Dzieci ulicy – profilaktyka zagrożeń by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Dzieci ulicy – profilaktyka zagrożeń

Anna Kurzeja

Dzieci ulicy – profilaktyka zagrożeń

Kraków 2010

Recenzenci: ks. dr hab. Marian Nowak, prof. KUL prof. dr hab. Krystyna Ostrowska

Korekta: Diana Gajc

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-388-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Spis treści Wstęp ............................................................................................................ 7 Rozdział I Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy ................................................... 11 1. Pojęcie dziecka ulicy . ............................................................................ 11 2. Kategorie dzieci ulicy ............................................................................ 17 3. Sytuacja dzieci ulicy w krajach rozwijających się .................................... 19 4. Kwestia pomocy dzieciom ulicy . ........................................................... 26 Wybrane formy pomocy dzieciom ulicy z obszaru Europy .................... 26 Wybrane formy pomocy dzieciom ulicy w krajach Trzeciego Świata ..... 32 Wskazania zawarte w Konwencji Praw Dziecka . ................................... 38 Rozdział II Kształtowanie się oddziaływań pedagogicznych wobec dzieci ulicy ................. 41 1. Definicja pracy profilaktyczno-wychowawczej prowadzonej na ulicy ..... 41 2. Pedagogia wyjścia do młodzieży – św. Jan Bosco ................................... 43 3. Antoni Makarenko i bezprizorni ........................................................... 48 4. Praca z młodzieżą na ulicach Paryża – Guy Gilbert ............................... 51 5. Pat Nixon z Calgary .............................................................................. 55 6. Wkład Kazimierza Lisieckiego „Dziadka” w rozwój pracy wychowawczej na ulicy ................................................. 57 7. Janusz Korczak i dzieci ulicy . ................................................................ 61 8. Wychowanie podwórkowe w Polsce w latach 60. XX wieku .................. 64 9. Współczesne przykłady form pomocy dzieciom ulicy w Polsce .............. 66

Spis treści

Rozdział III Rola pedagoga ulicy w profilaktyce środowiskowej ....................................... 79 1. Profilaktyka a praca wychowawcza na ulicy ......................................... 79 Teoretyczne problemy profilaktyki ...................................................... 79 Dzieci ulicy w systemie profilaktyki . ................................................... 84 2. Pedagog ulicy jako szansa dla dzieci ulicy w społeczeństwie transformacji ............................................................ 88 3. Metody pracy profilaktyczno-wychowawczej w środowisku ................. 92 Organizowanie środowiska lokalnego .................................................. 93 Animacja społeczna prowadzona przez pedagogów ulicy . .................... 96 Praca socjalna a streetwork ................................................................... 99 Nawiązanie kontaktu z dziećmi i młodzieżą . ....................................... 101 Metoda indywidualnego przypadku w pracy z dzieckiem ulicy ............ 105 Praca z grupą i socjoterapia ................................................................. 109 Zooterapia – lecznicze działanie zwierząt ............................................. 115 Praca z rodziną .................................................................................... 118 Zakończenie ................................................................................................. 121 Bibliografia . ................................................................................................. 125

