Postawa 3X wśród młodzieży – coś więcej niż abstynencja by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Postawa 3X wśród młodzieży – coś więcej niż abstynencja Studium psychokulturowe

Synowi Mateuszowi

Dominika Łęcka

Postawa 3X wśród młodzieży – coś więcej niż abstynencja Studium psychokulturowe

Kraków 2011

Recenzent: dr Monika Kwiecińska-Zdrenka

Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek

Korekta: Aleksandra Bylica

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-393-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Spis treści

Wprowadzenie .....................................................................................

Rozdział 1 Dlaczego postawa 3X, a nie abstynencja? ....................................... 13 1.1. Pojęcie abstynencji i jego słabości ...................................................................... 1.2. Młodzieżowy stereotyp abstynenta a rzeczywistość społeczna ........................... 1.3. Zjawisko abstynencji w doświadczeniach abstynentów ..................................... 1.4. Przesłanki do wprowadzenia pojęcia postawy 3X ..............................................

13 20 31 37

Rozdział 2 Postawa 3X – perspektywa psychokulturowa ............................... 39 2.1. Założenia teoretyczne i metodologiczne podejścia psychokulturowego ............. 2.1.1. Postawa jako zjawisko socjokulturowe w teorii Floriana Znanieckiego ................................................................ 2.1.2. Postawa w zwierciadle psychologii – dopełnienie perspektywy ................ 2.1.3. Dokonywanie reﬂeksji w sytuacji – kategoria nadrzędna perspektywy ............................................................ 2.1.4. Sytuacje idywidualizujące i dezindywidualizujące dla postawy ................. 2.1.5. Perspektywa psychokulturowa – możliwości, konsekwencje i zagrożenia .............................................................................................. 2.2. Portret własny postawy 3X – operacjonalizacja pojęcia ...................................... 2.2.1. Straight Edge jako źródło postawy 3X – abstynencja jako wartość .......... 2.2.2. Psychologiczny komponent postawy 3X .................................................. 2.2.3. Otoczenie postawy 3X – strefa konfrontacji, kompromisu i konsensusu .............................................................................................

39 39 41 45 47 49 50 50 55 57

Spis treści

Rozdział 3 Postawa 3X w otoczeniu społeczno-kulturowym ......................... 63 3.1. Strefa out – konfrontacja wartości ...................................................................... 3.1.1. Uczestnicy strefy i ich nastawienie do abstynencji-wartości ..................... 3.1.2. Strategie nacisku i wykluczania postawy 3X ............................................ 3.1.3. Sposoby radzenia sobie z naciskiem strefy ............................................... 3.1.4. Kierunki zmian w streﬁe out .....................................................................

63 66 71 77 84

3.2. Strefa out-in – kompromis w sprawie abstynencji-wartości ............................... 3.2.1. Cechy charakterystyczne strefy ................................................................ 3.2.2. Typologia uczestnictwa w streﬁe .............................................................. 3.2.3. Od ukrytego poparcia do roli dublera ...................................................... 3.2.4. Metafora stołu a występowanie strefy out-in ............................................

87 87 89 94 98

3.3. Strefa in, czyli jak żyć w zgodzie ........................................................................ 101 3.3.1. Cechy wyróżniające strefę konsensusu ..................................................... 102 3.3.2. W jakich miejscach nie szukać strefy in? .................................................. 105 3.3.3. Po co streﬁe in pozostałe strefy? ............................................................... 107 3.3.4. Rola strefy w życiu młodzieży przyjmującej postawę 3X .......................... 111

Rozdział 4 Postawa 3X jako objaw kryzysu tożsamości w teorii Erika H. Eriksona .................................................................... 113 4.1. Teoria kryzysu tożsamości Erika H. Eriksona jako zjawisko psychokulturowe ......................................................................... 114 4.2. Postawa 3X jako bunt i objaw kryzysu tożsamości ............................................. 120 4.3. Tożsamość pozytywna – tożsamość negatywna – rewizja koncepcji .................. 123

Zamiast zakończenia ........................................................................... 127 Bibliografia ............................................................................................ 131 Spis schematów, tabel ........................................................................ 139 Indeks rzeczowy .................................................................................. 141 Nota metodologiczna ......................................................................... 143

