Leppert zwiazki milosne w sieci

Kamila Kacprzak Roman Leppert

ZWIĄZKI MIŁOSNE W SIECI POSZUKIWANIE PARTNERA ŻYCIOWEGO NA PORTALACH RANDKOWYCH

Kraków 2013

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 3

06.09.2013 11:23

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013

Recenzent: dr hab. Jacek Pyżalski

Redakcja i korekta: Klaudia Dróżdż, Anna Kurzyca www.e-dytor.pl

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Wydanie publikacji sfinansowane przez Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

ISBN 978-83-7850-466-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 4

06.09.2013 11:23

Spis treści Wstęp ....................................................................................................................

7

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów 1.1. Krótka historia powstania sieci ................................................................

1.2. Różne sposoby definiowania pojęcia Internetu ....................................

1.3. Cyberprzestrzeń jako miejsce nawiązywania kontaktów ...................

1.4. Komunikacja w Internecie ........................................................................

1.5. Tożsamość w sieci ......................................................................................

1.6. Teorie potwierdzające lub negujące możliwości budowania wartościowych relacji w Internecie ........................................................

11 13 14 21 25 30

Rozdział 2. Dobór partnerów 2.1. Ogólna charakterystyka okresu wczesnej dorosłości ..........................

2.2. Eksplikacja pojęcia partnera życiowego .................................................

2.3. Przemiany w sposobach poszukiwania partnera życiowego ..............

2.4. Czynniki wpływające na atrakcyjność interpersonalną partnera .....

35 36 39 42

Rozdział 3. Miłość w Internecie 3.1. Rodzaje i opis intymnych relacji online .................................................

3.1.1. Głębokie związki uczuciowe online .............................................

3.1.2. Powierzchowny cyberflirt i cyberseks .........................................

3.2. Charakterystyka portali randkowych .....................................................

3.3. Przestrzeń Internetu jako wyzwolenie od ograniczeń wewnętrznych i zewnętrznych w nawiązywaniu kontaktów ............

3.4. Strategie budowania profilu dostępnego w serwisie randkowym .....

3.5. Przeniesienie relacji online do świata offline ........................................

3.6. Reguły gry, czyli zasady randek online ...................................................

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 5

49 50 53 54 57 59 62 63

06.09.2013 11:23

6

Spis treści

3.7. Zagrożenia czyhające na internautów szukających miłości w sieci ............................................................................................. 65 3.8. Przyszłość randek internetowych ............................................................ 68

Rozdział 4. Projekt badawczy 4.1. Typ badań naukowych ...............................................................................

4.2. Pytania badawcze ........................................................................................

4.3. Charakterystyka obiektu badań ...............................................................

4.4. Schemat badań naukowych ......................................................................

4.5. Metody zbierania i analizowania danych ...............................................

71 72 73 75 75

Rozdział 5. Wyniki badań własnych 5.1. Stosunek respondentów do świata wirtualnego ..................................

5.2. Podejmowanie przez respondentów decyzji o zarejestrowaniu się na portalu randkowym .......................................

5.3. Strategie budowania profilu wykorzystywane przez respondentów ...................................................................................

5.4. Doświadczenia respondentów związane z korzystaniem z portalu randkowego ................................................................................

5.5. Doświadczenia respondentów w nawiązywaniu kontaktów z innymi osobami na portalu randkowym ........................

5.6. Doświadczenia respondentów związane z poszukiwaniem partnera życiowego ....................................................................................

5.7. Długość i częstotliwość korzystania z oferty portalu randkowego przez respondentów ...................................................................................

5.8. Wnioski z badań .........................................................................................

Zakończenie

77 83 90 106 114 143 151 156

................................................................................................................. 167

Bibliografia ..................................................................................................................... 171 Netografia ............................................................................................................ 174

Spis tabel .................................................................................................................. 177

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 6

06.09.2013 11:23

Wstęp

I

nternet, który znamy dzisiaj, w swoim pierwotnym kształcie wyglądał zupełnie inaczej. Początkowo nie był on wcale przeznaczony do tego, aby łączyć ludzi, ale z czasem zaczęto go wykorzystywać jako środek komunikacji, po to, by nawiązywać i budować relację z innymi. Zmiana, jaka dokonała się w sposobie wykorzystywania Internetu, związana jest z nieprzewidywalnym tokiem ewolucji technologicznej. Obecnie wirtualny świat przenika się z przestrzenią codziennego życia. Jest środowiskiem alternatywnym wobec świata realnego, chociaż dla osób, które obcowały z nowymi technologiami już od urodzenia, te przestrzenie stanowią nierozerwalną jedność [Pyżalski, 2012, s. 67–68]. Niezależnie jednak od kontekstu generacyjnego, cyberprzestrzeń pochłania coraz więcej ludzkiej energii, angażując nasz czas i nasze emocje [Orszulak-Dudkowska, 2010, s. 80]. Twórcy tego medium nie spodziewali się, że ludzie wykorzystają Internet do realizacji własnych celów towarzyskich i do poszukiwania miłości. Być może ten nowy sposób porozumiewania się między internautami będzie wpływał na ich relacje z innymi ludźmi, na charakter zawieranych związków. Komunikacja jest tu o tyle ważna, że bez niej żaden związek nie może się rozwijać, trwać i zakończyć.

Stanowi jego warunek i podstawę [Whitty, Carr, 2009, s. 12–13]. Pierwsze badania nad komunikacją zapośredniczoną doprowadziły do skoncentrowania uwagi badaczy na ograniczeniach tej formy kontaktu ze względu na wyeliminowanie poziomu niewerbalnego w komunikacji zapośredniczonej przez komputer, brak wskazówek kontekstowych czy informacji o kontekście społecznym. Sceptycy twierdzili, że Internet należy uznać za narzędzie tworzenia słabych więzi. Tymczasem okazuje się, że powstają związki oparte na pośrednictwie komputerów, głębokie związki uczuciowe online, i ludzie z powodzeniem nawiązują nowe znajomości, które później przenoszą do świata rzeczywistego, budując satysfakcjonujące relacje. Współczesny świat sprzyja takiemu rozwiązaniu, ponieważ pośpiech, niepewność jutra oraz walka o przetrwanie zmusza młodych ludzi w okresie wczesnej dorosłości do podejmowania w pierwszej kolejności zadań życiowych związanych

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 7

06.09.2013 11:23

8

Wstęp

z uzyskaniem stabilizacji zawodowej i finansowej, a dopiero później możliwe jest poszukiwanie partnera życiowego i zakładanie rodziny. Portale randkowe nie tylko pozwalają zaoszczędzić czas, który stał się drogim i cenionym towarem, ale również są miejscem stanowiącym duże ułatwienie dla osób mających problemy z wchodzeniem w relacje offline z powodu nieśmiałości czy innych przyczyn społecznych, jak też dla osób homoseksualnych.

Wykorzystywanie Internetu jako miejsca, gdzie nawiązuje się bliskie relacje interpersonalne, także w celu poszukiwania partnera życiowego – rozumianego jako ktoś ważny, współtworzący związek dwóch osób przeciwnej lub tej samej płci, który opiera się na wspólnych planach, wierności fizycznej i emocjonalnej, wsparciu emocjonalnym, finansowym lub szeroko rozumianej pomocy – jest zjawiskiem, które nie zostało szeroko opracowane, zwłaszcza przez polskich badaczy, choć liczba portali randkowych i korzystających z nich osób stale wzrasta. Stanowiło to uzasadnienie co do potrzeby wykonania badań teoretycznych eksploracyjnych, ich celem było poznanie doświadczeń osób korzystających z serwisów randkowych.

Badaniami objęto grupę pięciu osób w przedziale wiekowym 18–29 lat, która została wybrana głównie na podstawie kryterium okresu korzystania z portalu randkowego (od sześciu miesięcy do ośmiu lat) oraz zdobytych w tym czasie doświadczeń związanych z poszukiwaniem partnera życiowego przez Internet (typy nawiązanych relacji). Biorąc pod uwagę niepowtarzalność doświadczeń respondentów, studium przypadku jako schemat badań jakościowych wydawało się najbardziej odpowiednie. Aby zgromadzić potrzebne dane, posłużono się wywiadem półstandaryzowanym oraz przeszukiwaniem archiwum, w tym wypadku były to profile respondentów na portalu randkowym.

