Odpowiedzialność wspólnotowość współpraca w szkole. Nauczyciele i rodzice by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

9 788380 954984

ODPOWIEDZIALNOŚĆ WSPÓLNOTOWOŚĆ WSPÓŁPRACA W SZKOLE NAUCZYCIELE I RODZICE Anna Kwatera Joanna M. Łukasik Stanisław Kowal

Kraków 2018

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 3

22.06.2018 11:34:21

Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Agata Popławska Redakcja wydawnicza: Sylwia Stojak Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Graﬁka wykorzystana na okładce: © .Shock | Stock.chroma.pl

Publikacja sﬁnansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN 978-83-8095-498-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 4

22.06.2018 11:34:21

Spis treści

Wprowadzenie ...............................................................................................................................

CZĘŚĆ 1 NAUCZYCIEL W RELACJACH ODPOWIEDZIALNOŚCI Stanisław Kowal Rozdział 1. Wprowadzenie w kontekst rozważań o współczesnym nauczycielu ...................................................................................... 15 Rozdział 2. Kształcenie nauczycieli jako odpowiedź ................................................ 23 Rozdział 3. Odpowiedzialność w relacjach edukacyjnych ..................................... 33 Rozdział 4. Personalizacja jako niezbędny warunek odpowiedzialnej edukacji ............................................................................................. 43 Bibliograﬁa ................................................................................................................................. 51

CZĘŚĆ 2 NAUCZYCIEL WE WSPÓLNOCIE POKOJU NAUCZYCIELSKIEGO Joanna M. Łukasik Rozdział 1. Klimat miejsca pracy ..................................................................................... 57 Rozdział 2. Uwarunkowania kapitału społecznego pokoju nauczycielskiego ............................................................................................... 63 Rozdział 3. Satysfakcja i rozwój w miejscu pracy nauczyciela ............................ 69

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 5

22.06.2018 11:34:21

Spis treści

Rozdział 4. Kompetencje społeczne, interpersonalne i komunikacyjne a relacje pomiędzy nauczycielami ............................................................................ 85 Rozdział 5. Wspólnota pokoju nauczycielskiego ....................................................... 95 Rozdział 6. Uznanie i towarzyskość a zaangażowanie w tworzenie wspólnot pokoju nauczycielskiego ........................................................................... 99 Rozdział 7. Konflikty w pokoju nauczycielskim ........................................................ 109 Zamiast zakończenia: działania ku wspólnocie nauczycieli ................................ 117 Bibliograﬁa ................................................................................................................................. 125

CZĘŚĆ 3 NAUCZYCIEL W SOJUSZU Z RODZICAMI Anna Kwatera Rozdział 1. Akty prawne i dokumenty regulujące współpracę szkoła–rodzice .................................................................................................................... 141 Rozdział 2. Cele, formy i zasady nauczycielskiej kooperacji z rodzicami ................................................................................................... 155 Rozdział 3. Kultura pedagogiczna rodziców i nauczycieli a jakość ich współpracy – uwarunkowania, możliwości, bariery ............... 169 Rozdział 4. Oczekiwania rodziców względem szkoły i nauczycieli ................... 191 Rozdział 5. Metakompetencje nauczycieli sprzyjające współdziałaniu z rodzicami .......................................................................................................................... 197 Bibliograﬁa ................................................................................................................................. 203

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 6

22.06.2018 11:34:21

Wprowadzenie

spółczesna szkoła stale się zmienia. Dzieje się tak wskutek zmian zarówno społeczno-kulturowych, cywilizacyjnych czy technologicznych, jak i inicjowanych i kreowanych przez osoby odpowiedzialne za politykę edukacyjną. Badania naukowe podejmowane przez współczesnych badaczy wpisują się w trendy zmian, a wnioski z badań nierzadko wdraża się do szkolnej rzeczywistości. Przeobrażenia te generują jednak wciąż nowe pola badawcze, do których można zaliczyć m.in. prezentowane w niniejszej publikacji, wymagające pogłębionej eksploracji, a w konsekwencji opracowania strategii sprzyjających rozwojowi szkoły oraz aktywnemu angażowaniu się w zmianę społeczną i jej inicjowanie. Niniejsza publikacja jest uzupełnieniem mało popularnych obszarów naukowych zainteresowań i odpowiedzią na pojawiające się pytania o rozumienie kategorii charakterystycznych dla pedeutologicznych badań. Składa się ona z trzech części. Pierwsza nosi tytuł Nauczyciel w relacjach odpowiedzialności, druga Nauczyciel we wspólnocie pokoju nauczycielskiego, trzecia zaś Nauczyciel w sojuszu z rodzicami. Szkoła, jako instytucja, która przygotowuje człowieka do życia w zmieniającym się społeczeństwie, jest miejscem spotkania trzech najważniejszych podmiotów edukacji: nauczycieli, uczniów i rodziców. Uznano, że szczególne znaczenie dla jak najlepszego przygotowania dzieci i młodzieży do życia w sytuacji ciągłych przeobrażeń ma potencjał nauczycieli i rodziców oraz możliwości połączenia go i wykorzystania w tym celu. Z licznych badań wynika, że mimo iż wskazane tu podmioty mają taki potencjał, nie zawsze się go dostrzega i wykorzystuje do osiągnięcia wskazanego celu. Można zidentyﬁkować szereg przyczyn takiego stanu rzeczy, wśród których wymienić należy brak dobrych relacji w gronie nauczycieli oraz pomiędzy nauczycielami i rodzicami, co wynika z braku zaufania do siebie, braku integracji i orientacji na wspólny cel, braku świadomości swojego potencjału, braku możliwości wykorzystania ich na rzecz

