Tożsamość nieletnich a motywacja do zmiany. W warunkach placówki resocjalizacyjnej by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

TOŻSAMOŚĆ NIELETNICH A MOTYWACJA DO ZMIANY W WARUNKACH PLACÓWKI RESOCJALIZACYJNEJ

HUBERT KUPIEC

Kraków 2019

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 3

12.03.2019 13:36:53

Recenzent: dr hab. Iwona Klonowska

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie na okładce: © Andrew Neel | Unsplash.com

chroma.pl Publikacja została sﬁnansowana przez Uniwersytet Szczeciński

ISBN 978-83-8095-599-8 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 4

12.03.2019 13:36:53

Spis treści

Wstęp ....................................................................................................................................................

Część 1. Założenia teoretyczne i metodologiczne badań własnych Rozdział 1. Tożsamość osobowa w perspektywie humanistyczno-społecznej .................................................................................................. 1.1. Filozoﬁczne tropy myślenia o tożsamości człowieka ................................................ 1.1.1. Samoświadomość jako istota tożsamości osobowej ........................................ 1.1.2. Tożsamość osobowa w ujęciu procesualnym ................................................... 1.1.3. Aksjologiczno-etyczny wymiar tożsamości osobowej .................................... 1.1.4. Określanie własnej tożsamości przez nawiązywanie relacji dialogicznej z innymi ............................................................................................. 1.1.5. Twarze i maski ........................................................................................................ 1.1.6. Autoreﬂeksja i sytuacje graniczne w budowaniu tożsamości osobowej ............................................................................................. 1.2. Pojęcie, struktura, rodzaje i rozwój tożsamości osobowej w ujęciu psychologicznym ............................................................................................. 1.2.1. Pojęcie tożsamości osobowej na tle kategorii bliskoznacznych .................. 1.2.2. Rodzaje tożsamości osobowej ............................................................................ 1.2.3. Struktura oraz procesy integracji tożsamości osobowej ............................... 1.2.4. Wewnętrzne mechanizmy konstruowania własnej tożsamości .................. 1.2.5. Tożsamość osobowa w perspektywie rozwojowej ......................................... 1.2.6. Przebieg i uwarunkowania procesu zmian w tożsamości osobowej ................................................................................................................. 1.3. Społeczno-kulturowe uwarunkowania zmienności tożsamości osobowej ...................................................................................................... 1.3.1. Znaczenie kontekstu społeczno-kulturowego w socjologicznych modelach rozwoju tożsamości ........................................................................... 1.3.1.1. Rozwój tożsamości w poglądach przedstawicieli interakcjonizmu symbolicznego .......................................................... 1.3.1.2. Kształtowanie się tożsamości według założeń modelu światopoglądowego ................................................................................ 1.3.1.3. Rozwój tożsamości w założeniach modeli eklektycznych .......................................................................................... 1.3.2. Tworzenie własnej tożsamości w zmieniającym się społeczeństwie i kulturze ponowoczesnej ..................................................................................... 1.3.2.1. Popkulturowe uwarunkowania kształtowania się tożsamości współczesnej młodzieży ....................................................

17 17 18 20 22 24 27 31 33 33 42 46 54 56 61 66 66 68 71 73 77 79

Rozdział 2. Zmiana tożsamości dewiacyjnej jako cel oddziaływań resocjalizacyjnych ......................................................................................... 87 2.1. Pojęcie i struktura tożsamości dewiacyjnej ................................................................. 87 2.1.1. Poznawczy wymiar tożsamości dewiacyjnej .................................................... 94

