i poprawy skuteczności tego procesu można zaliczyć naukę z psem.
U. Ordon, Nauczyciel wobec współczesnych wyzwań edukacyjnych, SIM, Warszawa 2004, s. 122. 7
Posłuchaj piesku.indd 12
2009-04-15 10:41:28
Nauka z psem Pies może nauczyć małego chłopca wierności, wytrwałości oraz tego żeby przed snem zakręcić się trzy razy w miejscu. Robert Benchley
Czytanie psu ma na celu poprawę umiejętności czytania, doskonalenie umiejętności komunikowania się oraz rozbudzenie u dzieci zainteresowania książką. Zaletą tej metody jest to, że dzieci nie odczuwają stresu, który zwykle towarzyszy czytaniu w klasie w obecności rówieśników i nauczyciela. Psy nie potrafią czytać, ale są za to świetnymi słuchaczami. W ich obecności powstają sprzyjające warunki do czytania, dzieci znajdują motywacje i chęci. Pies nie krytykuje, nie poprawia, nie przerywa, nie mówi: „Siedź prosto!”, nie okazuje zniecierpliwienia. Natomiast interesuje się tym, co dziecko robi, słucha uważnie, pozwala dziecku na czytanie we własnym tempie i bezwarunkowo dziecko akceptuje. Dzieci uczą się, jak cieszyć się czytaniem, dlatego że słuchacz jest uważny i nie wyśmiewa, kiedy robią błędy. Towarzystwo psa, bezgranicznie tolerancyjnego, sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie. Zajęcia z udziałem psa, prowadzone w formie zabawy, są dla dzieci atrakcyjne i nowe. Nauka z psem kojarzona jest z zabawą, a nie z kolejnym zadaniem, które musi wykonać. Zostaje odwrócona uwaga od niego jako celu kolejnego etapu edukacji. Pies ułatwia pokonywanie oporu przed nawiązaniem kontaktu, przyczynia się do wzrostu dziecięcych zdolności do uczenia się oraz zwiększa wiarę we własne możliwości. Badacz Aaron Katcher zauważa, że pies tworzy znakomite warunki do pracy terapeutycznej z dzieckiem. Przyciąga uwagę, inicjuje przyjacielską zażyłość, jego obecność likwiduje niepokój, złość i depresję. W każdej sytuacji okazuje swoją osobowość
Posłuchaj piesku.indd 13
2009-04-15 10:41:28
14 B. Kulisiewicz. Dogoterapia we wspomaganiu nauki... – żadnych pozorów, ukrywania, udawania, że jest się kimś innym bądź że czuje się coś innego. Obecność kogoś takiego jest bardzo przekonywająca dla dzieci na zajęciach terapeutycznych lub lekcyjnych. Pies sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie, co osłabia jego zachowania opozycyjne. Pies jest idealnym towarzyszem przy czytaniu, ponieważ przy nim obniża się ciśnienie krwi, dzieci rozluźniają się i uwalniają od niepotrzebnego napięcia i stresu. Dzięki temu mogą się bardziej skupić na ćwiczeniu i zapomnieć o swoich ograniczeniach, co budzi nadzieję na polepszenie osiągnięć indywidualnych. Metoda jest skierowana do dzieci wymagających dodatkowego wsparcia w nauce czytania odpowiedniego dla ich wieku8. W środowisku szkolnym można poprosić nauczycieli o wskazanie tych dzieci, które mogłyby najbardziej skorzystać z tego typu zajęć – dzieci, którym brak pewności siebie, które mają kłopoty ze skupieniem uwagi i których umiejętność czytania jest poniżej średniej, odpowiedniej dla ich wieku. Warto pamiętać, aby dzieci nie traktowały tego wyboru jako selekcji negatywnej. Zajęcia mogą się odbywać zaraz po zajęciach szkolnych lub podczas zajęć, w takich warunkach, by dziecko mogło rozwijać swoje umiejętności bez krytycznych uwag swoich rówieśników. Każde dziecko spędza około 30 minut z psem – kilka minut przeznaczonych jest na przywitanie, następnie krótka rozgrzewka wprowadzająca do czytania, czas na czytanie, na koniec kilka minut na sztuczki i spontaniczną zabawę (zabawa w czytanie powinna zawsze trwać krócej niż chce dziecko). Zajęcia odbywają się najczęściej na podłodze, na dużej poduszce, pies siedzi lub leży nieopodal dziecka. Dziecko zazwyczaj głaszcze i tuli psa podczas czytania, co powoduje rozluźnienie i obniża ciśnienie krwi. Staramy się skupić uwagę psa, dając komendę „patrz”, aby patrzył na książkę. Pies może pomagać przewracać strony łapą lub nosem, ale nie musi mieć skupionej uwagi na tym, co się dzieje. Dzieciom dużo radości daje to, gdy pies leży przy nich lub gdy mogą tulić go i głaskać podczas czytania. Psy muszą lubić dzieci i zajęcia z nimi. Powinny być zdrowe, utrzymane w czystości, aby ich sierść była miła w dotyku, a pod względem zachowania – spokojne J. Karbowniczek, Dogoterapia jako naturalna metoda wspomagania, leczenia i rehabilitacji dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, „Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce. Kwartalnik dla Nauczycieli” 2007, nr 2(4). 8
Posłuchaj piesku.indd 14
2009-04-15 10:41:28
Nauka z psem
15