Wstęp Problemem dzieci ulicy zainteresowałam się ze względu na moje doświadczenia związane z wcześniejszą pracą na oddziale detoksykacyjnym z osobami uzależnionymi oraz z pracą w „Klubie Włóczykijów” w Bytomiu-Bobrku, gdzie rozpoczęto realizację projektu „Wychowanie podwórkowe”. Nadrzędnym celem projektu było wychodzenie na ulice i podwórka do dzieci i nawiązywanie z nimi kontaktu. Doświadczenia zdobyte przy tej okazji skłoniły mnie do zgłębienia tematu dzieci ulicy oraz do pracy z nimi w ich środowisku. Podjęcie problemu dzieci pozostających przez większą część dnia poza kontrolą rodziców czy osób dorosłych wydaje mi się ważne, ponieważ rośnie systematycznie liczba młodzieży wałęsającej się po mieście i nieuczestniczącej w żadnej twórczej formie działalności. Innym powodem mojego zainteresowania tym zagadnieniem jest brak w polskiej literaturze jego całościowego i rzetelnego opracowania. Podjęcie tej problematyki może być ważne dla planowania działań w obszarze tzw. wczesnej prewencji i profilaktyki środowiskowej oraz może w przyszłości zaowocować poprawieniem bezpieczeństwa w środowisku lokalnym. Tematyka książki dotyczy zagadnień pracy wychowawczej z dziećmi ulicy oraz specyficznych oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych prowadzonych przez pedagogów ulicy w miejscu przebywania tych dzieci. W pracy podjęto trud uporządkowania i zebrania dotychczasowego dorobku na ten temat. Na podstawie literatury przedmiotu zostanie pokazany problem dzieci ulicy na świecie: w krajach pozaeuropejskich, w Europie, w Polsce, a także różne formy pomocy udzielanej tym dzieciom. Przedstawię zagrożenia, wobec których stają współcześnie młodzi ludzie, a które sprzyjają powstawaniu zjawiska dzieci ulicy i ich marginalizacji. Starałam się przedstawić kształtowanie się oddziaływań pedagogicznych podejmowanych względem dzieci ulicy poprzez ukazanie sylwetek wybitnych pedagogów ulicy. Omówię przykłady prowadzonej przez nich pracy oraz stosowane metody. Cechą najbardziej charakterystyczną dla profilaktyki środowiskowej prowadzonej przez pedagogów ulicy jest wychodzenie do dzieci, do ich środowisk, w których spędzają większość czasu poza kontrolą osób dorosłych. Oddziaływania pedagogiczne prowadzone na ulicy mają być alternatywą dla dzieci spędzających

Wstęp

czas na ulicy, a równocześnie zaproszeniem ich do współpracy. Jaką siłą oddziaływań, jakimi cechami osobowości powinien charakteryzować się pedagog ulicy? Jakie cechy powinien posiadać lider młodzieżowy? Z czego powinna wynikać autentyczność jego zachowań? Może ona wynikać z podobnych przeżyć z dzieciństwa (gdy jest byłym dzieckiem ulicy), z reprezentowania tych samych wartości, które bliskie są dzieciom ulicy, ze znajomości kodeksu ulicy. Pedagog ulicy czy wychowawca podwórkowy to osoba posiadająca wykształcenie pedagogiczne (co jednak nie jest konieczne), która wchodzi w skład zespołu pedagogów podwórkowych, nawiązuje pierwszy kontakt z dziećmi w ich środowisku (na podwórku czy na ulicy), a także utrzymuje z nimi przyjacielską więź. Prowadzi zajęcia kulturalne, sportowe, potrafi modyfikować niepożądane zachowania, łagodzić konflikty, kontroluje swobodę oraz pomysły dzieci na zagospodarowanie wolnego czasu. Terenem jego działania jest środowisko lokalne (terytorium zamieszkiwane przez ludzi tworzących określoną kulturę, stosunki społeczne, otoczenie) oraz świetlica środowiskowa czy klub. Pedagog ulicy jest tym, który ma uczynić pierwszy krok, szukając dróg dojścia do dzieci i kontaktu z nimi. Dlatego też powinna to być osoba kompetentna, znająca zagadnienia niedostosowania społecznego i jego przejawy, a z drugiej strony spontaniczna, zaangażowana w sprawy młodych ludzi oraz budząca autorytet i szacunek. Pojęcie pracy pedagogicznej z dziećmi ulicy w niniejszej rozprawie rozumiane będzie jako zamierzona działalność profilaktyczno-wychowawcza, prowadzona przez pedagogów ulicy w otwartym środowisku lokalnym, a następnie np. w świetlicy środowiskowej czy klubie. W literaturze na określenie pracy prowadzonej w środowisku dzieci ulicy używa się pojęcia streetwork. Streetworker to pracownik uliczny wychodzący na ulicę do dzieci, nawiązujący z nimi osobisty kontakt. Pracownicy uliczni stają się pośrednikami między instytucjami pomocowymi a dziećmi i młodzieżą. Praca z rodziną oraz pomoc w nawiązywaniu dialogu z dziećmi to również zadanie pedagogów ulicy. Praca wychowawcza z dziećmi ulicy jako forma profilaktyki środowiskowej ukierunkowana jest na dzieci najbardziej zaniedbane i zagrożone patologią. W działaniach profilaktycznych kontekst społeczny ma bardzo wielkie znaczenie. Wymaga to stworzenia takich powiązań, które będą wspierać harmonijną współpracę między profesjonalistami i laikami. Diagnoza środowiska lokalnego, poznanie potrzeb i problemów dzieci oraz ich rodzin, prowadzi w konsekwencji do poszukiwania środków mających poprawić jakość życia, promujących zdrowie, a także twórcze spędzanie czasu wolnego. Aby działania profilaktyczne odniosły skutek, muszą być prowadzone całościowo. Nie wystarczy tylko informować czy pokazywać, że coś jest złe. Mając na uwadze fakt, że człowiek jest istotą psycho-fizyczno-duchową, trzeba dotrzeć do jego emocji, poglądów, przeżyć i doświadczeń, co jest warunkiem powodzenia wszelkich oddziaływań profilaktycznych.