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 5

12.03.2019 13:36:53

Spis treści

2.1.2. Aksjologiczny wymiar tożsamości dewiacyjnej ............................................... 2.1.3. Afektywny i ewaluacyjny wymiar tożsamości dewiacyjnej ........................... 2.1.4. Behawioralny wymiar tożsamości dewiacyjnej ................................................ 2.1.5. Wymiar rozwojowy tożsamości dewiacyjnej ................................................... 2.2. Powstawanie i rozwój tożsamości dewiacyjnej w toku nawiązywanych interakcji społecznych ..................................................................................................... 2.2.1. Tożsamość dewiacyjna jako efekt stygmatyzacji zewnętrznej i autostygmatyzacji ............................................................................................... 2.2.2. Znaczenie odzwierciedlania ocen innych w procesie autostygmatyzacji ................................................................................................. 2.3. Psychospołeczne konsekwencje posiadania tożsamości dewiacyjnej .................... 2.4. Pozytywne aspekty funkcjonowania kontroli społecznej ......................................... 2.5. Wywoływanie zmian w tożsamości dewiacyjnej w warunkach resocjalizacji instytucjonalnej ........................................................................................ 2.5.1. Organizacja oraz funkcjonowanie młodzieżowych ośrodków wychowawczych i socjoterapeutycznych w systemie resocjalizacji nieletnich ................................................................................................................. 2.5.2. Klimat społeczny w instytucjach resocjalizujących młodzież niedostosowaną społecznie .................................................................................. Rozdział 3. Motywacja do zmiany tożsamości dewiacyjnej w procesie resocjalizacji nieletnich ................................................................................... 3.1. Podstawowe mechanizmy i typy motywacji do samodoskonalenia w okresie dorastania ........................................................................................................ 3.1.1. Pojęcie i funkcje motywacji w procesie samorozwoju człowieka ................ 3.1.2. Znaczenie emocji w motywacji zachowań ........................................................ 3.1.3. Potrzeby jako motyw ludzkiego działania ........................................................ 3.1.4. Oczekiwania związane z prawdopodobieństwem sukcesu i porażki .................................................................................................... 3.1.5. Atrybucje sukcesów i niepowodzeń jako mechanizm motywujący do zmiany ................................................................................................................ 3.1.6. Siła motywacji a zaangażowanie w proces zmiany ......................................... 3.1.7. Typy motywacji w dążeniu do zmiany siebie ................................................... 3.2. Motywowanie do zmiany w wychowaniu resocjalizującym .................................... 3.2.1. Znaczenie mechanizmów motywujących w procesie resocjalizacji ............ 3.2.2. Metody motywowania do zmiany tożsamości dewiacyjnej stosowane w resocjalizacji nieletnich ................................................................. 3.2.2.1. Dialog motywujący w resocjalizacji nieletnich ................................... 3.2.2.2. Motywowanie do zmiany metodą coachingu ..................................... 3.2.2.3. Mentoring jako sposób na rozwijanie wewnętrznej motywacji do zmiany ................................................................................................... 3.2.2.4. Metody twórczej resocjalizacji jako katalizator zmian w tożsamości dewiacyjnej ....................................................................... 3.2.2.5. Motywowanie do zmiany zachowania za pomocą nagród i kar ................................................................................................ Rozdział 4. Założenia metodologiczne badań własnych .................................................... 4.1. Przedmiot, cele, problematyka i hipotezy badawcze ................................................ 4.2. Charakterystyka zmiennych i wskaźników występujących w badaniu .................. 4.3. Zastosowane metody, techniki i narzędzia badawcze .............................................. 4.4. Teren i organizacja badań oraz charakterystyka grupy badawczej ........................ 4.5. Zastosowane procedury i metody analizy danych .....................................................

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 6

98 100 110 112 115 115 125 129 134 138 147 151 157 157 157 158 160 167 169 171 174 181 181 191 191 199 205 207 210 215 215 223 231 240 242