i posłuszne, przygotowane do pracy terapeutycznej. Powinny też wzbudzać zaufanie, zwłaszcza u dzieci, które z nimi przebywają. Najlepsze są te, które lubią zwinąć się w kłębek na podłodze podczas czytania lub długo i cierpliwie trzymać pyszczek na dziecięcych kolanach, i oczywiście typowe „kanapowce”. Większość psów naprawdę cieszy się, gdy spędza czas ze swoim właścicielem i przyjaciółmi, gdy czuje miłość, odpoczywa i słucha miłego głosu, i cieszy się z otrzymywanych smakołyków. Ważne jest, by nie zmuszać żadnego psa do udziału w zajęciach. Pies nie jest zabawką, maszyną – jest istotą z własnymi potrzebami, upodobaniami, które należy brać pod uwagę za każdym razem. Kiedy pies jest zmęczony, kręci się lub stara się często podnosić, robimy przerwę, idziemy z psem na krótki spacer lub dajemy wodę do picia. Czasami zajęcia muszą się skończyć wcześniej, bo pies ma zły dzień. Dzieci to zrozumieją. Kiedy pies zaśnie podczas czytania, można powiedzieć, że on tylko przymknął oczy, aby się móc lepiej skoncentrować (gorzej gdy pies zacznie chrapać, wtedy takie tłumaczenie nie przejdzie). Pies doskonale pomaga w porozumiewaniu się. Prowadzący może mówić za psa lub o psie, aby robić uwagi na temat wymowy lub zrozumienia czytanego tekstu. Może powiedzieć: „Reks nigdy nie słyszał tego słowa, Aniu – musisz mu powiedzieć, co ono oznacza”. Dziecko czuje się wtedy mniej zakłopotane niż w sytuacji, gdy mogłoby być narażone na krytykę. Komunikowanie się poprzez psa, aby nauczyć i pomóc dziecku przezwyciężać trudności, to sposób trafiający do dziecka i bardzo skuteczny, ponieważ nie czuje ono presji. Na przykład jeśli dziecko czyta słowo, ale nie zna jego znaczenia, prowadzący może powiedzieć: „Jasiu, nie sądzę, aby Beira kiedykolwiek słyszała słowo »interaktywny«. Możesz jej powiedzieć, co znaczy to słowo?”. Jeśli dziecko wie, to dobrze, a jeśli nie, może wziąć słownik, przeczytać definicję pojęcia i wytłumaczyć razem z nauczycielem jego znaczenie psu. To mniej bezpośrednie i stresujące niż zapytanie: „Czy wiesz, co to słowo znaczy?”. Pozwalamy dziecku skupić się na psie. Dziecko sądzi, że pomaga psu zrozumieć nowe słowa i sens opowiadania. Umacnianie w dziecku poczucia, że pełni rolę nauczyciela i pomocnika, jest lepsze niż skupianie się na tym, czego nie umie. Ta zamiana ról – z ucznia na nauczyciela i pomocnika – znacząco poprawia wyniki uczenia się u dzieci.
Posłuchaj piesku.indd 15
2009-04-15 10:41:28
16 B. Kulisiewicz. Dogoterapia we wspomaganiu nauki... Obecność prowadzącego nie ma wpływu na relację dziecko – pies i na proces nauki. Doświadczenia wskazują na to, że gdy dziecku przedstawia się psa, ma ono tendencje do zapominania o prowadzącym i jego obecność w żaden sposób nie hamuje czytającego dziecka. Prowadzący spełnia jednak ważną rolę w procesie usprawniania czytania: pomaga korzystać ze słownika, podpowiada dziecku, co ma zrobić, inicjuje zabawy i ćwiczenia, uczy różnorodnych umiejętności, dba o atmosferę sprzyjającą czytaniu. Czasami, gdy dziecko jest zbyt przestraszone, prowadzący rozpoczyna czytanie książki, lub gdy książka jest zbyt trudna, czyta jakiś jej fragment. Oczywiście prowadzący musi być pozytywnie nastawiony do zajęć i nie może być krytykującym słuchaczem. Powinien też bawić się tak samo dobrze jak dziecko, ponieważ ono zawsze wyczuje kiedy zabawa nie sprawia komuś przyjemności9. W toku zajęć warto wprowadzić system nagród za postępy w czytaniu. Mogą to być zakładki w kształcie kości – gdy dziecko ukończy czytanie książki, może nakleić na nią nalepkę, ostemplować ją, wpisać na niej tytuł przeczytanej lektury lub odcisnąć psią łapę. Można dać psu smakołyk po przeczytaniu określonej liczby stron, a po przeczytaniu określonej liczby książek (np. dziesięciu) podarować dziecku książkę. Każde dziecko na koniec zajęć powinno zostać nagrodzone dyplomem oraz możliwością wyboru nowej książki z autografem psa (odciskiem łapy) na własność. Oprócz nauki i treningu czytania zajęcia z psem mają kształtować zainteresowanie książką i czytelnictwem, umiejętność korzystania z różnych źródeł informacji. Zaletą tej metody jest to, że może być zastosowana w różnych sceneriach (w klasie, bibliotece, na ławce w parku). Czytanie psu zwiększa możliwości dzieci, jest dla nich niepowtarzalnym i zabawnym doświadczeniem. Dziecko zapomina o tym, jak ciężkie wydawało mu się czytanie, zapomina o wysiłku i ograniczeniach i wyczekuje na kolejne zajęcia. Psy są godne zaufania i dzieci wiedzą, że nie muszą czuć się skrępowane czy zakłopotane, kiedy są z psem. Sukcesy osiągane na zajęciach z psem są przenoszone na inne sfery ich życia: dzieci zaczynają odrabiać prace domowe, są aktywniejsze na zajęciach, łatwiej nawiązują przyjaźnie.
9
K. Kamińska, Nauka czytania..., dz. cyt., s. 73.
Posłuchaj piesku.indd 16
2009-04-15 10:41:28