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 7

22.06.2018 11:34:21

Wprowadzenie

rozwoju własnego i innych. Zatem szkoła, która jest miejscem współpracy nauczycieli (w gronie nauczycieli) i rodziców, wciąż nie wykorzystuje swoich możliwości wynikających ze spotykania się w niej dwóch najważniejszych podmiotów działających na rzecz wspólnego dobra, tj. edukacji dzieci i młodzieży. W związku z powyższym w niniejszej pracy skoncentrowano się na okolicznościach konstruktywnej współpracy między nauczycielami oraz między nauczycieli a rodzicami. Wskazano także, które elementy należy zmienić i jakie wprowadzić działania, aby potwierdzić, że zmiana jest możliwa. W pierwszej części pracy, zatytułowanej Nauczyciel w relacjach odpowiedzialności, skoncentrowano się głównie na kategorii odpowiedzialności w odniesieniu do osoby i pracy zawodowej nauczyciela. Wyodrębniono w niej cztery rozdziały. Pierwszy z nich, Wprowadzenie w kontekst rozważań o współczesnym nauczycielu, odnosi się do szerokiego kontekstu współczesnego funkcjonowania nauczyciela w przestrzeni szkoły. Skoncentrowano się tu na jego przygotowaniu nie tylko w zakresie kompetencji, lecz także cech i wartości, wśród których za wiodącą uznano odpowiedzialność. W kolejnym rozdziale, Kształcenie nauczycieli jako odpowiedź, dokonując analizy procesu kształcenia do pracy zawodowej współczesnego nauczyciela i standardów tego kształcenia, zauważono, że formowanie postawy odpowiedzialności oraz uwrażliwianie przyszłych nauczycieli na bycie osobą odpowiedzialną za siebie i za innych jest marginalizowane. Kolejne dwa rozdziały, Odpowiedzialność w relacjach edukacyjnych i Personalizacja jako niezbędny warunek odpowiedzialnej edukacji, są integralną częścią ujęcia odpowiedzialności nauczyciela w odniesieniu do budowania relacji w szkole jako miejscu pracy. Zauważono, że w przypadku pracy nauczyciela brak odpowiedzialności jest przyczyną wielu negatywnych zjawisk. Jednym z nich jest brak relacji między nim a nauczycielami, rodzicami i uczniami, czynnika będącego podstawą procesu kształcenia i wychowania. Dlatego też uznano, że niezbędnym warunkiem odpowiedzialnej edukacji jest personalizacja. Na drugą część pracy, Nauczyciel we wspólnocie pokoju nauczycielskiego, składa się osiem rozdziałów. Skupia się ona na samym nauczycielu i jego samopoczuciu w miejscu pracy, zogniskowanym na relacjach pomiędzy nauczycielami, których symbolem stał się szkolny pokój nauczycielski (miejsce potencjalnych spotkań nauczycieli oraz budowania relacji i współpracy czy udzielania wsparcia w trudnych sytuacjach edukacyjnych w kontaktach z uczniem lub rodzicami). W pierwszym rozdziale zdeﬁniowano, czym jest Klimat miejsca pracy, jakie znaczenie ma dla niego określone miejsce oraz relacje pomiędzy nauczycielami i między nauczycielami a dyrektorem szkoły, jakie czynniki potwierdzające jego pozytywny charakter przyczyniają się do budowania wspólnoty nauczycieli, a także jakie czynniki decydują o negatywnym klimacie oraz jakie są tego