Wprowadzenie

Kiedy Fiodor Dostojewski wypowiadał słowa: „daj młodemu człowiekowi mapę do Nieba, a odda Ci ją jutro... poprawioną” (Dostojewski 2009, s. 634), chciał w ten sposób, być może, oddać kwintesencję młodości jako etapu rozwojowego w życiu człowieka. Z jednej strony świat dorosłych – jeszcze nieosiągalny dla młodych, ale tak bardzo upragniony, wszechwiedzący, doświadczony. Z drugiej strony – świat młodzieży pretendujący do świata dorosłych, usytuowany pomiędzy, mający coś ze świata dzieci i dorosłych, którego największą tragedią jest to, że nie należy do żadnej z tych kategorii. Światu tak mało jeszcze doświadczonemu chciałoby się pokazać cel, drogę, niebezpieczeństwa z nią związane. Młodzi, zamiast z tego korzystać, zaskakują nas i zachowują się w sposób, o jaki byśmy ich nie posądzali. Najczęściej pojęcie „Nieba”, o którym wspomina Dostojewski, ma inną wartość dla obu światów. Dorośli bardzo rzadko zauważają choćby najmniejsze podobieństwa między nimi. Skupiają swoją uwagę na różnicach i za wszelką cenę chcą własne „Niebo” przekazać w jakikolwiek sposób tej drugiej stronie, którą postrzegają jako buntowniczą. Co stałoby się jednak w sytuacji, gdyby się okazało, że młodzi realizują dokładnie taką wizję „Nieba”, jakiej chcieliby dorośli, ale nie jest to przez dorosłych zauważane? Publikacja Postawa 3X wśród młodzieży – coś więcej niż abstynencja. Studium psychokulturowe jest opisem „mapy do Nieba”, ale poprawionym właśnie przez świat młodzieży, tworzonym zgodnie z prawidłowościami tego okresu życia. W książce została przedstawiona postawa opierająca się na trzech zasadach: nie palę, nie piję, nie zażywam narkotyków, w której abstynencja jest traktowana jako wartość w rozumieniu kulturowym. Wynikająca z potrzeb kontestacyjnych młodzieży jest niejako celem wszelkich oddziaływań proﬁlaktycznych, jakie prowadzi się na różnych poziomach w szkole. Nie jest ona jednak wynikiem tych oddziaływań. Co ciekawe, postawa ta nie ma podłoża religijnego, nie jest przypisana do zamkniętych grup społecznych, ale w sposób swobodny funkcjonuje wśród młodzieży. Nie jest rozpoznawana po stylu muzyki, jakiej słuchają młode

Wprowadzenie

osoby, czy po ich ubiorze, ale po reakcjach na sytuacje, w których pojawiają się używki. Książka opisuje osoby młode, które przyjmują postawę 3X, oraz przedstawia obraz tych, którzy stykają się z tą postawą w różnych sytuacjach, sami jej jednak nie reprezentują. Młodość jest tutaj rozumiana szeroko – obejmuje także osoby kończące studia. Wyznacznik wieku młodzieńczego w niniejszej publikacji stanowi niepodejmowanie takich ról społecznych, jak praca zawodowa czy rodzicielstwo. Celem tego studium jest przedstawienie oblicza młodzieży, które nie jest znane części dorosłym, ale także jej rówieśnikom. Całość została ujęta w paradygmacie psychokulturowym, który otwiera nowe obszary analiz teoretycznych, jak również praktycznych. Paradygmat ten, łącząc doświadczenia psychologiczne w analizie postaw z propozycją socjologiczną w odniesieniu do pojęcia wartości, może się stać alternatywą dla dominującego podejścia wywodzącego się z analiz psyche w badaniu postaw w ogóle. Optyka ta została wybrana z kilku względów. Po pierwsze, tematyka abstynencji została zdominowana przez opis rzeczywistości oparty na medycznym paradygmacie. Publikacje z tego zakresu odnoszą się głównie do zjawisk towarzyszących byłym pacjentom ośrodków rehabilitacyjnych dla uzależnionych od substancji psychoaktywnych (np. motywacji do utrzymania abstynencji, przeszkód w jej utrzymaniu, grup Anonimowych Alkoholików). Postawa, o której mowa, jest odmiennym fenomenem – wyłącznie przez zewnętrznego obserwatora, na podstawie zachowań, może zostać nazwana abstynencją. W swojej istocie jest jednak od niej odmienna ze względu na dobrowolność tego typu wyboru i brak syndromu uzależnienia w życiorysie reprezentantów tej postawy. Po drugie, kiedy abstynencja jest traktowana jako wartość, podejście psychologiczne wydaje się niewystarczające z tego względu, że skupia swoją uwagę głównie na podmiocie postawy (indywidualnej osobie), pomijając otoczenie społeczne i zjawiska, jakie mają miejsce w odniesieniu do tej postawy. Z drugiej strony, wykorzystując wyłącznie optykę kulturową, pominęłoby się prawidłowości psychologiczne właściwe dla pojedynczego reprezentanta tej postawy. Stąd też paradygmat psychokulturowy jest rozwiązaniem, które pozwoli połączyć najlepsze elementy obydwu podejść. Kolejnym celem jest uporządkowanie terminologiczne zjawisk, które obecnie funkcjonują pod nazwą „abstynencja”, są jednak bardzo różnorodne w swojej istocie i funkcjonalności, o czym wspomniano powyżej. Dlatego powstaje pytanie, czy można określić je za pomocą tego pojęcia? Przedstawiona przeze mnie postawa ma posłużyć jako przykład tego, że utożsamienie wielu różnych zjawisk, które posiadają jedynie podobne cechy obserwowane z zewnątrz, może prowadzić do ograniczenia w ich rozumieniu. Może także przysłaniać obszary dotąd nieodkryte, które mogą mieć istotne znaczenie zarówno teoretyczne, jak i praktyczne. Obserwacja różnorodności zachowań wśród młodzieży, związana właśnie z tymi zagadnieniami, pokazała, że są one o wiele bardziej złożone i wchodzą w dynamiczne związki z otoczeniem. Wprowadzone przeze mnie pojęcie „postawa 3X”