12.03.2019 13:36:53

Spis treści

Część 2. Rezultaty badań własnych Rozdział 5. Komponenty strukturalne tożsamości dewiacyjnej wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych (MOW) ...................... 5.1. Procesy rozwoju tożsamości osobowej wychowanków ............................................ 5.2. Orientacje aksjologiczne i kryzys w wartościowaniu u wychowanków MOW ...... 5.2.1. Zróżnicowanie natężenia kryzysu w wartościowaniu u wychowanków MOW ....................................................................................... 5.3. Wymiar ewaluacyjno-emocjonalny tożsamości dewiacyjnej nieletnich ............... 5.3.1. Poczucie winy i lęk przed karą ............................................................................ 5.4. Poznawcze i behawioralne aspekty tożsamości dewiacyjnej nieletnich ................ 5.5. Struktura komponentów tożsamości dewiacyjnej nieletnich ................................. 5.6. Interpretacja i dyskusja nad wynikami dotyczącymi tożsamości dewiacyjnej nieletnich ..................................................................................................... Rozdział 6. Motywacja do zmiany tożsamości dewiacyjnej u nieletnich przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych ............................... 6.1. Natężenie i powiązania między mechanizmami wyznaczającymi siłę motywacji do zmiany siebie ........................................................................................... 6.2. Typ motywacji do zmiany i zaawansowanie w procesie zmian a płeć i wiek nieletnich oraz długość pobytu w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych ............................................................................................................... 6.3. Wzajemne powiązania i znaczenie komponentów strukturalnych w przyjętym modelu motywacji do zmiany siebie ..................................................... 6.4. Interpretacja i dyskusja nad wynikami dotyczącymi motywacji nieletnich do zmiany ........................................................................................................................... Rozdział 7. Wymiary tożsamości dewiacyjnej a motywacja do zmiany u wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych ................................... 7.1. Wymiar rozwojowy tożsamości dewiacyjnej a motywacja do zmiany siebie ....... 7.1.1. Stopień rozwoju procesów tożsamościowych a zróżnicowanie siły motywacji do zmiany siebie ................................................................................. 7.1.2. Natężenie komponentów wymiaru rozwojowego tożsamości dewiacyjnej a typ motywacji do zmiany siebie ................................................ 7.1.3. Procesy rozwoju tożsamości osobowej a zaawansowanie w procesie zmiany siebie .......................................................................................................... 7.2. Wymiar aksjologiczny tożsamości dewiacyjnej a motywacja wychowanków do jej zmiany ..................................................................................................................... 7.2.1. Natężenie komponentów w wymiarze aksjologicznym tożsamości dewiacyjnej nieletnich a zróżnicowanie siły motywacji do zmiany ............. 7.2.2. Natężenie komponentów w wymiarze aksjologicznym tożsamości dewiacyjnej nieletnich a typ motywacji do zmiany siebie ............................. 7.2.3. Preferencje aksjologiczne a zaawansowanie w procesie zmiany siebie ....... 7.3. Wymiar autoewaluacyjny tożsamości dewiacyjnej a motywacja do zmiany siebie ............................................................................................................... 7.3.1. Zróżnicowanie siły motywacji do zmiany i jej związki z poziomem samooceny nieletnich ........................................................................................... 7.3.2. Poziom samooceny a typ motywacji do zmiany .............................................. 7.3.3. Poziom samooceny a zaawansowanie w procesie zmiany ............................. 7.4. Poziom kryzysu w wartościowaniu oraz trudności z określeniem własnej tożsamości osobowej a motywacja do zmiany siebie ................................................

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 7

247 247 252 258 265 270 273 292 298 311 311 324 332 337 345 345 345 349 352 356 356 360 362 365 365 374 378 384

12.03.2019 13:36:53

Spis treści

7.4.1. Zróżnicowanie siły motywacji do zmiany ze względu na poziom kryzysu w wartościowaniu oraz natężenie eksploracji ruminacyjnej ......................... 7.4.2. Natężenie komponentów kryzysu w wartościowaniu i kryzys poszukiwania własnej tożsamości a typ motywacji do zmiany .................... 7.4.3. Poziom kryzysu w wartościowaniu i natężenie eksploracji ruminacyjnej a zaawansowanie w procesie zmiany siebie ...................................................... 7.5. Wymiar behawioralny tożsamości dewiacyjnej a motywacja do zmiany siebie ..... 7.5.1. Związki pomiędzy komponentami wymiaru behawioralnego tożsamości dewiacyjnej a siłą motywacji do jej zmiany ...................................................... 7.5.2. Poziom dysfunkcjonalności społecznej a typ motywacji do zmiany tożsamości dewiacyjnej ........................................................................................ 7.5.3. Natężenie komponentów w wymiarze behawioralnym tożsamości dewiacyjnej a zaawansowanie w procesie zmiany siebie ............................... 7.6. Komponenty wymiaru poznawczo-afektywnego tożsamości dewiacyjnej a motywacja do zmiany siebie ....................................................................................... 7.6.1. Zróżnicowanie siły motywacji do zmiany ze względu na natężenie komponentów w poznawczo-afektywnym wymiarze tożsamości dewiacyjnej ............................................................................................................. 7.6.2. Poziom natężenia komponentów w poznawczo-afektywnym wymiarze tożsamości dewiacyjnej a typ motywacji do zmiany siebie ........................... 7.6.3. Natężenie komponentów poznawczych i afektywnych tożsamości dewiacyjnej a zaawansowanie w procesie zmiany siebie ............................... Rozdział 8. Tożsamość dewiacyjna nieletnich a motywacja do zmiany w świetle uzyskanych rezultatów badawczych ............................................................... 8.1. Stopień rozwoju tożsamości dewiacyjnej nieletnich a motywacja do zmiany – wyniki uogólnione ............................................................................................................ 8.2. Interpretacja i dyskusja nad wynikami przeprowadzonych badań ........................ 8.3. Zalecenia do pracy pedagogicznej nad rozwijaniem motywacji do zmiany u nieletnich przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych .....