Zgromadzone w wywiadzie wypowiedzi osób badanych są podstawą do sformułowania odpowiedzi na zawarte w pracy pytania badawcze, które dotyczyły: procesu podejmowania decyzji o zarejestrowaniu się na portalu randkowym, długości i częstotliwości korzystania z tego miejsca, strategii budowania profilu, doświadczeń respondentów związanych z ich funkcjonowaniem na portalu randkowym oraz nawiązywaniem kontaktu z innymi użytkownikami. Także dotychczasowe doświadczenia respondentów związane z poszukiwaniem partnera życiowego stanowiły ważny obszar zainteresowań badawczych.

Przegląd literatury został przedstawiony w trzech rozdziałach i dotyczy najważniejszych kwestii poruszonych w pracy. Po pierwsze, należało scharakteryzować Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów, z uwzględnieniem historii jego powstania i następstwami procesu prywatyzacji sieci internetowych aż do czasów obecnych, kiedy Internet stał się przestrzenią egalitarną, będącą częścią naszego codziennego funkcjonowania. W tych rozważaniach pojęto również tematykę możliwości nawiązywania wartoś-

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 8

06.09.2013 11:23

9

Wstęp

ciowych relacji w sieci, także biorąc pod uwagę właściwości komunikacji zapośredniczonej przez komputer.

Po drugie, istotne było poznanie mechanizmów wpływających na decyzję o wyborze partnera z punktu widzenia psychologii ewolucjonistycznej i społecznej, ale również z prześledzenia sposobów poszukiwania partnera życiowego na przestrzeni wieków. W związku z tym, że w badaniu brały udział osoby będące w wieku wczesnej dorosłości, konieczne było scharakteryzowanie tego okresu życia człowieka z uwzględnieniem zadań rozwojowych przewidzianych na ten czas.

Przedmiotem analiz w kolejnym rozdziale było zjawisko miłości w Internecie, która przybiera postać intymnych relacji o odmiennych celach i przestrzeniach ich realizowania w zależności od potrzeb partnerów. Szczególnym zainteresowaniem objęto portale randkowe jako miejsce nawiązywania nowych znajomości, ale także miejsce budowania swojego wizerunku oraz narzędzie zaspokajania potrzeb. Przedstawione zostały perspektywy rozwoju portali randkowych, jak też niebezpieczeństwa związane z poszukiwaniem miłości w sieci.

Rozdział piąty stanowi analizę zgromadzonego materiału badawczego.

W tym miejscu zostały udzielone odpowiedzi na sformułowane wcześniej pytania badawcze, co pozwoliło na poznanie poglądów, wyobrażeń oraz doświadczeń respondentów związanych z funkcjonowaniem na portalu randkowym, nawiązywaniem nowych znajomości oraz poszukiwaniem partnera życiowego w świecie rzeczywistym. W ostatniej części pracy znajduje się zakończenie podsumowujące analizę zebranego materiału.

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 9

06.09.2013 11:23

Rozdział 1

Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

1.1. Krótka historia powstania sieci Dla narodzin sieci komputerowych kluczowym momentem był rok 1957, kiedy to Związek Radziecki wystrzelił w kosmos pierwszego sztucznego satelitę Ziemi o nazwie „Sputnik”. Aby zdobyć technologiczną i militarną przewagę, rząd amerykański przeznaczył duże fundusze na rozwój nauki i projektów wojskowych. Założono wówczas instytucję o nazwie ARPA (Advanced Research Project Agency), której zadaniem było wyszukiwanie i wspieranie naukowców angażujących się w projekty mogące przyczynić się do wygranej Ameryki. Pomysł zbudowania pierwszej sieci pojawił się jako odpowiedź na potrzeby naukowców, którzy, współpracując, musieli się komunikować pomimo dzielących ich odległości. Mimo że według początkowych założeń sieć nie miała służyć armii, lecz naukowcom, jej infrastruktura została oparta na modelu komunikacji opracowanym dla wojska w latach pięćdziesiątych. W późniejszym czasie dokonano podziału sieci na część akademicką i wojskową [Podgórski, 2006, s. 80–82]. Wspomniana już ARPA sfinansowała rozwój ośrodków komputerowych w wybranych uniwersytetach. Plan sieci, nazwanej Arpanet, został zaprezentowany w 1969 roku [Wieczorkowski, 2007, s. 413], od tego momentu rozpoczął się jej szybki rozwój. Cztery lata później stworzona sieć umożliwiała połączenie się z instytucjami położonymi poza obszarem Stanów Zjednoczonych [Podgórski, 2006, s. 82]. Siecią oraz komputerami zaczęły interesować się nie tylko instytucje rządowe, ale również prywatne firmy. Przejęły one część naukowców współpracujących

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 11

06.09.2013 11:23

12

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

z ARPA i dążyły do „prywatyzacji” sieci poprzez podłączanie kolejnych komercyjnych sieci lokalnych oraz popularyzację komputerów, które stawały się coraz mniejsze. W latach osiemdziesiątych nastąpiła silna ewolucja komunikacji za pomocą sieci komputerowych, ponieważ możliwe było łączenie komputerów osobistych poprzez modem i sieć telefoniczną. Usenet jest przykładem sieci, które tworzą niepołączone ze sobą bezpośrednio komputery. Pierwotnym celem działania Usenetu była wymiana informacji na temat prac nad systemami komputerowymi, jednak dyskusje prowadzone w ramach sieci dotyczyły także innych tematów. Te nieograniczone rozmowy stanowią pierwowzór obecnych forów dyskusyjnych [Podgórski, 2006, s. 82–83].

Także na gruncie polskim szczególną rolę odegrało środowisko akademickie, które budowę sieci rozpoczęło jeszcze w latach siedemdziesiątych.

W 1990 roku podjęto współpracę z firmą IBM, a sam projekt nazwano „Inicjatywą IBM-owską”. Powołano również grupę o nazwie Naukowe i Akademickie Sieci Komputerowe (NASK), której celem było koordynowanie programu budowy i rozwoju sieci komputerowych dla środowisk akademickich [Wieczorkowski, 2007, s. 414].

Jednak już niedługo sieć internetowa stała się niewątpliwie środowiskiem egalitarnym, do którego podłączyć się mógł każdy, kto posiadał komputer.

W roku 2002 szacowano, że ponad 600 milionów ludzi na świecie miało do niego dostęp. W konsekwencji Internet staje się naturalnym tłem codziennego życia i nikt już nie podważa, że może on mieć znaczący wpływ na życie społeczne [Bargh, McKenna, 2009, s. 26–27]. Stało się to za sprawą powstania i wprowadzenia nowej generacji serwisów internetowych, których treść jest głównie tworzona przez internautów. Po serii konferencji na temat nowych technik internetowych, zorganizowanych przez firmy O’Reilly i MediaLive International, aby podkreślić nowe oblicze Internetu, wprowadzono określenie Web 2.0 [Siuda, 2007–2008, s. 310]. Stanowi ono opozycję do starszych serwisów określanych jako Web 1.0, podkreślając ich różnice na wymiarze dynamiczność–statyczność oraz roli użytkownika: bierny odbiorca– –nadawca, ponieważ w sieci każdy może mieć status osoby publikującej oraz aktywnie włączającej się w proces komunikacji, nawet jeśli mamy na myśli wybór stron WWW i podążanie hipertekstualną pajęczyną odnośników [Robak, 2010, s. 14–16].

Serwisy społecznościowe (tzw. social networking), w tym także społeczności z kręgu business networking, serwisy z kręgu social publishing, serwisy zakładkowe, newsfeedy – każde z nich możemy zaliczyć do nurtu Web 2.0.

Wprowadzenie tych zmian niesie za sobą zmianę w aspekcie społecznym: użytkownicy mają większy wpływ na kształt serwisu (autorzy witryn przygotowują serwis, ale to internauci dostarczają zawartość, np. pliki wideo zamieszczane na stronie YouTube), także hierarchiczność porządkowania tre-

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 12

06.09.2013 11:23

13

1.2. Różne sposoby definiowania pojęcia Internetu

ści w Internecie (folksonomia np. katalogów stron internetowych). Podkreśla się społeczny charakter funkcjonujących serwisów (budowa listy kontaktów, wymiana wiadomości, dyskusja) i potencjał intelektualny, jaki z tego faktu wynika (np. tworzona zespołowo Wikipedia) [Siuda, 2007–2008, s. 311– –316]. Krytycznie do udziału internautów w kreowaniu kultury odnosi się jednak Andrew Keen, który w podobnym tonie zatytułował swoją książkę: Kult amatora. Jak Internet niszczy kulturę. Zauważa, że sieć w obecnym kształcie jest miejscem realizacji wszelkich możliwych grzechów – społecznych i etycznych. Chodzi tutaj nie tylko o kradzież własności intelektualnej czy tożsamości, łamanie zasad prywatności, oszustwa i manipulację w dostępie do treści, ale również pornografię i hazard internetowy [Keen, 2007].