Wstęp

W profilaktyce środowiskowej ważna jest praca zespołowa oraz włączenie do działań profilaktycznych osób reprezentujących różne obszary życia społeczności lokalnej (środowisko szkolne – uczniowie, nauczyciele, rodzice, młodzież pozaszkolna, pracownicy socjalni, rada dzielnicy, kluby, parafie, służby medyczne, stowarzyszenia). Osobiste, autentyczne zaangażowanie pedagogów ulicy w sprawy dzieci ma istotne znaczenie dla oddziaływań wychowawczych. Profilaktyka zaś powinna być tworzona dla dzieci, ale z ich pomocą. Aktywność dzieci, które większość swego wolnego czasu spędzają na ulicy, ukierunkowana jest często na czynności nieakceptowane społecznie. Doświadczenie pokazuje, jak wielki wpływ na wychowanie ma identyfikowanie się z określonym wzorcem. Niewłaściwe postawy młodzieży wobec nadużywania środków psychoaktywnych czy zachowań antyspołecznych powstają często na skutek wadliwych wpływów ze strony najbliższej rodziny, a nierzadko i szkoły czy środowiska rówieśniczego. Praca profilaktyczna prowadzona na ulicy to przede wszystkim praca wychowawcza i opiekuńcza, ukierunkowana na promocję zdrowia, umiejętność rozwiązywania konfliktów, na radzenie sobie z agresją czy wyrażanie własnych uczuć.

Rozdział I

Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy Europejska Sieć Pomocy Dzieciom Ulicy przy Parlamencie Europejskim szacuje, że ogólna liczba dzieci ulicy na świecie wynosi ponad 100 mln . Literatura na temat zjawiska dzieci ulicy w krajach rozwijających się jest bardzo skromna. Z powodu braku literatury przedmiotu i braku odpowiednich informacji poniższy tekst opiera się na zaledwie kilku pozycjach bibliograficznych oraz na źródłach o charakterze reportażowym. Marginalizacja jest zjawiskiem towarzyszącym procesowi transformacji. Słownik wyrazów obcych definiuje słowo „margines” w przenośni jako „coś, co jest drugoplanowe, uboczne, mniej ważne”. Według tego źródła „margines społeczny” to: nieliczna i mało znacząca warstwa społeczna, składająca się z jednostek pro wadzących pasożytniczy tryb życia, wykolejonych, naruszających przepisy prawa i normy współżycia społecznego; męty społeczne .

Marginalizacja grup dzieci i młodzieży przybiera coraz bardziej niepokojące rozmiary zarówno w Polsce, jak i na świecie.

1. Pojęcie dziecka ulicy Problem dzieci ulicy występuje w Polsce, a także we wszystkich krajach niezależnie od stopnia ich rozwoju. Pojawia się w krajach biednych, bogatych, rozwijających się. Zjawisko „dzieci bez dzieciństwa” nie występuje wyłącznie na obszarach biedy, w środowiskach włóczęgów, przestępców, prostytutek z różnych szerokości

T. Pilch, Dzieci ulicy – dzieci bez szans [w:] B. Głowacka, T. Pilch (red.), Dzieci gorszych szans. Materiały z seminarium naukowego, Warszawa 2001, s. 84. Hasło: Margines społeczny [w:] J. Tokarski (red.), Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980, s. 454.

Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

geograficznych naszego globu. To także „starzy malutcy”, których „produkuje” współczesna cywilizacja, proponując im przedwczesną dorosłość. Dzieci ulicy (ang. street children, fr. les enfants de la rue, niem. Strassenjugend, Strassenkinder), pojęcie o genezie literackiej, nabrało w ostatnich latach znaczenia pedagogicznego i socjalnego. Zjawisko zaś nim oznaczone nabrało cech globalnych. Dzieci ulicy występują we wszystkich większych aglomeracjach świata, zarówno w krajach rozwijających się, jak i krajach bogatego Zachodu .

Biorąc pod uwagę polską rzeczywistość, definicją dzieci ulicy należy objąć dzieci, które dużą część życia spędzają na ulicy, dla których ulica jest głównym środowiskiem życia. Sypiają w domach swoich rodziców czy opiekunów, nie znajdując tam wsparcia emocjonalnego. Przebywają więc na ulicy nie tylko z poczucia nudy i braku alternatywnych zajęć, ale z powodu życiowej konieczności . W Raporcie dla Fundacji Króla Baudouina, organizacji wspierającej pracę na rzecz dzieci ulicy w Polsce, scharakteryzowano je jako te, które „wybrały” ulicę jako najbezpieczniejsze miejsce dla siebie, dla realizacji swoich potrzeb. Są to dzieci w wieku od około 3. do 18. roku życia wychowywane często w chłodzie emocjonalnym, pozostające pod opieką rodziców, „wybierające” wolność ulicy jako sposób, styl życia. Pochodzą z rodzin dysfunkcjonalnych – z rodzin z problemem alkoholowym, pozostają pod opieką systemu instytucjonalnego, bez pomocy i wsparcia, uciekinierzy z placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz z domów rodzinnych. Są to dzieci z zaburzonym poczuciem tożsamości, zaburzeniami w rozwoju psychospołecznym, uzależnione od używek, z problemami w funkcjonowaniu społecznym – z zaburzoną komunikacją, dużymi doświadczeniami traumatycznymi. Dzieci prostytutek i narkomanów – „wybierające” taki sposób na życie, dzieci z nadmiarem wolnego czasu, dzieci rodziców bez mieszkania i środków na życie, skierowane sądownie do placówek, ale z powodu braku miejsc pozostające bez opieki . W Polsce Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizującego uważa, że dzieci ulicy to te, które na skutek niewypełniania przez rodziców podstawowych funkcji opiekuńczo-wychowawczych spędzają czas na ulicy, podwórku, gdzie zdobywają życiowe doświadczenie. Są to więc dzieci wychowujące się na ulicy . Wśród licznych prób zdefiniowania zjawiska dzieci ulicy nie można podać jednego określenia dla wszystkich regionów świata. Biorąc pod uwagę różnorodność problemów danego kraju, jego sytuację gospodarczą, społeczną, polityczną, T. Pilch, Dzieci ulicy [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999, s. 68–69.

Zob. T. Kołodziejczyk, Raport dla Fundacji Króla Baudouina, Warszawa 1998, s. 1. Tamże. Zob. W. Kołak, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1997,

s. 1.

1. Pojęcie dziecka ulicy

określenie zjawiska dzieci ulicy będzie bardziej precyzyjne. W Europie zjawisko dzieci ulicy jest definiowane poprzez jego specyfikę w poszczególnych krajach. Międzynarodowe Katolickie Biuro do Spraw Dzieci (ICCB) przyjęło następującą definicję dzieci ulicy: każda dziewczyna lub chłopiec, dla których ulica (w najszerszym znaczeniu tego słowa, łącznie z nie zajętymi mieszkaniami, śmietniskami itd.) stała się jej lub jego zwykłym miejscem pobytu i/lub źródłem utrzymania; i które są niedostatecznie chronione, nadzorowane lub kierowane przez odpowie dzialną osobę dorosłą .