384 388 391 394 395 399 400 402 403 408 412 417 417 420 431

Zakończenie ........................................................................................................................................ 435 Bibliografia ........................................................................................................................................... 443 Aneks .................................................................................................................................................... Załącznik 1. Narzędzia badawcze ................................................................................................ Załącznik 2. Wyniki skalowania (miary rzetelności) dla narzędzia Wymiary Tożsamości Dewiacyjnej (TD) .............................................................................. Załącznik 3. Wyniki skalowania (miary rzetelności) dla narzędzia Motywacja do Zmiany (MOZ) ................................................................................................

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 8

463 465 490 495

12.03.2019 13:36:53

Wstęp T

ożsamość człowieka jest ważnym, wielowymiarowym zagadnieniem o interdyscyplinarnym charakterze, dlatego trudno jest ją precyzyjnie zdefiniować. Metarefleksję nad jej istotą, sensem i sposobami samookreślania się człowieka prowadzi się na płaszczyźnie filozoficznej. Psychologia analizuje jej strukturę, proces rozwoju w ujęciu statycznym i dynamicznym, określa warunki zmiany oraz znaczenie dla psychospołecznego funkcjonowania człowieka na poszczególnych etapach życia. Dla socjologów istotne są społeczno-kulturowe konteksty kształtowania się tożsamości indywidualnej i zbiorowej, wyznaczające jej zmienność w toku nawiązywanych interakcji społecznych. Pedagogikę interesuje natomiast organizowanie warunków zapewniających optymalny i prawidłowy rozwój tożsamości w cyklu całego życia. Nie ulega wątpliwości, że ukształtowanie się zintegrowanej, odrębnej, stabilnej, niepowtarzalnej i akceptowanej społecznie tożsamości zapewnia człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, a jako wyznacznik jego psychospołecznej dojrzałości decyduje o jakości relacji interpersonalnych. Większość opracowań poświęconych problematyce tożsamości podkreśla znaczenie okresu dorastania w procesie kształtowania własnej tożsamości, wskazując na związane z tym trudności i zagrożenia. Jest to skomplikowane zadanie rozwojowe, którego realizacja wiąże się niekiedy z podejmowaniem przez młodzież zachowań ryzykownych1, zwłaszcza współcześnie, kiedy życie w nieustannie zmieniającej się kulturze postmodernistycznego społeczeństwa pełne jest niejednoznaczności, ryzyka, kryzysów i połączonego z tym rozwarstwienia społecznego. Przebiegający w niekorzystnych warunkach socjalizacyjnych może prowadzić do rozwoju tożsamości dewiacyjnej w odpowiedzi na stygmatyzujące oddziaływania kontroli społecznej. Wiąże się to z procesem wchodzenia w rolę dewianta, przestępcy, której odgrywanie pociąga za sobą liczne zmiany w strukturach osobowości. Wskutek tego dochodzi do internalizacji treści i wzorów zachowań, które pogłębiają postrzeganie siebie oraz identyfikowanie się z konstytutywnymi dla niej komponentami w wymiarze: aksjologicznym, afektywnym, poznawczym, autoewaluacyjnym i behawioralnym. 1

B. Jankowiak, E. Wojtynkiewicz, Kształtowanie się tożsamości w okresie adolescencji a podejmowanie zachowań ryzykownych w obszarze używania alkoholu przez młodzież, „Studia Edukacyjne” 2018, nr 48, s. 169–185.