1.2. Różne sposoby definiowania pojęcia Internetu Formalna definicja Internetu brzmi następująco: [...] jest to globalna sieć (system informatyczny łączący lokalne sieci różnych systemów), oparta na przesyłaniu pakietów między serwerami w protokole TCP/IP [Leiner i in., 2000; cyt. za: Nowak, Krejtz, 2006, s. 5].

Internet oraz procesy w nim zachodzące są przedmiotem badań wielu subdyscyplin naukowych i odmiennie na swoim gruncie mogą być definiowane. Powyższa definicja, z racji użytych w niej sformułowań, może być bliższa informatykowi, a zupełnie inaczej na Internet będzie spoglądał filozof kultury. Jego zainteresowania badawcze dotyczyć będą wpływu nowoczesnych technologii i rozwoju Internetu na współczesną kulturę, wskazanie zmian, jakie ten wpływ spowodował w naszym sposobie myślenia i postrzegania świata. Jak pisze Marcin Sieńko: Internet jest narzędziem, nowoczesną maszyną dialektyczną, która przyczynia się do narastającej dominacji techniki nad kulturą. Jest przede wszystkim nowym medium, przy użyciu którego komunikujemy się z innymi ludźmi i przy użyciu którego tworzymy kulturę [Sieńko, 2002, s. 65–66].

Także psycholodzy zauważają, że Internet stał się nieodłącznym elementem życia współczesnego człowieka, dlatego w swoich rozważaniach poświęcają wiele uwagi procesom społecznym zachodzącym w cyberprzestrzeni.

Na gruncie socjologii Anna Kubczak próbuje sprecyzować nowo wprowadzone pojęcie cybersocjologii, w której kręgu zainteresowań ważne miejsce zajmuje komunikacja zapośredniczona przez komputer czy problematyka społecznych aspektów Internetu [Kubczak, 2001].

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 13

06.09.2013 11:23

14

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

W wielu zakresach dotyczących definiowania, czym jest Internet, panuje zgoda między badaczami. Przyjmuje się, że jest on najważniejszym nośnikiem zmiany cywilizacyjnej we współczesnym świecie. Zmiana ta dotyczy głównie przestrzeni społecznej i kontekstu społecznego, w którym znajduje się jednostka. Poprzez Internet możliwe jest zaspokajanie potrzeb społecznych, ponieważ odległość fizyczna i bariery z tym związane zostały zniesione – komunikujemy się między sobą, ale także utrzymujemy kontakt z różnymi instytucjami, zawieramy transakcje handlowe, poszukujemy w sieci informacji z racji ich łatwego dostępu [Nowak, Krejtz, 2006, s. 5–6].

Brakuje jednak zgody co do tego, jak z perspektywy społecznej opisywać Internet. W literaturze przedmiotu prezentowane są co najmniej dwa sposoby rozumienia tego pojęcia: 1. Internet to nowy, multimedialny sposób komunikacji między ludźmi i instytucjami. Pozwala na przekaz tekstu, obrazu i dźwięku, także na komunikację dwustronną, tanią i sprawną.

2. Internet jest nowym społeczeństwem istniejącym w przestrzeni wirtualnej.

Społeczeństwo to ma własne instytucje, normy i kulturę. Sieć kontaktów w nim przypomina tkankę społeczną, jednak nie jest najczęściej znana płeć, wiek i status społeczny obywateli. W społeczeństwie Internetu zachodzą rzeczywiste procesy społeczne: zawiązują się przyjaźnie, rodzi się miłość, walczą ze sobą wrogie obozy [Nowak, Krejtz, 2006, s. 6].

W niniejszej pracy przyjęte zostały oba te ujęcia, ponieważ stanowią one jednocześnie główne założenia dotyczące zasadności prowadzenia badań dotyczących nawiązywania miłosnych relacji w Internecie.

Spostrzeganie Internetu jako społeczeństwa implikuje fakt, że warto badać zjawiska społeczne w nim zachodzące [Nowak, Krejtz, 2006, s. 7]. Spośród wielu zachodzących w sieci zjawisk głównym przedmiotem zainteresowania uczyniono proces nawiązywania relacji międzyludzkich w sieci, prowadzący do stworzenia bliskiego związku w cyberprzestrzeni, a w konsekwencji także w świecie rzeczywistym. W związku z tym, że w procesie tym główną rolę odgrywa komunikacja zapośredniczona przez komputer, dostrzec można również potrzebę uwzględnienia także pierwszego ujęcia.

1.3. Cyberprzestrzeń jako miejsce nawiązywania kontaktów Samo pojęcie cyberprzestrzeń po raz pierwszy zostało użyte w roku 1984 przez Williama Gibsona w opublikowanej powieści science fiction pt. Neuromancer. Ten amerykański pisarz niewiele wiedział o komputerach oraz o możliwościach porozumienia się, jakie miała wkrótce przynieść cyber-

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 14

06.09.2013 11:23

15

1.3. Cyberprzestrzeń jako miejsce nawiązywania kontaktów

przestrzeń. Pomimo że pisał o nieistniejących rzeczach, udało mu się wpłynąć na sposób myślenia o komunikacji internetowej, a sam Internet stał się synonimem cyberprzestrzeni (chociaż tworzą ją wszystkie systemy komunikacji elektronicznej, istnieje również w świecie rozmów telefonicznych).

Gibson pisze o cyberprzestrzeni jako o miejscu, w którym można spełnić swoje marzenia, bawić się, doświadczać intensywnych doznań seksualnych.

Każdy może tam wymyśleć swoją nową tożsamość, a nowa wirtualna rzeczywistość staje się bardziej pociągająca niż dotychczasowe życie [za: Whitty, Carr, 2009, s. 77–78].

Pierre Delvy w tekście Deuxième déluqe („Drugi potop”), napisanym na zlecenie Komisji Kultury Rady Europy w 1996 roku, zdefiniował cyberprzestrzeń jako przestrzeń otwartego komunikowania się za pośrednictwem połączonych komputerów i pamięci informatycznych pracujących na całym świecie [Nowak, 2010].

Marie-Laure Ryan utożsamia termin cyberprzestrzeń z pojęciem wirtualna rzeczywistość. Urealnieniu tego świata, wygenerowanego przez komputer, ma służyć immersyjny i interaktywny charakter doświadczeń nabywanych w świecie offline [Pisarski, 2006]. Ogólnie zjawisko immersji można określić jako proces wciągania, pochłaniania lub zanurzania człowieka w środowisku elektronicznym, w wyniku czego aktywizuje on tam swoje działania i jest duchowo zaangażowany. W prosty sposób można wyjaśnić to pojęcie, przywołując na myśl osobę, która zapomniała o swoim otoczeniu, jest obecna w świecie wirtualnym i tak bardzo zaangażowała się w zmieniające się treści na monitorze, że sprawia wrażenie wyobcowanej [Ostrowicki, 2007, s. 539–540]. Interaktywność to kluczowy element rzeczywistości psychologicznej i społecznej w cyberprzestrzeni. Większość pozostałych typów rzeczywistości wirtualnych nie umożliwia uczestnikom bycia jednocześnie odbiorcą i nadawcą treści, a więc nie zachodzi między nimi faktyczna interakcja [Ben-Ze’ev, 2005, s. 17]. Można wyróżnić dwa poziomy interaktywności: – interakcja człowieka z komputerem: [...] polega na takim komunikowaniu się z komputerem, po którym użytkownik otrzymuje informację zwrotną. Możliwe jest to np. dzięki odnośnikom hipertekstowym, stosowaniu systemów wyszukujących czy chociażby umieszczaniu odnośników gier interaktywnych w obrębie strony WWW [...];

– interakcja człowieka z drugim człowiekiem: Internet umożliwia wymianę informacji pomiędzy ludźmi mieszkającymi w różnych częściach świata. Pozwala na swobodną wymianę zdań i opinii [Szczepańska, 2000, s. 60].

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 15

06.09.2013 11:23

16

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

Ten drugi poziom interaktywności ma o wiele większe znaczenie, ponieważ ta cecha cyberprzestrzeni umożliwia budowanie rzeczywistych relacji między ludźmi.