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 8

22.06.2018 11:34:21

Wprowadzenie

konsekwencje dla poszczególnych podmiotów przebywających w szkole i rezultaty ich pracy (współpracy). Aby w pełni zrozumieć istotę wspólnoty nauczycieli, w kolejnym rozdziale, Uwarunkowania kapitału społecznego pokoju nauczycielskiego, skoncentrowano się na kapitale społecznym oraz jego istocie w dążeniu do rozwoju i budowania wspólnoty. Istnienie pozytywnego klimatu i kapitał społeczny są podstawowymi warunkami odczuwania satysfakcji z pracy oraz rozwoju osobistego i zawodowego nauczyciela. Zagadnieniom tym poświęcono trzeci rozdział, zatytułowany Satysfakcja i rozwój w miejscu pracy nauczyciela. Zwrócono w nim uwagę na to, że zły klimat pokoju nauczycielskiego nie tylko obniża poczucie zawodowej satysfakcji, ale też przyczynia się do unieważniania w pracy i życiu nauczyciela rozwoju zarówno osobistego, jak i zawodowego. Omówiono w nim również różne koncepcje tego rozwoju. W rozdziale czwartym, Kompetencje społeczne, interpersonalne i komunikacyjne a relacje pomiędzy nauczycielami, określono, jak rozumie się owe kompetencje i w jakim stopniu niski ich poziom lub całkowity ich brak zakłócają lub wręcz uniemożliwiają budowanie wśród nauczycieli wspólnot zintegrowanych na rzecz rozwoju osobistego i zawodowego oraz powodują mało efektywne działania na rzecz rozwoju uczniów. Wspólnota pokoju nauczycielskiego i Uznanie i towarzyskość a zaangażowanie w tworzenie wspólnot pokoju nauczycielskiego to kolejne dwa rozdziały będące integralną częścią rozumienia istoty wspólnoty nauczycieli. Uwzględniając ﬁlozoﬁczne i socjologiczne przesłanki jej dotyczące oraz elementy ją kształtujące, określono cechy idealnej, pożądanej wspólnoty i korzyści z niej płynące. Wskazano, że dzięki niej, poza jakościowym rozwojem szkoły, możliwe jest zaspokojenie potrzeb uznania i towarzyskości, co przyczynia się do lepszej jakości życia i efektywności pracy (zadowolenia z niej, satysfakcji, spełnienia). Rozdział siódmy, Konflikty w pokoju nauczycielskim, skonstruowano wokół kategorii będącej w opozycji do współpracy, a więc wokół konfliktu. Ukazano, jakie są najczęstsze sytuacje sporne wśród nauczycieli i ich przyczyny. Przedstawiono również, jakie konsekwencje indywidualne (emocjonalne, psychologiczne, zdrowotne i inne) ponoszą nauczyciele pracujący w skonfliktowanym środowisku, a także jak przekłada się to na efektywność pracy szkoły. Ostatni rozdział, zatytułowany Zamiast zakończenia: działania ku wspólnocie nauczycieli, zawiera podsumowanie rozważań zawartych w drugiej części oraz propozycje podjęcia przez liderów (formalnych i nieformalnych) pracujących w szkole różnych działań na rzecz jednoczenia zdezintegrowanych grup nauczycieli i budowania potencjału w kierunku wspólnoty wrażliwej na rozwój. Trzecią część niniejszego opracowania, zatytułowaną Nauczyciel w sojuszu z rodzicami, poświęcono zróżnicowanym aspektom współpracy nauczycieli z rodzicami. W pierwszym rozdziale, Akty prawne i dokumenty regulujące współpracę