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 9

12.03.2019 13:36:53

Wstęp

Powiększanie wiedzy na temat tożsamości dewiacyjnej jest ważne zarówno dla praktyki, jak i teorii resocjalizacji z wielu względów. Po pierwsze dlatego, że tożsamość osobowa sama w sobie odgrywa kluczową rolę w zapewnieniu człowiekowi poczucia integracji, na którą składa się poczucie spójności, odrębności, ciągłości pomimo postępujących przeobrażeń, oryginalności, własnej wartości, skuteczności, przynależności i sensu. Jeżeli więc materiał do integracji stanowią treści wzmacniające identyﬁkację z rolą dewianta, to tworzy się w strukturze Ja taki rodzaj koncepcji siebie, który decyduje o względnie trwałej dyspozycji do przekraczania ustalonych w społeczeństwie norm, a przez to wyrządzania krzywdy sobie i innym. W związku z tym widać wyraźnie, że o skuteczności resocjalizacji, a przede wszystkim o trwałości jej efektów decydują zmiany wywoływane w świadomości jednostki, a nie na poziomie przejawianych przez nią zachowań. Jest to drugi powód pogłębiania wiedzy dotyczącej tożsamości dewiacyjnej. Pisze o tym w swoich publikacjach M. Konopczyński, który uważa, że celem praktycznych zabiegów resocjalizacyjnych powinna być przemiana tożsamości dewiacyjnej młodzieży niedostosowanej społecznie przez „stymulowanie rozwoju jej struktur poznawczych i twórczych oraz wyposażanie jej w nowe indywidualne i społeczne kompetencje”2. Trzecim argumentem przemawiającym za poszukiwaniem wiedzy o tożsamości dewiacyjnej jest stosunkowo niewielka liczba publikacji naukowych na polskim rynku wydawniczym, które poruszają to zagadnienie, mimo że pojęcie deviant identity od dawna funkcjonuje w anglosaskiej literaturze kryminologicznej. Nie oznacza to jednak, że samo zjawisko jest już dogłębnie zbadane i określone zostały precyzyjnie jego treść oraz struktura, zwłaszcza w odniesieniu do osób nieletnich wykazujących znamiona niedostosowania społecznego. Istnieje więc potrzeba dalszego prowadzenia badań, które mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia jego skomplikowanej natury, a przez to wzbogacenia systemu pojęciowego pedagogiki resocjalizacyjnej, co stanowi warunek racjonalnego projektowania i organizowania oddziaływań służących wywoływaniu konstruktywnych zmian u osób niedostosowanych społecznie. Transformacja tożsamości dewiacyjnej jest długotrwałym procesem, w którym istotną rolę na każdym z jej etapów odgrywa motywacja do zmiany osoby resocjalizowanej. O jej kluczowym dla wychowania znaczeniu decyduje fakt, że bez dobrowolnego otwarcia się wychowanka na wpływy zewnętrzne, bez jego chęci do współpracy z wychowawcą większość oddziaływań skazana jest na nieskuteczność3. Stąd też w teorii coraz częściej 2 3

M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji, WN PWN, Warszawa 2006, s. 13. B. Śliwerski, Wychowanie. Pojęcie – znaczenia – dylematy [w:] M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak, Wychowanie. Pojęcia, procesy, konteksty – ujęcie interdyscyplinarne, t. 1, GWP, Gdańsk 2007, s. 37.

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 10

12.03.2019 13:36:53

Wstęp

uwypukla się rolę współodpowiedzialności nieletniego za efektywność procesu resocjalizacji, a w tym kontekście jego gotowości do zmiany4. Termin „gotowość do zmiany” jest pojęciem szerszym (obejmuje wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposób postrzegania ich przez jednostkę) niż „motywacja”, na którą składa się system intrapsychicznych mechanizmów odpowiadających za gotowość do podjęcia aktywności ukierunkowanej na osiągnięcie celu. Nie zmienia to jednak faktu, który podnosi rangę obu procesów, że realna zmiana możliwa jest tylko wtedy, kiedy człowiek jest nastawiony na pracę nad sobą. Stąd też można powiedzieć, że rozwijanie i podtrzymywanie motywacji do zmiany stanowi pośredni, ale bardzo ważny cel w procesie resocjalizacji. Jej siła i rodzaj mogą bowiem mieć poważny wpływ na jego pomyślny przebieg. Przydatna zatem może okazać się wiedza na temat mechanizmów motywujących do zmiany oraz uwarunkowań wyznaczających ich siłę i rodzaj. O efektywności w wywoływaniu zmian w tożsamości dewiacyjnej w dużej mierze decydują więc nie tylko wiedza i kompetencje kadry pedagogicznej, czy też organizacja sytemu, ale także postawa nieletnich wobec samych siebie, od której zależy poziom motywacji do zmiany. Wyznacza ona również stopień otwartości na przyjmowanie pomocy z zewnątrz, a jej wyznacznikiem jest stopień identyﬁkacji z pełnioną rolą dewianta. Stąd też pomiędzy stopniem rozwoju tożsamości dewiacyjnej a poziomem motywacji do zmiany zachodzi silna zależność, której analiza może dostarczyć wielu cennych wskazówek do projektowania i organizowania oddziaływań resocjalizacyjnych. Ważnym czynnikiem wpływającym zarówno na rozwój oraz modyﬁkację tożsamości dewiacyjnej nieletnich, jak i poziom i rodzaj posiadanej przez nich motywacji do zmiany, są warunki, w których przebiega proces ich resocjalizacji. Chodzi tutaj głównie o właściwości systemu resocjalizacji nieletnich, na który składa się […] ogół zorganizowanych instytucjonalnie, popartych teoretycznie i normatywnie celów, zasad, form i środków działania w kierunku wyeliminowania antyspołecznych postaw i zachowań5.