Wśród licznych prób zdefiniowania zjawiska dzieci ulicy na uwagę zasługuje określenie sformułowane przez Radę Europy w Strasbourgu: Dzieci ulicy to dzieci poniżej 18. roku życia, które przez krótszy lub dłuższy czas żyją w środowisku ulicznym. Przenoszą się z miejsca na miej sce i mają swoje grupy rówieśnicze i inne kontakty. Są zameldowani pod adresem rodziców lub jakiejś instytucji socjalnej. Charakterystyczne jest to, że z rodzicami, przedstawicielami szkół i instytucji pomocy i służb socjal nych, które ponoszą za nie odpowiedzialność, dzieci te mają słaby kontakt lub nie mają go w ogóle .

Definicja powyższa została opracowana na podstawie badań położenia socjalnego dzieci ulicy w 24 krajach europejskich. Zawiera szczegółowy opis położenia życiowego dzieci ulicy znajdujący się w programie badawczym Rady Europy; opis ten jest ważnym uzupełnieniem powyższej definicji. Mówi o tym, że dzieci ulicy są ofiarami odrzucenia, obojętności, są wykorzystywane, doświadczają przemocy i, aby przeżyć, uciekają z domu, kradną, prostytuują się, handlują narkotykami czy zachowują się agresywnie. Dzieci ulicy wykonują źle opłacaną, ciężką pracę. W grupach i bandach ulicznych znajdują namiastkę rodziny, żyją albo samotnie, albo w grupie. Często są niedożywione, w złej kondycji zdrowotnej . Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy dziećmi „na ulicy” a dziećmi „z ulicy” (dziećmi, które dosłownie urodziły się i wychowały na ulicy). To drugie określenie często traktowane jest jako cecha wyróżniająca „rzeczywiste” dzieci ulicy, są one jednak wyjątkiem w Europie10. Różnie wyjaśnia się zjawisko dzieci ulicy w krajach Europy i różnie je charakteryzuje.

T. Kowalak, Marginalność i marginalizacja społeczna, Warszawa 1998, s. 79. Council of Europe, Study Group on Street Children, Projekt Street Children 1994, s. 14 (tłumaczenie: Joanna Szeligowska). T. Pilch, Dzieci ulicy [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Elementarne pojęcia..., dz. cyt., s. 68. 10 Council of Europe, Study Group..., dz. cyt., s. 15.

Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

Przewodniczący Międzynarodowej Federacji Wspólnot Wychowawczych R. Soisson z Luksemburga tłumaczy zjawisko dzieci ulicy tym, że wskutek nierównomiernego rozwoju gospodarczego powstają grupy ludzi ubogich, z których wywodzą się dzieci ulicy11. Profesor J. R. Hudson z Wielkiej Brytanii twierdzi, że dzieci do prawidłowego rozwoju potrzebują konkretnej przestrzeni życiowej. Dorośli często tę przestrzeń ograniczają, narzucając im styl życia, który według nich jest dobry, ale przeciw któremu dzieci się buntują. Wtedy następuje ten moment, kiedy dziecko wychodzi na ulicę, szuka odpowiedniego dla siebie towarzystwa12. Problem dzieci ulicy występuje w Niemczech. Według niemieckiego prawa interwencji wychowawczej podlega młodzież do 27. roku życia. W Dreźnie zjawisko dzieci ulicy wiązane jest z procesem transformacji społecznej. Skupiska dzieci ulicy koncentrują się w starych, zaniedbanych dzielni cach miasta oraz w rejonie centrum13.