Aaron Ben-Ze’ev autor książki Miłość w sieci. Internet i emocje wskazuje jeszcze inne cechy, które charakteryzują cyberprzestrzeń, a mianowicie: – wyobraźnię, – dostępność, – anonimowość.

Wyobraźnia i wspomniana interaktywność wskazują na główną zaletę cyberprzestrzeni, czyli angażowanie się w ekscytujące interaktywne działania.

Kolejne dwie cechy dotyczą niskich kosztów i obniżonego ryzyka, jakie wiąże się z podejmowaniem tych działań. Wymienione cechy wielokrotnie pojawią się w niniejszym opracowaniu z uwagi na to, że determinują one charakter kontaktów nawiązywanych w Internecie i w dalszej części pracy zostaną one szerzej opisane. W tym miejscu warto zaznaczyć, że wyobraźnia odgrywa w cyberprzestrzeni bardzo dużą rolę, stanowi substytut wielu rzeczywistych działań, rekompensuje brak bezpośredniego obrazu i bodźców dotykowych czy słuchowych. Co więcej, wyobraźnia nie ma właściwie żadnych praktycznych ograniczeń i w cyberprzestrzeni możemy przedstawiać siebie samych w dowolny sposób, a także, mimo posiadania niewielu informacji, wyobrażać sobie innych ludzi napotkanych w sieci [Ben-Ze’ev, 2005, s. 35, 114].

Cyberprzestrzeń to również alternatywne dostępne otoczenie, umożliwiające łatwe, tanie i szybkie korzystanie z wielu oferowanych i pożądanych opcji. Jako przestrzeń egalitarna dostępna jest niemal dla wszystkich, bez względu na płeć, wiek, status społeczny czy atrakcyjność [Ben-Ze’ev, 2005, s. 32, 34]. Ograniczeniem może być tutaj poziom kompetencji w zakresie wykorzystywania nowych mediów, który według twórców teorii generacji cyfrowej jest zróżnicowany ze względu na przynależność do określonego pokolenia. Jacek Pyżalski [2012, s. 68] podaje za Markiem Prenskym [2001], że młodzi ludzie, którzy od urodzenia obcują z wieloma technologiami są „jakościowo inni” niż pokolenie dorosłych, u których nowe media pojawiły się dopiero w pewnym momencie życia. M. Prensky [2001] tych pierwszych nazywa cyfrowymi tubylcami, a tych drugich – cyfrowymi imigrantami. To co ich różni, to sposób, w jaki spostrzegają rzeczywistość oraz przetwarzają informację [Pyżalski, 2012, s. 68]. Don Tapscott także dokonał rozróżnienia obecnie żyjącego społeczeństwa w kontekście generacyjnym, wyróżnił: tzw. pokolenie wyżu demograficznego (osoby urodzone w latach 1946– –1964, dla których telewizja była nowym i potężnym medium), pokolenie niżu demograficznego – pokolenie X (1965–1976), pokolenie sieci (osoby, które urodziły się między 1977 a 1997 rokiem), nazywane pokoleniem Y, i przedstawicieli nowego pokolenia (osoby urodzone po roku 1998) – pokolenie Z. Autor zauważa, że dorastanie tej populacji w epoce cyfrowej ma

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 16

06.09.2013 11:23

17

1.3. Cyberprzestrzeń jako miejsce nawiązywania kontaktów

ogromny wpływ na sposób myślenia jej członków [Tapscott, 2010, s. 55–59].

W kontekście funkcjonowania młodych osób nie można zatem mówić o cyberprzestrzeni jako o otoczeniu alternatywnym, ponieważ dla tego pokolenia świat online i offline stanowią jedność i są nierozdzielne w codziennym funkcjonowaniu.

Ostatnią wyróżnioną przez Ben-Ze’eva cechą cyberprzestrzeni jest anonimowość, która [...] łagodzi ryzyko związane z działaniami w niej podejmowanymi. Zmniejsza też podatność na zranienie i znaczenie norm społecznych, a co za tym idzie – ludzie czują się pewniej i swobodniej, działając zgodnie z własnymi pragnieniami.

Co ważne, większe poczucie bezpieczeństwa ułatwia otwieranie się, a to sprzyja budowaniu więzi z innymi [Ben-Ze’ev, 2005, s. 36]. Jan Grzenia zauważa, że anonimowość internetowa nie jest tym samym co „anonimowość realna”. W komunikacji realnej anonim zwraca się zwykle do osoby, z którą pozostaje w jakiejś styczności, nie są to dla siebie osoby zupełnie obce.

W sieci może dojść do rozmowy między osobami nieznającymi się wcześniej i anonimowość potrzebna jest do usprawnienia procesu porozumiewania się. Służy jako metoda przełamania typowych pragmatycznych ograniczeń i utrudnień komunikacyjnych, jak konieczność różnicowania form ze względu na wiek czy status rozmówcy [Grzenia, 2006, s. 70–71].

Przdstawione cechy cyberprzestrzeni zwiększają urok sieci i sprawiają, że ludzie czują większą ekscytację związaną z niewielką ilością informacji, dotyczącą np. potencjalnego rozmówcy, a jednocześnie są bardziej skłonni do zdradzania intymnych szczegółów swojego życia. Towarzyszy temu komfort fizyczny, ponieważ można przebywać w zupełnie dowolnym miejscu i czasie, nie martwiąc się swoim wyglądem. Zachowując anonimowość, odczuwamy większy komfort psychiczny związany z poczuciem bezpieczeństwa.

Powyższy fragment charakteryzuje właściwości cyberprzestrzeni szczególnie w kontekście nawiązywania nowych kontaktów, które przez jakiś czas są utrzymywane w świecie online. Analizy empiryczne pokazują jednak, że społeczności internetowe są często konstruowane na bazie relacji w świecie rzeczywistym. W badaniach Kaveri Subrahmanyam i innych studenci podawali zbliżone listy osób, z którymi kontaktują się na różne sposoby, zarówno w świecie offline, jak i online [za: Pyżalski, 2012, s. 48]. W większości grono ich znajomych na portalach społecznościowych – jak dowodzą Patti M. Valkenburg i Jochen Peter – stanowiły osoby, które są ich przyjaciółmi offline lub takie, które spotkały chociaż raz w tzw. realu [za: Pyżalski, 2012, s. 48].

Warto więc przyjąć następujący podział związków: – relacje pozostające tylko i wyłącznie online; – relacje nawiązywane online, które ulegają dewirtualizacji;

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 17

06.09.2013 11:23

18

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

– znajomości, które zainicjowane są w świecie offline, a potem na stałe lub czasowo się wirtualizują; – związki realizowane bez przerwy z wykorzystaniem zarówno komunikacji twarzą w twarz, jak i zapośredniczonej.

W obecnym ujęciu w niniejszej pracy mowa jest o wszystkich tego typu sytuacjach (o czym świadczą wypowiedzi respondentów, którzy wzięli udział w prowadzonych badaniach), jednak w części poświęconej przeglądowi literatury szczególną uwagę poświęcono dwóm pierwszym typom związków.

Jest to działanie celowe, aby nadać ramy teoretyczne służące wyjaśnieniu zjawiska nawiązywania miłosnych relacji w sieci, np. na portalach randkowych.

Powyżej zaproponowana została typologia związków, której zakres dotyczy jedynie tych relacji, które nawiązują do świata online. Jak pokazują badania, komunikacja jest jednym z podstawowych celów korzystania z Internetu [Batorski, 2011, s. 317]. Badania Magdaleny Szpunar są przykładem potwierdzającym ten wniosek, ponieważ 39% respondentów przyznaje, że Internet zacieśnia stosunki międzyludzkie. Użytkownicy sieci zauważają, że internautów łączy szczególny rodzaj więzi, niespotykany poza siecią, i często odczuwają oni poczucie przynależności do jakiejś wspólnoty. Są jednak osoby, które dostrzegają pewną nietrwałość tych relacji i niemal połowa respondentów uważa, że w Internecie nie można spotkać prawdziwych przyjaciół.