O wadach i niewydolności polskiego systemu resocjalizacji wiadomo nie od dziś, ale warto też zwrócić uwagę, że we wszystkich opracowaniach krytycznych ich autorzy postulują jego gruntowną reformę, podając mniej lub 4 5

M. Muskała, Znaczenie gotowości do zmiany w procesie resocjalizacji, „Studia Edukacyjne” 2014, nr 31, s. 219–232. J. Kusztal, System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie w Polsce i w Niemczech, Akademia Ignatianum,. WAM, Kraków 2008, s. 27.

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 11

12.03.2019 13:36:53

Wstęp

bardziej precyzyjne wskazówki dotyczące tego, w jakim kierunku powinna ona przebiegać. Mając na uwadze też taki cel, do badań wybrano nastolatków przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, aby sprawdzić, jaki jest w tej populacji poziom rozwoju tożsamości dewiacyjnej oraz jakie jest natężenie i typ motywacji do wprowadzania konstruktywnych zmian w sobie. Na tej podstawie próbowano wypracować zalecenia przydatne do organizowania procesu resocjalizacji w warunkach instytucjonalnych. Celem przygotowanej monografii jest diagnoza i analiza zależności pomiędzy stopniem rozwoju tożsamości dewiacyjnej nieletnich a poziomem ich motywacji do jej zmiany przez samodoskonalenie. Starano się przy tym, aby wnioski wynikające zarówno z analizy literatury przedmiotu, jak i przeprowadzonych badań służyły wzbogaceniu refleksji o znaczeniu obu zjawisk i występujących między nimi zależności, która byłaby przydatna w udoskonalaniu organizacji procesu resocjalizacji w warunkach instytucjonalnych. Aby osiągnąć ten cel, pracę badawczą podzielono na kilka etapów, której efekty znalazły swoje odzwierciedlenie w kolejnych rozdziałach pierwszej (teoretycznej) i drugiej (empirycznej) części monografii. W pierwszym rozdziale, z uwzględnieniem wiedzy z zakresu filozofii, psychologii i socjologii, dokonano pogłębionej analizy pojęcia, struktury, procesu formowania się i rozwoju tożsamości osobowej oraz warunków wyznaczających proces jej zmiany z perspektywy nauk humanistycznych i społecznych. Zadaniem było uchwycenie konstytutywnych dla zrozumienia jej istoty oraz struktury komponentów, które mogłyby być użyteczne w konceptualizacji modelu tożsamości dewiacyjnej. Przeglądu literatury poświęconej problematyce tożsamości człowieka dokonano również pod kątem poszukiwania odpowiedzi na pytanie, na ile możliwa i w jakich warunkach dokonuje się jej zmiana, ponieważ ma to duże znaczenie dla ewentualnego ukierunkowywania na ten cel oddziaływań resocjalizacyjnych. Zarówno poszukiwanie, kształtowanie, kreowanie, czy też zmiana tożsamości, dokonuje się głównie poprzez autorefleksję podejmowaną w kontekście nawiązywanych interakcji społecznych. Stąd też, aby ukazać całą złożoność tego procesu zdecydowano się na omówienie społeczno-kulturowych uwarunkowań w nieustannie zmieniającej się i niepewnej rzeczywistości postmodernistycznej. W drugim rozdziale przeprowadzono analizę pojęcia „tożsamość dewiacyjna” oraz – z wykorzystaniem wyników badań nad różnymi wewnętrznymi i zewnętrznymi aspektami funkcjonowania osób niedostosowanych społecznie – skonstruowano model uwzględniający sześć jej wymiarów: poznawczy, aksjologiczny, afektywny, ewaluacyjny, behawioralny i rozwojowy. Aby głębiej zrozumieć istotę badanego zjawiska, na podstawie literatury kryminologicznej dokonano analizy procesu powstawania tożsamości dewiacyjnej oraz psychospołecznych konsekwencji naznaczania etykietą