Wprowadzenie

ma wskazywać na tę złożoność oraz na konieczność oddzielenia pewnych faktów społecznych. Abstynencja zostaje pokazana jako wartość bez odniesień religijnych czy patriotycznych. Przedstawiona zostaje jako pewien styl życia. Dlatego opisanie „czegoś więcej niż abstynencji” jest kolejnym celem tej publikacji. „Coś więcej” jest tu rozumiane wielorako: – Przez wprowadzenie nowego pojęcia chcę spojrzeć na analizowane zjawisko w inny sposób. Pominięcie medycznego aspektu, który do tej pory dominował w analizach nad abstynencją, pozwoli mi przedstawić warstwę kulturową interesującej mnie postawy. W odniesieniu do młodzieży będzie to miało istotne znaczenie. Abstynencja traktowana przez młodzież jako wartość generuje jednocześnie zjawiska kulturowe, którym podlega nie tylko sama wartość, lecz także młodzież, która ją wyznaje. – Ten sposób analizy interesujących mnie zjawisk pozwala wskazać na dynamikę postawy nie tylko od strony podmiotu, lecz także otoczenia, w którym funkcjonuje, gdzie zderzenie różnych hierarchii wartości może generować zjawiska, których nie obserwowalibyśmy, gdybyśmy przyjęli optykę medyczną. Okazuje się, że zachowanie tego typu nie rozpoczyna się i nie kończy na zachowaniach z natury asertywnych, które dominują w programach profilaktycznych, ale że jest o wiele więcej zmiennych, które na nie wpływają. – Abstynencja była dotychczas opisywana głównie w znaczeniu „braku czegoś”. Opis analizowanej przeze mnie postawy może być inspiracją dla praktyków do wykorzystania jej jako zasobu tkwiącego w środowisku młodzieży. Być może podtrzymanie tego, zdawałoby się „chwilowego radykalizmu”, przybierze bardziej trwały obraz w dorosłym życiu młodych. Zwrócenie na nią uwagi pozwoli, być może, zweryfikować prowadzone programy profilaktyczne, które niemalże utożsamiają abstynencję z asertywnym zachowaniem. – O ile zachowania asertywne nie wpływają na kształtowanie tożsamości w sposób bezpośredni, o tyle u osób żyjących zgodnie z postawą 3X można zauważyć zjawiska tego typu. Traktowanie abstynencji jako jednej z wartości istotnych w życiu młodego człowieka pozwala, zgodnie z prawidłowościami tego okresu, włączyć ją w obręb tożsamości, co w przyszłości może przynieść trwalsze efekty. – Zjawisko abstynencji kojarzy się z problemem uzależnienia, „zamyka się” w grupach AA, ośrodkach rehabilitacyjnych itd. Pokazana przeze mnie postawa może być traktowana jako potencjalny motor sprzyjający zmianom w świecie młodego człowieka. Kwestią otwartą pozostaje to, czy świat dorosłych będzie umiał wykorzystać ten fakt. Postawione w tej książce cele realizuję w czterech rozdziałach. Pierwszy z nich jest próbą uporządkowania terminologicznego i uzasadnieniem wprowadzanego przeze mnie pojęcia postawy 3X. Aby zrealizować to zamierzenie, przedstawiam