To, co łączy ludzi w świecie wirtualnym, to najczęściej wspólne zainteresowania, intensywne kontakty między członkami oraz wspomniane już poczucie przynależności [Szpunar 2008, s. 32–33]. Trzeba jednak zauważyć, że każde środowisko Internetu ma swoją specyfikę związaną z uczestnictwem w nim. Środowiska internetowe różnicuje to, jakie motywacje wywołują u użytkowników, że do nich przystępują, jakie funkcje psychologiczne pełnią dla swoich członków oraz jakie potrzeby pozwalają zaspokoić. Sposoby zachowania się uczestników oraz sposoby komunikacji także nie pozostają bez znaczenia. Wspomniane środowiska są dynamiczne, a ich cechy się zmieniają, powstają również kolejne nowe przestrzenie, które zrzeszają osoby zgodnie z ich oczekiwaniami [Nowak, Krejtz, 2006, s. 17]. Oto niektóre z interesujących miejsc [Whitty, Carr, 2009, s. 22–24]: 1. Poczta elektroniczna – jest to forma komunikacji asynchronicznej, pozwalająca na porozumiewanie się dwóch lub większej liczby osób poprzez wysyłanie wiadomości (e-maili).

2. Grupy dyskusyjne – polegają na ciągłej, publicznej wymianie wiadomości na dany temat. Jest to forma komunikacji asynchronicznej. Informacje te nie są przechowywane na jednym serwerze.

3. Fora dyskusyjne – działają podobnie jak grupy dyskusyjne, ale treść forum przechowywana jest na jednym serwerze. Co więcej, stanowią najczęściej samodzielną witrynę internetową lub jej część, na której użytkownicy

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 18

06.09.2013 11:23

19

1.3. Cyberprzestrzeń jako miejsce nawiązywania kontaktów

mogą publikować swoje wiadomości, ale nie porozumiewają się interaktywnie.

4. Czat – rozmowa na czacie jest synchroniczna, możliwa jest indywidualna rozmowa z wybraną osobą albo użytkownik czatu może napisać wiadomość widoczną także dla pozostałych osób znajdujących się w pokoju na tym samym czacie.

5. Komunikatory internetowe – umożliwiają porozumiewanie się dwóch lub większej liczby użytkowników w tym samym czasie, a więc jest to forma komunikacji synchronicznej. Używając komunikatora, można odbyć prywatną rozmowę lub dyskusję w grupie. Komunikatory najczęściej powiadamiają o aktywności znajomych, którzy są wpisani na listę kontaktów.

6. MUD-y i MOO – wymiar lub domena, w której jednocześnie znajduje się wielu użytkowników. Jest to kolejna forma komunikacji synchronicznej, oparta na tekście pisanym. Użytkownicy występują jako postacie z gry i porozumiewają się z innymi wirtualnymi postaciami.

7. Blogi – to osobisty dziennik lub pamiętnik prowadzony w sieci. Osoby prowadzące blog nazywane są blogerami. W zależności od wolnego czasu, chęci i potrzeb uaktualniają swój blog, często pozwalając także na komentowanie nowych wpisów przez innych.

8. Portale randkowe – są to portale matrymonialne, randkowe i towarzyskie skierowane do osób, które chcą nawiązywać nowe znajomości. Użytkownicy takich portali budują swój profil, który najczęściej zawiera opis użytkownika i jego zdjęcia, czasami krótkie nagrania lub filmy. Użytkownik po zarejestrowaniu może oglądać profile innych osób i nawiązywać kontakty [Whitty, Carr, 2009, s. 22–24].

9. Portale społecznościowe – to serwisy internetowe, które istnieją, opierając się na zgromadzonej na nich społeczności. Pozwalają na publikowanie wiadomości i zdjęć, oglądanie profili innych osób, rozmowę z użytkownikami [Laskowski, 2008, s. 186–187].

Z raportu Diagnoza społeczna 2011 wynika, że Polacy najczęściej korzystają z poczty elektronicznej (61%), komunikatorów internetowych (41%), a do kontaktu z portalem społecznościowym przyznaje się 80% respondentów. Upowszechnia się telefonia internetowa (24%), jednak stosunkowo niewiele osób korzysta z niej regularnie, podobnie jest z użytkownikami poczty i komunikatorów. Dominik Batorski dopatruje się przyczyny tego zjawiska w upowszechnieniu się portali społecznościowych, na których również dochodzi do wymiany wiadomości. Czaty i grupy dyskusyjne są stosunkowo rzadko wykorzystywanym narzędziem internetowym. Co ciekawe, użytkownicy Internetu to generalnie osoby posiadające znacznie więcej relacji społecznych niż osoby niekorzystające z niego. Ponadto aktywność w sieci sprzyja regularnym kontaktom z większą liczbą osób z rodziny i znajomych niż sześć lat temu. Wiąże się to z faktem, że użytkownikami sieci najczęściej

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 19

06.09.2013 11:23

20

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

pozostają osoby uczące się lub studiujące, posiadające wyższe wykształcenie oraz aktywne zawodowo, które zamieszkują większe miasta [Batorski, 2011, s. 307–310, 318]. Brakuje jednak ogólnopolskich badań, na których podstawie możliwe byłoby oszacowanie liczby użytkowników portali randkowych i określenie częstotliwości korzystania z tego typu serwisów.

Spośród portali społecznościowych polscy użytkownicy mają do dyspozycji szereg stron internetowych, począwszy od tych, które skupiają znajomych ze szkolnej ławki, poprzez miejsca przeznaczone dla osób niepełnosprawnych, portale prywatne i zamknięte dla osób, które nie otrzymały zaproszenia, i kończąc na serwisach gromadzących hobbystów, których łączy wspólna pasja. Prawie połowa internautów jest zarejestrowana na jakimś portalu.

Specyfika serwisów internetowych nie jest przedmiotem zainteresowań autorów niniejszej pracy, warto jednak wspomnieć, że w związku z rosnącą rolą tych portali [Batorski, 2011, s. 317] w sieci zaczęły pojawiać się nowe zjawiska, np. zapraszanie jak największej liczby znajomych, ekshibicjonizm duszy w postaci ujawniania swoich sekretów, problemów, swojej pozycji społecznej. Dobrze widziane jest posiadanie znanej osoby w gronie swoich znajomych, tworzone są profile nieżyjących osób itp. Wydawać się nawet może, że serwisy społecznościowe rzadko służą nawiązywaniu prawdziwych, intensywnych przyjaźni, a użytkownicy najczęściej wykorzystują internetowe relacje do podtrzymania i powiększenia zakresu tradycyjnych więzi czy też odświeżenia dawnych znajomości [Szpunar, 2010, s. 507–508, 510].

Najbardziej „prospołecznościowymi” narzędziami komunikacji internetowej są kolejno: forum (według 56% badanych), komunikator (41%) oraz czat (31%) – takie wyniki uzyskała Magdalena Szpunar. Tworzeniu społeczności nie sprzyja, zdaniem badanych, poczta elektroniczna (12%). E-mail służy głównie jako forma komunikacji związanej z pracą zawodową (55%), przekazywaniu informacji o życiu codziennym (34%), a czasami rozrywce (26%). Bardziej osobistą formą komunikacji wydają się komunikator albo forum, ponieważ korzystając z tych form, osoby badane przekazywały sobie informacje o życiu codziennym, ale także opowiadały o swoich problemach i analizowały możliwości ich rozwiązania, poruszały sprawy rodzinne czy zawodowe. Tutaj również pojawia się aspekt rozrywki, podobnie jak w przypadku rozmów na czacie [Szpunar, 2008, s. 34–35, 45–46].

Uzyskane dane można zanalizować, biorąc pod uwagę inne wyniki badań, będące rezultatem zainteresowań badawczych Beaty Krawczyk-Bryłki, które koncentrowały się wokół zjawiska zaufania w relacjach interpersonalnych nawiązywanych w różnych miejscach w Internecie. Największym zaufaniem cieszyły się w opinii badanych osoby poznane na forach internetowych, co wynika najprawdopodobniej ze względnej trwałości nawiązywanych tam relacji, dłuższego stażu, otwartości w wymianie wiadomości czy wiedzy. Niższą ocenę ufności uzyskali użytkownicy akcji internetowych, a także por-

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 20

06.09.2013 11:23

21

1.4. Komunikacja w Internecie

tali społecznościowych. Najniżej oceniono wiarygodność osób poznanych na czatach, zapewne ze względu na dużą anonimowość tych osób. W komunikacji synchronicznej, odbywającej się przez czat i na forach, ważnym wskaźnikiem wiarygodności był styl działania charakterystyczny dla użytkownika, który wyrażał się m.in. w sposobach zachowywania się wobec innych użytkowników oraz w sposobie pisania i wyrażania swoich opinii.