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 12

12.03.2019 13:36:53

Wstęp

dewianta. Odwołując się natomiast do poglądów czołowych przedstawicieli współczesnej myśli resocjalizacyjnej, starano się uzasadnić sens ukierunkowywania oddziaływań resocjalizacyjnych na wywoływanie zmian w tożsamości dewiacyjnej nieletnich w trudnych, ze względu na niesprzyjający klimat społeczny, warunkach instytucjonalnych. W rozdziale trzecim zaprezentowano wiedzę na temat mechanizmów motywujących człowieka do podejmowania aktywności planowej w odniesieniu do procesów motywujących młodzież do samodoskonalenia w okresie dorastania. Dokonano wyboru typologii motywacji na podstawie analizy literatury przedmiotu oraz charakterystyki procesu zmiany według transteoretycznego modelu TTM autorstwa J.O. Prochaski i C.C. DiClemente’a. Wszystko to z zamiarem wyłonienia komponentów użytecznych w konceptualizacji modelu motywacji do zmiany. W drugiej części tego rozdziału przedstawiono metody, których implementacja może przyczyniać się do rozwijania i wzmacniania u nieletnich motywacji do wprowadzania w sobie konstruktywnych zmian. Następny rozdział dotyczy przyjętych założeń metodologicznych i zawiera określenie przedmiotu badań, opis celów oraz uzasadnienie zastosowania paradygmatu dedukcyjnego i strategii ilościowej w przeprowadzonych badaniach. Zgodnie z obowiązującymi w przyjętym paradygmacie zasadami sformułowano problemy i hipotezy, wyznaczone i zoperacjonalizowane zmienne, co pozwoliło na określenie metod oraz technik badawczych z wykorzystaniem wystandaryzowanych narzędzi badawczych w postaci sześciu kwestionariuszy ankiet. W kolejnych trzech rozdziałach zaprezentowano wyniki badań i analiz statystycznych. W rozdziale piątym znajduje się opis zróżnicowania stopnia rozwoju tożsamości dewiacyjnej, dokonany na podstawie natężenia komponentów składających się na jej poszczególne wymiary. Rozdział szósty zawiera rezultaty badań odnoszące się do poziomu i typu posiadanej przez wychowanków motywacji oraz ich zaawansowania w procesie zmiany, a w ostatnim przedstawiono zależności pomiędzy natężeniem poszczególnych wymiarów tożsamości dewiacyjnej nieletnich a ich motywacją do zmiany. Całość kończy podsumowanie, które stanowi syntetyczne uporządkowanie wniosków wynikających z przeprowadzonych badań, potrzebnych do sformułowania zaleceń dotyczących organizowania oddziaływań resocjalizacyjnych w praktyce wychowawczej. W aneksie znajdują się natomiast wzory zastosowanych kwestionariuszy ankiet oraz wyniki statystycznej analizy rzetelności skonstruowanych narzędzi badawczych.

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 13

12.03.2019 13:36:53

Wstęp

***

W tym miejscu pragnę bardzo serdecznie podziękować wszystkim osobom, które w różny sposób wspierały mnie na poszczególnych etapach tworzenia publikacji, czyli pracownikom naukowym Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego oraz innych ośrodków naukowych w kraju, studentom z koła naukowego resocjalizacji, dyrektorom młodzieżowych ośrodków wychowawczych oraz wychowankom, którzy wyrazili zgodę i chęć udziału w badaniach, a także moim bliskim za okazaną cierpliwość i wyrozumiałość. Mam nadzieję, że rezultat mojej pracy będzie inspiracją do prowadzenia dalszych badań naukowych nad poruszoną w książce problematyką oraz wdrażania innowacyjnych rozwiązań w praktyce resocjalizacyjnej, przyczyniających się do zwiększenia jej efektywności i humanizacji.

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 14

12.03.2019 13:36:53

501

Załącznik 3. Wyniki skalowania (miary rzetelności) dla narzędzia Motywacja do Zmiany (MOZ)

Tabela 14. Rzetelność podskali mierzącej poziom zaangażowania w fazę planowania (F3) Pozycja (twierdzenie) w podskali

Korelacja ze skalą

p9 Co chciał(a)byś w sobie doskonalić, aby być w tym coraz lepszą / lepszym? (liczba celów)

,371

p21 Jak często wyznaczasz sobie zadania związane ze zmienianiem siebie na lepsze?