Wprowadzenie

najpierw obecne rozumienie tego pojęcia w naukowym dyskursie. Ponadto pokazuję jego stereotypowy obraz, który funkcjonuje wśród młodzieży, a wynika z dominującego paradygmatu jego rozumienia. Zderzenie tych dwóch perspektyw z rzeczywistością społeczną abstynentów przynosi kolejne argumenty za wprowadzeniem nowego pojęcia. W rozdziale drugim przedstawiam podstawowe założenia podejścia psychokulturowego, które jest podstawą prowadzonych przeze mnie analiz. W związku z tym pokazuję pojęcie postawy w zwierciadle socjokulturowego ujęcia Floriana Znanieckiego i dopełniam ją trójczynnikowym modelem rozumienia postaw w naukach psychologicznych. Ze względu na przyjętą optykę wprowadzam też kategorię nadrzędną dla tej perspektywy, która pozwala połączyć oba obrazy właśnie w podejściu psychokulturowym. Nie jest ono sumą tych dwóch perspektyw, ale nową jakością, a mowa tutaj o procesie dokonywania reﬂeksji w sytuacji, o którym wspominał F. Znaniecki. W ten sposób można się przyjrzeć kształtowi sytuacji z dwóch perspektyw: indywidualizującej i dezindywidualizującej. W związku z przyjęciem tej podwójnej perspektywy za stosowne uznałam także zastanowienie się nad możliwościami i zagrożeniami podejścia psychokulturowego. W rozdziale trzecim, który powstał na podstawie przeprowadzonych badań, głównie z wykorzystaniem obserwacji uczestniczącej i eksperymentu, dokonałam operacjonalizacji wprowadzanego przeze mnie pojęcia przez przedstawienie zjawiska Straight Edge, które stało się inspiracją do poszukiwania postawy traktującej abstynencję jako wartość. Następnie charakteryzuję jej psychologiczny komponent oraz umieszczam ją w otoczeniu społecznym, którego typy przedstawiam, kończąc rozdział. Stanowi to dla mnie punkt wyjścia do opisu wyróżnionych typów otoczenia: strefy out, strefy out-in i strefy in, które są charakteryzowane z punktu widzenia osoby przyjmującej postawę 3X oraz innych uczestników poszczególnych stref. Wskazuję cechy wyróżniające każdą strefę, które stanowią o jej istocie, a ich opracowanie powstało dzięki analizie wyników badań ankietowych, wywiadów pogłębionych, obserwacji uczestniczącej i eksperymentu. Ostatni rozdział, będący niejako eksperymentem myślowym, a więc nieoparty na badaniach, jest hipotetycznym rozważaniem na temat ograniczeń, jakie mogą wynikać z przyjęcia perspektywy psychokulturowej zaczerpniętej z koncepcji rozwoju tożsamości Erika Eriksona. W pierwszej kolejności rekonstruuję podstawowe założenia tej koncepcji. Następnie analizuję postawę 3X z wykorzystaniem tych założeń zwłaszcza w opisie zjawiska buntu i kryzysu tożsamości, co realizuję głównie przez jej rewizję. Wybór tej właśnie koncepcji nie był przypadkowy. Chociaż inne teorie rozwojowe mogłyby lepiej tłumaczyć analizowane zjawisko (np. teorie rozwoju moralnego L. Kohlberga, M. Mead czy J.E. Marci), wykorzystanie tej właśnie propozycji dopełnia niejako wizję psychokulturową przez pokazanie ograniczeń tego podejścia. Postawione tam hipotezy mogą stanowić inspirację dla kolejnych badaczy, którzy wykorzystując tę właśnie koncepcję jako bazę teoretyczną, na podstawie danych empirycznych mogą zweryﬁkować jej