Liczba wzajemnych rozmów oraz czas trwania znajomości także były istotne przy budowaniu relacji z osobą poznaną na czacie. Znaczenie miało również podobieństwo wyrażanych poglądów i opinii. W wypadku portali społecznościowych liczy się przede wszystkim ilość informacji, jaką na swój temat ujawnia osoba z sieci, sposób pisania oraz styl, jakim się posługuje, jej zachowanie i postawa wobec innych użytkowników. Także zdjęcia zamieszczone na profilu wpływały na relacje poznających się osób. Elementem, który wcześniej się nie pojawił, a który ma dla użytkowników znaczenie, jest grafika strony internetowej (głównie na blogach i stronach poświęconych grom).

Aby zdobyć zaufanie innych użytkowników, respondenci najczęściej mówili prawdę i byli szczerzy, pisząc wiadomości, ujawniali swoje dane, zachowywali się uprzejmie i życzliwie, podtrzymywali znajomość przez dłuższy czas [Krawczyk-Bryłka, 2009, s. 126–131].

1.4. Komunikacja w Internecie Ryszard W. Kluszczyński twierdzi, że: Oczekiwanie na kolejną linijkę czatu może mieć czasami większe znaczenie niż sens pisanych słów. Rozmowa może tworzyć napięcia między wierszami, wynikające z opóźnień lub disconnectów [przerwanych połączeń – przyp. autorów], którym nie towarzyszy żaden dodatkowy znak, zaświadczający o wydźwięku rozmowy. Pisanie angażuje na tyle, że kilka słów potrafi czasami mieć niezwykłą wymowę – zapośredniczenie komunikacji rodzi znaczenia [za: Ostrowicki, 2010, s. 1].

Aby proces komunikacji można było uznać za skuteczny, odbiorca komunikatu powinien zrozumieć intencję nadawcy. Zarówno w nawiązywaniu kontaktów w świecie rzeczywistym, jak i w świecie online poznanie stanu umysłu rozmówcy nie należy do prostych zadań. Aby było to możliwe, należy zwrócić uwagę na wiele subtelnych sygnałów. Dotyczy to zwłaszcza komunikacji online, gdzie dysponujemy mniejszą liczbą źródeł informacji. Ważne jest nie tylko czytanie samego tekstu, ale – jak zauważa autor cytowanego fragmentu – także uwzględnianie informacji zawartych między wierszami [Ben-Ze’ev, 2005, s. 48–49]. Z wielu przeprowadzonych badań wynika, że nasze słowa – a więc to, co faktycznie mówimy – mają drugorzędne znacze-

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 21

06.09.2013 11:23

22

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

nie wobec innych wskazówek [Wallace, 2001, s. 25]. W przypadku komunikacji bezpośredniej główne źródło informacji stanowią sygnały niewerbalne, a więc: wyraz twarzy, ton głosu, postawa, ruchy rąk, sposób patrzenia itp. Są to kluczowe źródła sygnałów, dotyczących emocji i rozumienia nastawienia drugiej osoby. Brak informacji niewerbalnej w komunikacji tekstowej online to wielokrotnie powtarzany zarzut w kierunku uboższych i mniej osobistych relacji nawiązywanych w sieci [Ben-Ze’ev, 2005, s. 48–49].

Komunikacja zapośredniczona jest przez człowieka wykorzystywana od wieków, co ciekawe, także do celów romantycznych. Znane są opowieści o związkach utrzymywanych dzięki listom, telegramom, a obecnie także dzięki komunikacji przy użyciu komputera. Wspomniane formy komunikacji mają kilka wspólnych cech: – skąpe informacje, jakimi partnerzy dysponują na swój temat na początku znajomości, – istotna rola wyobraźni, – opieranie się na umiejętnościach pisarskich i komunikacji werbalnej, – oddzielenie przestrzenne, – brak ciągłości w komunikacji, – marginalne zaangażowanie fizyczne [Ben-Ze’ev, 2005, s. 22].

To, co różni wymienione formy porozumiewania się, to czas między pisaniem, wysłaniem, otrzymaniem i przeczytaniem wiadomości. Telegraf zrewolucjonizował komunikację dlatego, że pozwolił ludziom błyskawicznie wysyłać wiadomości na znaczną odległość, przez co świat szybko skurczył się do niespotykanych wcześniej rozmiarów [Whitty, Carr, 2009, s. 78]. W przypadku Internetu czas poświęcony na dostarczenie i odczytanie wiadomości został zredukowany do minimum – nadawca, otrzymując odpowiedź, może być nadal w takim samym stanie emocjonalnym [Ben-Ze’ev, 2005, s. 22].

Ludzie pozostający tylko w kontakcie internetowym zakochują się praktycznie w nieznajomych, o których wiedzą tyle, ile ustalą na podstawie słowa pisanego. Z tą jednak różnicą, że często informacje, na których się opieramy, pisząc listy, telegram czy SMS-y, są pełniejsze. Związane jest to z poznaniem prawdziwego imienia i nazwiska oraz adresu czy numeru telefonu odbiorcy.

W przypadku znajomości inicjowanych przez Internet pozostajemy często anonimowi i posługujemy się jedynie pseudonimem. Także kiedy otrzymujemy list, możemy się czegoś dowiedzieć o nadawcy na podstawie papieru, na jakim powstał, charakteru pisma itp. W przypadku otrzymania wiadomości internetowej nie ma takiej możliwości [Ben-Ze’ev, 2005, s. 22–23].

Odmienny pogląd formułuje Jan Grzenia, który zauważa, że takie składniki aktów komunikacji, jak kontekst sytuacyjny i kod kinestetyczny, ulegają redukcji, ale są odpowiednio modyfikowane i kreowane przez internautów.

Początkowo są one wprawdzie ograniczone, ale z czasem kontekst zostaje stworzony w wyniku kooperacji rozmówców. W komunikacji konwersa-

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 22

06.09.2013 11:23

23

1.4. Komunikacja w Internecie

cyjnej składnikiem kontekstu może być: nick, dobór środków językowych, symbole graficzne, reguły porozumiewania się w kanałach komunikacyjnych danego rodzaju. To, co w komunikacji realnej jest dane, w internetowej musi być każdorazowo wykreowane. Co więcej, w obrębie poszczególnych typów komunikacji międzyludzkiej (typ konwersacyjny, korespondencyjny, hipertekstowy) wykształciły się standardowe sposoby zarysowywania kontekstu.

W przypadku pogawędek internetowych istotny jest wybór pokoju rozmów, oznaczający wybór grona rozmówców (np. Erotyczny czy Po 40-tce [sic!]).

Pojawiają się również stałe, skonwencjonalizowane pytania, które stanowią wstęp do rozmowy, a które umożliwiają uzyskanie charakterystyki danej osoby [Grzenia, 2006, s. 43, 77, 90, 108–109]. Źródłem informacji o drugim człowieku jest nie tylko rozmowa z nim, ale także sposób, w jaki ktoś formułuje swoje wypowiedzi. Spośród rozmawiających w sieci, wiele osób ceni sobie ortograficzną i gramatyczną poprawność językową [Whitty, Carr, 2009, s. 83]. Język internetowy charakteryzuje się także wysokim poziomem spontaniczności, która ujawnia się w komunikacji internetowej – występują nie tylko typowe dla niej cechy językowe (np. zacieranie granic zdania, niepełne konstrukcje składniowe, potoki składniowe), ale jest też widoczna w pisowni w postaci braku specyficznych znaków polskiego alfabetu, częstych błędach literowych i ortograficznych. Modyfikacje pisowni oraz interpunkcji są najczęściej próbą wyrażenia ekspresji oralnej za pomocą pisma [Grzenia, 2006, s. 119–126].

Dzięki zdolnościom człowieka do adaptacji, internauci nauczyli się, jak roztapiać lód Internetu, aby komunikacja nie była jedynie wymianą słów, ale także znaczeń, nastawień, emocji, używając do tego celu wszystkich dostępnych narzędzi [Wallace, 2001, s. 28].

Według Michała Ostrowickiego [...] środowisko elektroniczne nie tylko udostępnia nowe formy komunikacji, ale do pewnego stopnia uwalnia od komunikacji tradycyjnej. [...] przeniesienie komunikacji do środowiska elektronicznego powoduje zanikanie komunikatów opartych na języku i powstanie elektronicznych form komunikacji, które z jednej strony ograniczają wykorzystanie języka, z drugiej umożliwiają przekaz informacji w sposób powszechnie zrozumiały [Ostrowicki, 2010, s. 4–5].