,397

p22 Co zamierzasz robić i w jakiej kolejności, aby zmieniać się i być lepszym człowiekiem?

,413

p23A Co lub kto może utrudniać Ci zmienianie siebie na lepsze? (liczba utrudnień)

,464

p23C Jak zamierzasz poradzić sobie z utrudnieniami napotykanymi w trakcie zmieniania siebie na lepsze? (liczba pomysłów)

,463

Alfa Cronbacha 0,63; liczba pozycji: 5 Tabela 15. Rzetelność podskali mierzącej poziom zaangażowania w fazę realizacji (F4) Pozycja (twierdzenie) w podskali p24 Jak często w trakcie pobytu w ośrodku p24.1 korzystasz z pomocy psychologicznej p24.2 uczęszczasz na zajęcia terapeutyczne p24.3 bierzesz udział w zajęciach sportowych p24.4 uczestniczysz w zajęciach artystycznych (muzyka, teatr, plastyka itp.) p24.5 uczestniczysz w programie wychowawczym p24.6 rozmawiasz o sobie z pedagogiem p25 W jakim stopniu udział w tych zajęciach pomaga Ci w stawaniu się lepszym człowiekiem? p28 W czym Ci pomaga przejawiana aktywność, jakie zmiany dostrzegasz w sobie?

Korelacja ze skalą ,583 ,517 ,319 ,523 ,533 ,596 ,517 ,339

Alfa Cronbacha 0,78; liczba pozycji: 8 Tabela 16. Rzetelność podskali mierzącej poziom zaangażowania w fazę utrwalania (F5) Pozycja (twierdzenie) w podskali

Korelacja ze skalą

p6 Jak często udaje Ci się teraz zmienić coś w sobie na lepsze?

,406

p27 Czy udało Ci się już zmienić coś w sobie na lepsze? (liczba sukcesów)

,458

p29 Jak często zastanawiasz się nad przyczynami swoich sukcesów lub niepowodzeń w zmienianiu siebie? p.29A Do jakich wniosków dochodzisz, kiedy zastanawiasz się nad przyczynami swoich sukcesów i niepowodzeń w zmienianiu siebie? (liczba wniosków) p30 W jakim stopniu zależy Ci na tym, aby utrzymać korzystne zmiany, które już osiągnąłeś? p.31 W jaki sposób starasz się utrzymać korzystne zmiany w sobie, które udało Ci się już osiągnąć? (liczba sposobów utrzymania zmian)

,487 ,413 ,534 ,352

Alfa Cronbacha 0,70; liczba pozycji: 6

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 501

12.03.2019 13:37:13

502

Aneks

Tabela 17. Rzetelność skali mierzącej poziom zaangażowania w proces zmiany (FZ) Pozycja (twierdzenie) w podskali

Korelacja ze skalą

Podskala (F1) poziom prekontemplacji

,634

Podskala (F2) poziom kontemplacji

,689

Podskala (F3) poziom planowania

,546

Podskala (F4) poziom realizacji

,527

Podskala (F5) poziom utrwalania

,682

Alfa Cronbacha 0,82; liczba pozycji: 5 Tabela 18. Rzetelność narzędzia badawczego Motywacja do Zmiany Siebie (MOZ) Podskala w narzędziu

Korelacja z narzędziem

Podskala (PTRB) potrzeby dokonywania zmian w sobie

,574

Podskala (EMOZ) natężenia emocji w myśleniu o zmianie

,301

Podskala (SKUT) poziomu samoskuteczności

,465

Podskala (KOMP) poziomu kompetencji

,542

Podskala (WSPAR) natężenia relacji wspierających zmianę siebie

,461

Podskala (SZANSA) prawdopodobieństwa powodzenia w zmienianiu siebie

,481

Podskala (PLUSmin) świadomości korzyści i strat wynikających ze zmiany lub jej zaniechania

,444

Podskala (MZ) poziomu motywacji zewnętrznej

,281

Podskala (MW) poziomu motywacji wewnętrznej

,623

Podskala (F1) poziomu prekontemplacji

,590

Podskala (F2) poziomu kontemplacji

,692

Podskala (F3) poziomu planowania

,474

Podskala (F4) poziomu realizacji

,531

Podskala (F5) poziomu utrwalania

,663

Alfa Cronbacha 0,86; liczba pozycji: 14

KUPIEC_TOZSAMOSC NIELETNICH.indb 502

12.03.2019 13:37:13