Szczególnie trudna jest sytuacja dzieci w Rumunii, gdzie na ulice wypędza je strach przed rodzicami i nędza. Dla nich organizuje się takie ośrodki, jak „Gawrosz” w Bukareszcie. Praca z nimi jest trudna, gdyż nigdy nie chodziły do szkoły, nie umieją czytać i pisać. Pracownicy socjalni próbują zachęcać dzieci do przenoszenia się z ulicy do ośrodków, takich jak „Gawrosz”14. Badania prowadzone przez V. Thigel w Bukareszcie dostarczyły informacji na temat charakterystyki dzieci ulicy. Okazuje się, że są one mniej sprawne intelektualnie od swych rówieśników. Posługują się ubogim słownikiem, mają trudności w czytaniu i pisaniu, a wiele spośród nich jest analfabetami. Zdarza się, że są agresywne. Dzieci ulicy narażone w maksymalnym stopniu na ryzyko same nie są świadome postępującego procesu wykolejenia, ponieważ system wartości ukształtowany według wzorów wyniesionych z domu nie stanowi dostatecznej podstawy do odróżniania dobra od zła. Bezrobocie, niski status społeczny i ekonomiczny, brak wykształcenia, stresujące wydarzenia społeczne, alkohol, konflikty rodzinne, przemoc – powodują, że dzieci uczą się niepożądanych zachowań15. Podobnie jak w wielu krajach, w Rumunii dzieci ulicy traktowane są przez społeczeństwo jako grupa negatywna, wzbudzająca lęk, niechęć i litość. Wyzwalają raczej odruch dawania jałmużny niż prawdziwe zainteresowanie ich losem.

Zob. R. Soisson, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998. Zob. J. R. Hudson, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998. 13 Zob. S. Lotze, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998, s. 8. 14 Zob. M. Alexenau-Buttu, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998, s. 7. 15 Zob. V. Thigel, Materiały z Międzynarodowego Forum Przyjaciół Dzieci Ulicy, Warszawa 1998, s. 7. 11 12

1. Pojęcie dziecka ulicy

W Islandii Ministerstwo Spraw Socjalnych uznało za nieprawdopodobne, by dzieci cierpiały z powodu braku mieszkania. Określono je jako: dzieci bez właściwej opieki, dla których władze nie były w stanie znaleźć stałego miejsca pobytu (hostelu)16. Zjawisko dzieci ulicy jest związane z ogólną sytuacją ekonomiczną danego kraju. Ten problem wiąże się również z biedą, np. w Islandii ponad 1/3 dzieci żyje poniżej poziomu ubóstwa, które silnie wpływa na relację rodzic – dziecko. Taka sytuacja domowa sprawia, że dziecko znajduje się pod silną presją, jest zmuszone do poszukiwania pracy w celu poratowania budżetu domowego. W Szwecji określenie „dzieci ulicy” nie jest oficjalnie używane. Dzieci w wieku od 12 do 18 lat, które mają tylko sporadyczne kontakty z rodzicami czy opiekunem, a w niektórych przypadkach nie mają ich w ogóle, określane są jako dzieci „opuszczone”, najczęściej nie pracują ani się nie uczą, spędzając większość czasu na ulicach lub w tymczasowych mieszkaniach17. Szwedzkie Federalne Biuro Ubezpieczeń Społecznych stwierdziło, że problem ten praktycznie nie istnieje, chociaż szwedzka sekcja Quart Monde jest świadoma, że są dzieci, które spędzają dużo czasu na ulicy18. W Grecji zjawisko dzieci ulicy ukazywane jest jedynie jako dotyczące dzieci z grup mniejszościowych o cygańskim pochodzeniu. Dzieci takie pracują na ulicach wielkich miast pod silną kontrolą i ochroną członków rodziny. Zwykle mieszkają ze swoimi rodzinami. We Włoszech pojęcie „dzieci ulicy” zastąpiono określeniem „nieletni zagrożeni”, opisującym młodzież narażoną na ryzyko wciągnięcia w zabronione lub nielegalne działania19. W Szwajcarii odnotowano obecność na ulicach dzieci, które są pozostawione same sobie przez większą część dnia. Najczęściej są to dzieci mające rodziny, których rodzice pracują, a które po lekcjach i w czasie wakacji nie mają gdzie pójść i do późnego wieczora wałęsają się po ulicy, czekając na powrót rodziców. Są to najczęściej: dzieci w wieku szkolnym nieuczęszczające do szkoły, młodzi ludzie bez mieszkania, dzieci uchodźców lub Cyganie żebrzący na ulicach20. Często zjawisko dzieci ulicy łączone jest z problemami młodych emigrantów. Zaistnienie między dwoma kulturami może się okazać trudne i stwarzające różne problemy. W Szwajcarii podkreśla się fakt, że dzieci z rodzin z marginesu społecznego szukają rekompensaty poza szkołą, znajdując tam przyjaciół z tych samych środowisk oraz podobnego pochodzenia społecznego21.