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 9

22.06.2018 11:34:21

Wprowadzenie

szkoła–rodzice, skoncentrowano się na jej formalnych umocowaniach, wyznaczonych przez regulacje prawne określające podstawy współdziałania rodziców ze szkołą. Określają one przesłanki pozwalające na podejmowanie przez rodziców zasadniczych decyzji związanych z edukacją swoich dzieci. Świadomość istnienia tych dokumentów, zarówno o skali międzynarodowej, uznawanych przez polskie prawodawstwo, jak i krajowych aktów prawnych mających zastosowanie we współczesnej edukacyjnej rzeczywistości, oraz znajomość zawartych w nich treści wydają się niezbędne nie tylko nauczycielom, ale i rodzicom. Otwiera to bowiem możliwość intencjonalnych działań w oznaczonym w tych dokumentach zakresie, jak również twórczego interpretowania ich potencjału, po to by optymalizować środowisko rozwoju dziecka. W rozdziale drugim, Cele, formy i zasady nauczycielskiej kooperacji z rodzicami, uzasadniono celowość podejmowania działań kooperacyjnych na rzecz szkoły i rodziny. Sprecyzowano także zasady współpracy, rozumiane jako standardy wzajemnych relacji rodziców i nauczycieli. Ich stosowanie pozwala uzyskać pozytywne rezultaty nawiązywanych kontaktów i wspólnych działań, dzięki którym powzięte cele mają szansę na pełniejszą realizację. Szczegółowo opisano w tym rozdziale także formy współpracy, które nauczyciel ma do dyspozycji, aby odpowiednio do potrzeb, celów i możliwości zaangażować rodziców. Nie chodzi tu wyłącznie o sytuacje interwencyjne, które mają za zadanie rozwiązywać pojawiające się problemy, ale też o działania wspierające szkolne funkcjonowanie dziecka czy też szkolnej wspólnoty zarówno w wymiarze społecznikowskim, wspierającym, pomocowym, jak i prorozwojowym. W następnym rozdziale, Kultura pedagogiczna rodziców i nauczycieli a jakość ich współpracy – uwarunkowania, możliwości, bariery, skoncentrowano się na jakości współpracy nauczycieli z rodzicami, a w szczególności na jej uwarunkowaniach, możliwościach i barierach, rozpatrywanych z perspektywy kultury pedagogicznej obydwu tych partnerów. Duży nacisk położono w nim na rolę kompetencji komunikacyjnych nauczyciela, pozwalających mu budować optymalne relacje (w tym umiejętności prowadzenia konstruktywnej, efektywnej rozmowy), oraz barier mogących je utrudniać. Uwzględniono tu również przykłady dobrych praktyk i wnioski, które wynikają z ich stosowania, w odniesieniu do organizowania współpracy szkoły i domu w amerykańskim systemie edukacji. Mogą one stanowić inspirację dla rozwiązań wprowadzanych w Polsce. Przytoczono także wyniki polskich i amerykańskich badań przedmiotu, mogących kierunkować realizowane aktualnie działania. W rozdziale czwartym, Oczekiwania rodziców względem szkoły i nauczycieli, przywołano wyniki badań przeprowadzonych wśród rodziców na temat ich oczekiwań względem szkoły w kontekście szkolnych uwarunkowań efektyw-

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 10

22.06.2018 11:34:21

Wprowadzenie

ności kształcenia. Zaprezentowano również uporządkowanie postaw rodzicielskich na skali bierność–aktywność. W celu uzyskania pełniejszego obrazu potencjalnych sytuacji, z którymi nauczycielom przyjdzie się mierzyć w swojej pracy, typologię tę wzbogacono także o zróżnicowane oczekiwania rodziców względem szkoły i nauczycieli. W ostatnim, piątym rozdziale, Metakompetencje nauczycieli sprzyjające współdziałaniu z rodzicami, podjęto uogólnioną refleksję na temat metakompetencji nauczycieli, pozwalających im przybliżać się do oczekiwanej doskonałości w pełnionej przez nich roli, zarówno w sensie ogólnym, jak i w zakresie poszczególnych obszarów pracy, w tym także współpracy z rodzicami. Nacisk położono tu zwłaszcza na znaczenie autorefleksji i samoświadomości, dających możliwość twórczego przekraczania roli, skutkującego nie tylko właściwym, tj. skutecznym, realizowaniem przypisanych zadań, ale też wdrażaniem autorskich rozwiązań podnoszących standardy własnej pracy na każdym jej polu i rozwijaniem własnego potencjału osobowego. Zaprezentowane w książce podstawowe zagadnienia dotyczące odpowiedzialności nauczycieli, ich współpracy z rodzicami i ze sobą nawzajem mogą służyć zwłaszcza początkującym nauczycielom, którzy mają jeszcze niewielkie doświadczenia w tej materii. Publikacja jest również pomocna dla studentów kierunków pedagogicznych i nauczycielskich, których wyobrażenia o pracy nauczyciela nie wykraczają często poza koncentrowanie się na uczniu oraz sprawnym i efektywnym realizowaniu cirriculum. Doświadczonym nauczycielom pozwoli zaś ona odświeżyć spojrzenie na to, co ważne w zakresie kooperacji, oraz usystematyzuje ich wiedzę i wzbudzi w nich refleksję, by szukać uzasadnienia podejmowanych działań. Podjęcie analiz naukowych z wykorzystaniem kategorii terminologicznych: „odpowiedzialność”, „wspólnota pokoju nauczycielskiego”, „współpraca nauczycieli z rodzicami” z perspektywy pracy nauczyciela otwiera nowe i wartościowe poznawczo, a sporadycznie podejmowane przez pedeutologów, pola analiz teoretycznych. Oddając niniejszy tom w ręce Czytelników, wyrażamy nadzieję, że treści w nim zawarte staną się źródłem zarówno wiedzy teoretycznej, jak i inspiracji do prowadzenia badań naukowych w tym zakresie, formułowane zaś pod wpływem lektury wnioski przyczynią się do podejmowania nowych działań sprzyjających jakościowemu rozwojowi szkoły i jej najważniejszych podmiotów. Kraków, 27.02.2018 r. Anna Kwatera Joanna M. Łukasik Stanisław Kowal

KWATERA_ODPOWIEDZIALNOSC.indb 11

22.06.2018 11:34:21