Wprowadzenie

hipotezy. Mogą również być impulsem do tego, aby wykorzystać inne teorie, stworzyć niejako materiał porównawczy, z którego wypłyną także wnioski praktyczne. Bez względu na wykorzystane do analiz koncepcje inspirowało mnie kilka innych tradycji teoretycznych, do których nie ma bezpośredniego odniesienia w książce, ale stanowią one ważne źródło pomysłów i przemyśleń. Mowa tutaj o teorii systemowej Niklasa Luhmanna, teorii pola Kurta Lewina, koncepcji kapitału społecznego, pól władzy i reprodukcji kulturowej Pierre’a Bourdieu czy teorii średniego zasięgu Roberta Mertona. Moim zamysłem było, aby przedstawiony materiał dotyczący postawy 3X był ilustracją ostatniej z nich. Materiał zawarty w tej książce jest wynikiem badań empirycznych prowadzonych przeze mnie w latach 2007–2009 w nurcie psychokulturowym. Zważywszy na zalecenia Floriana Znanieckiego, będącego jednym z twórców tego paradygmatu, źródła wiedzy powinny pochodzić z osobistych doświadczeń badacza, jego obserwacji, osobistych doświadczeń innych ludzi oraz ich obserwacji (por. Znaniecki 2009). W taki sposób zorganizowano badania. Były one prowadzone na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Ważny jest wybór właśnie tego obszaru. Z jednej strony jest to teren, który charakteryzuje się średnimi wynikami różnych wskaźników społeczno-gospodarczych na tle Polski (GUS 2009a, 2009b, 2009c). Pozwala to uogólniać uzyskane na tym terenie wyniki i uznać je za oddające sytuację całego kraju. Z drugiej strony na tym właśnie obszarze od wielu lat są prowadzone badania empiryczne dotyczące młodzieży, co świadczy o bogatej tradycji w tym względzie1. Bliższe informacje o przeprowadzonych badaniach na temat postawy 3X Czytelnik znajdzie w Nocie metodologicznej umieszczonej na końcu książki. Zawiera ona opis specyﬁki badań, ich przebieg, dobór próby, charakterystykę respondentów. Jej przedstawienie wydaje mi się istotne dla całości książki, ponieważ zostały w niej umieszczone odniesienia do danych empirycznych, a pewne ustalenia stanowią wynik ich opracowania. Książka Postawa 3X wśród młodzieży – coś więcej niż abstynencja. Studium psychokulturowe jest kierowana do praktyków koncentrujących się na proﬁlaktyce oraz badaczy zajmujących się zdrowiem i chorobą zarówno w dziedzinie psychologii, jak i socjologii. Jej odbiorcami może być także młodzież, która przyjęła taką postawę, ale również ci młodzi ludzie, którzy próbowali tak żyć lub myślą o tym, aby przyjąć taki styl życia, jednak ze względu na presję społeczną nie mogą tego zrobić. Dziękuję osobom, które pomogły mi w tworzeniu tej publikacji na różnych etapach: zbierając dane, kontaktując się z potencjalnymi respondentami i dysku1

Mam tutaj na myśli tzw. toruńskie badania dynamiczne realizowane w Zakładzie Socjologii Młodzieży i Edukacji w IRWiR PAN od 1972 roku do teraz, śledzące losy szkolne i życiowe kilkutysięcznych grup młodzieży oraz badania prowadzone od 2001 roku przez Zakład Socjologii Edukacji i Młodzieży przy Instytucie Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopenika.

Wprowadzenie

tując nad teoretycznym kształtem analiz. Przede wszystkim dziękuję tym, którzy żyjąc w abstynencji i traktując ją jako wartość, zgodzili się na długie rozmowy na temat ich doświadczeń związanych z takim wyborem. Dziękuję ludziom żyjącym zgodnie z założeniami ruchu Straight Edge, którzy umożliwili mi dotarcie do materiałów znajdujących się w alternatywnym obiegu. Wyrazy uznania należą się także Annie Jaworskiej, która koordynowała kontakty ze szkołami oraz pomogła mi przeprowadzić badania na ich terenie. Publikacja nie mogłaby powstać, gdyby nie kilka osób, dzięki którym zrodził się pomysł podjęcia tej problematyki. Chciałabym podziękować: Rodzicom, Ewie i Franciszkowi, za wartości, które przekazali mi w życiu; Siostrze Natalii, która kilkakrotnie stanowiła inspirację w trakcie pisania tej książki; Mężowi Marcinowi za cierpliwość i pomoc w trudnych sytuacjach, które towarzyszyły pracy nad tą książką, oraz za sugestie Pierwszego Czytelnika; wszystkim Kobietom ważnym w moim życiu; a także prof. dr. hab. Ryszardowi Borowiczowi za stworzenie przestrzeni do ujawnienia się własnych pomysłów oraz dr Monice Kwiecińskiej-Zdrence za uwagi merytoryczne, które znalazły swoje odbicie w ostatecznym kształcie publikacji.