Council of Europe, Study Group..., dz. cyt., s. 15. Tamże, s. 15, 18. 18 Tamże, s. 18. 19 Tamże, s. 16. 20 Tamże, s. 15. 21 Tamże, s. 24. 16 17

Rozdział I. Wprowadzenie w problematykę dzieci ulicy

W Austrii zjawisko dzieci ulicy występuje rzadko i dotyczy głównie uchodźców, którzy przekroczyli granicę nielegalnie, nie mają żadnego zabezpieczenia finansowego oraz gdzie mieszkać22. W Wielkiej Brytanii wyróżnia się kilka grup dzieci ulicy: − młodzi uciekinierzy – w wieku do 18 lat, którzy opuścili na krótko swój dom rodzinny lub placówkę bez zgody rodziców czy opiekunów; − młodzi bezdomni ludzie – na ogół w wieku od 16. do 25. roku życia, którzy nie mają stałego miejsca zamieszkania. Wielu z nich mieszka tymczasowo u „ko goś”23. Zaprzeczanie istnieniu zjawiska dzieci ulicy w Europie lub jego niedocenianie może być związane z prezentowaniem często przez media dzieci w Ameryce Południowej włóczących się po ulicach dużych miast, padających ofiarami snajperów, zatrzymywanych w interesie porządku publicznego przez policję. Przykłady występujące w Europie może nie są tak drastyczne, ale ważne jest, aby dostrzec, że tutaj także są dzieci zmuszane do tego, aby żyć na ulicy24. Dokładne zbadanie tego zjawiska w Europie jest bardzo trudne, ponieważ dzieci ulicy przemieszczają się z miejsca na miejsce, trudno je zlokalizować i są bardzo nieufne wobec władz czy instytucji. W Belgii np. dzieci nielegalnych imigrantów nie mogą chodzić do szkoły i pozostają poza istniejącymi strukturami. Brakuje rzetelnych statystyk, badań tego zjawiska. Najwięcej danych posiadają organizacje pozarządowe. Pokazuje to, jak bardzo władze mogą być nieświadome występowania zjawiska dzieci ulicy. Władze Belgii stwierdziły, że trudno jest wierzyć w istnienie dzieci ulicy w kraju, który dysponuje tak wieloma dostępnymi formami pomocy25. W krajach byłego Związku Radzieckiego, np. na Ukrainie, dzieci ulicy to dzieci bezdomne. Najczęściej są to uciekinierzy z domów albo dzieci porzucone przez rodziców czy opiekunów. Bezprizorni to niepełnoletni, którzy są pozbawieni nadzoru pedagogicznego i żyją w warunkach szkodliwych dla ich zdrowia społecznego. Żyją w środowisku ulicy i, aby przeżyć, kradną, wąchają klej, żebrzą, prostytuują się. Są wykorzystywani przez grupy przestępcze do porachunków, wynajmowani jako płatni mordercy. Mieszkają w kanałach, piwnicach, na ulicy. Środowisko ulicy wchłania je i w przyszłości staną się przestępcami i zagrożeniem dla społeczeństwa. W byłym Związku Radzieckim przestępczość nieletnich wzrasta systematycznie. Dzieci nie mają tam żadnych praw, a państwo w ogóle się o nie nie troszczy. Jak wszystkie dzieci na całym świecie marzą o dobrym życiu, domu, a także godnej pracy za godziwą zapłatę26.

Council of Europe, Study Group..., dz. cyt., s. 16. Tamże. 24 Tamże, s. 8. 25 Tamże, s. 18. 26 N. Koryncka-Gruz, Bezprizorni, 2002. 22 23