Można wskazać na wiele ortograficznych osobliwości wyróżniających teksty internetowe z ogółu tekstów pisanych, m.in.: zwiększenie liczby znaków interpunkcyjnych (szczególnie znaki emocji, czyli pytajnik i wykrzyknik, ale też wielokropki składające się z większej niż standardowa liczby kropek), zwielokrotnienie liter, stosowanie wersalików jako graficznego substytutu krzyku, niestosowanie wielkich liter zgodnie z konwencjami ortograficznymi lub niekonsekwentne ich stosowanie, stosowanie gwiazdek (asterysków), pisemne oznaczanie reakcji niewerbalnych, opisy akcji, niestandardowe spa-

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 23

06.09.2013 11:23

24

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

cjowanie, formy łączące gry słów i co często jest podkreślane – stosowanie emotikonów i ikon [Grzenia, 2006, s. 119–126].

Ben-Ze’ev [2005, s. 48] podkreśla, że te ostatnie są substytutem szczegółowych opisów uczuciowych w danej chwili, sygnalizują stan emocjonalny nadawcy.

Według innego autora, elementy komunikacji niewerbalnej świata fizycznego nie mogą być zastąpione emotikonami, ponieważ dosłowne poszukiwanie takich odpowiedników prowadzi do uproszczeń [Ostrowicki, 2010, s. 5].

Niemniej jednak emotikony (symbole zbudowane za pomocą znaków klawiatury) są powszechnie używane w sieci i stanowią cenne źródło informacji. Z badań Jana Grzenia, który analizie poddał ponad 16 tysięcy postów, wynika, że emotikony występują średnio w 68% badanych tekstów [Grzenia, 2006, s. 144]. Mogą mieć swoje różne odmiany, np. uśmiech ;-) można również zapisać jako :) :o) :^. Ikonki mogą być również wzmacniane, ;)))))), zmienia się wówczas znaczenie tego symbolu i należy zinterpretować go jako bardzo duże rozbawienie, a nie uśmiech. Ikonka umieszczona w tekście w trakcie rozmowy powinna być odczytana w połączeniu z ogólnym kontekstem rozmowy [Podgórski, 2006, s. 195–196]. Dlatego, aby sprawnie się nimi posługiwać, konieczna jest nie tylko znajomość sekwencji znaków, ale również działanie intuicji i wyobraźni, a dalej zdolność rozumienia i budowania wspólnych znaczeń [Ostrowicki, 2010, s. 5].

W Internecie wyraźna jest tendencja do skrótowości: Patricia Wallace [2001] język Internetu nazywa językiem ekonomicznym, a Wojciech Burszta [2003] uznał, że jest to język instant [za: Szpunar, 2006, s. 222]. Użytkownicy sieci stosują wiele zabiegów, aby uprościć, skrócić i przyspieszyć zapis, aby ten język online uczynić zwięzłym i komunikatywnym. Dlatego ten rodzaj komunikacji wymusza na nas stosowanie różnego rodzaju skrótowców czy akronimów [Szpunar, 2004, s. 129]. Są to skróty rozbudowanych wyrażeń, które jednak nie występują tak często jak emotikony. Częstotliwość ich występowania w badanym przez J. Grzenię korpusie tekstowym wyniosła 5,7% [Grzenia, 2006, s. 147]. Większość z nich pochodzi z języka angielskiego, który wciąż przeważa w Internecie, również w środowiskach posługujących się językiem polskim. Część ma polskie odpowiedniki, ale w wielu przypadkach formy angielskie stały się na tyle popularne, że weszły do codziennego użycia i są wykorzystywane w komunikatach pisanych po polsku. Lista popularnych akronimów jest bardzo długa, dlatego przywołane zostaną tylko najpopularniejsze np.: LOL (laughing out loud – śmiejąc się głośno), ROTFL (rolling on the floor laughing – tarzając się ze śmiechu po podłodze), BTW (by the way – swoją drogą), IMHO (in my humble opinion – w mojej skromnej opinii) [Zając, 2007, s. 8]. Występuje również tendencja do zastępowania sylab lub słów pojedynczymi znakami równoważnymi im fonetycznie,

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 24

06.09.2013 11:23

25

1.5. Tożsamość w sieci

np. 4U (for you), CU (see you), a w polskiej odmianie: qmpel (kumpel) [Podgórski, 2006, s. 196].

Możliwe jest również wykorzystane różnorodnych kolorów, czcionek, elementów graficznych [Zając, 2007, s. 8]. Mamy więc do czynienia z wyraźną wirtualizacją lub grafizacją tekstu, ponieważ nie tylko chcemy nadać sens naszym słowom, ale też w określony sposób je przedstawić [Grzenia, 2006, s. 110–111]. Dobór słów, szybkość odpowiedzi i częstotliwość – to wszystko stanowi wskazówkę na temat stosunku partnera do danego związku [Ben-Ze’ev, 2005, s. 48].

Wszystkie te i podobne formy mają jedną wspólną cechę, a mianowicie maksymalne uproszczenie, skrócenie i przyspieszenie zapisu, ale także osiągnięcie możliwie największego zakresu treści i emocji, dzięki czemu wypowiedź tekstowa będzie bardziej podobna do wypowiedzi ustnej [Podgórski, 2006, s. 197]. Należy jednak pamiętać, że użytkowników Internetu obowiązują niepisane (chociaż coraz częściej zapisane) reguły co do tego, w jaki sposób zachowywać się w kontakcie z innymi internautami, w jaki sposób umieszczać wiadomości na portalach czy forach, a także jak powinna wyglądać wiadomość tekstowa skierowana do różnych osób. Ten system norm, dotyczących zachowania się w sieci, nazywany jest etykietą internetową lub netykietą. Te normy nakładają odpowiedzialność na grupy i wymagają ich samokontroli po to, aby użytkownicy posługiwali się odpowiednim językiem, okazywali sobie szacunek i merytorycznie trzymali się tematu. Etykieta internetowa nie jest jednak wszędzie taka sama, ale typowym naruszeniem zasad jest używanie wyrażeń obraźliwych, ubliżających i wrogich, wysyłanie reklam i niechcianych e-maili, nazywane spamowaniem, oraz używanie fałszywej tożsamości [Riva, 2009, s. 79–82].

1.5. Tożsamość w sieci W slangu komputerowym „logowanie się” oznacza wpisanie identyfikatora (loginu) i hasła. Podanie poprawnych informacji otwiera nam dostęp do wszelkich działań, dozwolonych przez system [Mazurek, 2006, s. 118]. „Logowanie się” może oznaczać gotowość do wejścia w pewną rolę, którą przeznaczyliśmy dla siebie w pewnym środowisku internetowym. Dosyć oczywisty jest fakt, że człowiek funkcjonuje w rozmaitych kontekstach społecznych i przybiera rozmaite aspekty tożsamości, wcielając się w różne role. To, co wyróżnia cyberprzestrzeń, jest szybkość, z jaką zachodzą zmiany kontekstu społecznego. Nowoczesne technologie pozwalają na jednoczesne działanie wielu różnych programów, z których korzysta człowiek. Angażując się w jedną czynność, np. udział w czacie ze znanym politykiem, możemy

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 25

06.09.2013 11:23

26

Rozdział 1. Internet jako miejsce nawiązywania kontaktów

jednocześnie pisać e-maila oraz rozmawiać przez komunikator. Tekstowy charakter internetowej komunikacji sprawia, że jesteśmy w stanie w każdej chwili prześledzić historię i przebieg dotychczasowej rozmowy i szybko odnaleźć się w sytuacji, podejmując stosowne zachowanie [Mazurek, 2006 s. 126]. Paweł Mazurek również zauważa tę charakterystyczną dla Internetu zmianę w szybkości i łatwości „uaktywniania” i „wygaszania” identyfikacji. Posługuje się on definicją tożsamości społecznej, która pozwala na uchwycenie istoty wpływu Internetu na możliwości i sposoby konstruowania tożsamości. Przytacza też ustalenia Marthy Augoustinos i Iaina Walkera, którzy twierdzą, że: Tożsamość społeczna jednostki jest konstytuowana przez ogromną liczbę społecznych identyfikacji jednostki z różnymi kategoriami społecznymi, przy czym nie wszystkie te kategorie są pobudzone, zaktywizowane czy najistotniejsze w danej chwili. Jest raczej tak, że tożsamość społeczna w każdym momencie składa się z kilku identyfikacji, wybranych w celu dostosowania się do szczególnego kontekstu społecznego [Augoustinos, Walker, 1995; cyt. za: Mazurek, 2006, s. 115].

Sherry Turkle odwołuje się do metafory „cyklowania” jako określenia ciągłego ruchu między poszczególnymi tożsamościami. Idąc o krok dalej – szybkie „przebieganie” poszczególnych cykli przekształciło się w poczucie stałej współobecności odgrywanych ról, a nawet nałożenie się „żyć” [Turkle, 2013, s. 202–203]. Co ciekawe, autorka uważa, że strony internetowe pomagają w utrzymaniu spójności między poszczególnymi Ja. Każdy profil zapamiętuje decyzje, jakie na nich podejmowaliśmy, zamieszczone treści oraz historię kontaktów. Wybierając miejsce w cyberprzestrzeni, wybieramy więc postać, jaką w danej chwili chcemy być [Turkle, 2013, s. 242].

W Internecie brak jest typowych wyróżników tożsamości; aby zorientować się, jaką identyfikacją posługuje się internauta, wykorzystujemy więc dostępne informacje. Najczęściej ich źródłem jest nick, czyli przyjęte w Internecie imię [Nowak, Krejtz, 2006, s. 11], dzięki któremu inni internauci łączą wypowiedzi czy wpisy z konkretną osobą. Jest też pierwszym czynnikiem stanowiącym o wrażeniu, jakie wywiera na innych użytkownikach sieci [Podgórski, 2006, s. 181–182]. Drugim czynnikiem wyrażającym tożsamość internauty jest adres e-mail: inaczej bowiem potraktujemy list z darmowego konta kancelaria@onet.pl, inaczej zaś e-maila wysłanego z poczty o adresie kancelaria@gov.pl. W przypadku pierwszego, nic nie wiemy o nadawcy tej wiadomości, która najprawdopodobniej została nadesłana z konta darmowego, adres drugiego nadawcy zaś sugerowałby, że napisała do nas osoba pracująca dla polskiego rządu [Mazurek, 2006, s. 118]. Haya Bechar-Israeli przez rok zbierał nicki i analizował ich funkcjonowanie w cyberprzestrzeni. W swojej pracy chciał pokazać, jak ważne dla internautów są ich internetowe „ksywki”. Bechar-Israeli dowiódł, że tożsamość połączona

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 26

06.09.2013 11:23

Zakończenie

P

ortal randkowy staje się miejscem, gdzie ludzie poszukują bliskiej osoby, z którą będą mogli stworzyć związek. Decyzja o zarejestrowaniu się na stronie często podejmowana jest pod wpływem doświadczeń znajomych lub za ich namową. Hasła reklamowe zamieszczone na stronach portalu randkowego przekonują, że znalezienie partnera jest łatwe i proste ze względu na wiele dostępnych i atrakcyjnych ofert matrymonialnych. Okazuje się jednak, że znalezienie partnera jest oceniane przez osoby badane jako trudne, a jego wybór z prezentowanych ofert można porównać do wygranej w grze losowej. Element szczęścia, ryzyka i oczekiwania na wyniki powoduje, że serwis jest postrzegany nie tylko jako miejsce poznawania nowych osób, ale także jako źródło rozrywki. Serwisy randkowe przynoszą ich twórcom spore zyski, a miłość w sieci staje się kolejnym produktem zmakdonaldyzowanego świata, który można pozyskać szybko, łatwo i masowo [Wolff, 2013, s. 118].

Dostępne na portalu narzędzia pozwalają na wyszukiwanie profili, ich przeglądanie, a następnie selekcję i wybór najbardziej atrakcyjnych osób. Dostępność ofert może przekształcić czynność poszukiwania partnera w czynność mechaniczną i zorientowaną na cel, a sami użytkownicy mogą być potraktowani przedmiotowo: jedynie jako wirtualnie istniejący profil, a niekoniecznie jako wartościowy człowiek. Co ciekawe, spełnienie wszystkich wymagań respondentów nie jest wystarczające, aby można było mówić o powodzeniu nowej znajomości. Przyczynia się do tego duży wybór potencjalnych partnerów oraz wzrost oczekiwań i konsumpcyjne podejście do nich. Myśl o tym, że na portalu czeka na nas ktoś lepszy, atrakcyjniejszy i bardziej nam odpowiadający staje się paraliżująca, przez co podejmujemy decyzje przypadkowe i często irracjonalne. Wcześniej nie mogły sobie na to pozwolić osoby, które nie wybijały się spośród swoich rywali. Obecnie proces randkowania jest dużo łatwiejszy i doświadczenie sukcesu w sieci podnosi naszą pewność siebie [Wolff, 2013, s. 119–120].

Doświadczenia respondentów związane z nawiązywaniem kontaktów z innymi osobami na portalu randkowym są bardzo różnorodne, także jeśli chodzi o rodzaje tych relacji. Przyjmują one nierzadko zupełnie inną formę

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 167

06.09.2013 11:23

168

Zakończenie

niż spodziewany miłosny związek. Dużo częściej respondenci angażują się w przyjaźń, układ partnerski, cyberseks, kontakty seksualne, znajomość w świecie wirtualnym albo następują tylko jednorazowe spotkania i wymiana wiadomości.

Wypowiedzi badanych kobiet i mężczyzn potwierdziły wyniki badań przeprowadzonych między innymi przez M.T. Whitty, które dotyczyły poczucia rozczarowania, rozbieżności między światem rzeczywistym i wirtualnym, nietrwałości relacji internetowych, a także początkowego braku zaangażowania emocjonalnego w inicjowanie nowych znajomości i łatwość ich zakończenia.

Doświadczenia respondentów utwierdzają w przekonaniu, że realizacja zadania rozwojowego, które zostało przewidziane na okres wczesnej dorosłości, a mianowicie wybór małżonka i stworzenie intymnego związku, jest niebywale trudne. Badani w swoich wypowiedziach nie używają pojęcia partner życiowy ani nie deklarują, że chcą się zaangażować w relację małżeńską. Należy jednak zauważyć, że młodzi dorośli stają przed koniecznością poradzenia sobie ze zjawiskami, które są wynikiem wielu zachodzących w ostatnim czasie zmian. Obecnie pojawia się wiele alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego. Rozpad rodziny, kryzys małżeński, popularność kohabitacji, upowszechnianie się formalizowania związków homoseksualnych to tylko niektóre z wielu wyzwań, z którymi muszą poradzić sobie osoby wchodzące w dorosłość. Młodzi ludzie nie są już tak przekonani, że osoba, z którą stworzą związek będzie ich partnerem na całe życie. Łatwiej jest bowiem zaczynać od nowa, niż naprawiać istniejącą już relację, ponieważ wielokrotnie można doświadczać stanu zakochania, namiętności i poczucia szczęścia. Co więcej, bardziej liczy się satysfakcja ze związku niż zobowiązania z nim związane. Portal randkowy znacząco ułatwia nie tylko znalezienie nowego partnera, ale również nawiązywanie relacji, które funkcjonują równolegle poza istniejącym już związkiem [Wolff, 2013, s. 120].

Należy jednak zauważyć, że respondenci są zmęczeni podejmowaniem kolejnych aktywności na portalu i chcieliby mieć kogoś bliskiego, z kim można by stworzyć związek oparty na miłości i bliskości. Jednak taka deklaracja zamieszczona na profilu spowodowałaby, że potencjalni kandydaci mogliby stracić zainteresowanie ewentualnym bliższym kontaktem ze względu na poważny charakter oczekiwanej relacji. Dużo bardziej efektywne, aby przekonać kandydatów do siebie, jest wykreowanie swojego wizerunku w sieci.

W celu uatrakcyjnienia profilu badani wykorzystywali opisane w literaturze techniki autoprezentacyjne, głównie dbając o pozytywną ocenę swojego wyglądu fizycznego. Wzbudzenie zainteresowania innych użytkowników nie jest jednak wystarczające, aby – jak to określił jeden z respondentów – „wygrać przetarg”. Badani, aby podtrzymać uwagę potencjalnych kandydatów, podejmowali celowe działania polegające na: częstym zaglądaniu na profil

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 168

06.09.2013 11:23

169

Zakończenie

drugiej osoby, manipulowaniu czasem odpowiedzi na otrzymaną wiadomość czy też odmowie zaproponowanego terminu spotkania i zaproponowanie innego, w późniejszym czasie. Respondenci starali się także zadbać o to, aby rozmowa na portalu czy poprzez komunikator internetowy bądź już podczas spotkania w świecie rzeczywistym była naturalna, płynna i aby nie brakowało tematów do rozmów.

Wszystkie te działania nie są jednak gwarancją sukcesu, a jedynie przedstawieniem siebie w korzystnym świetle, co czasami przynosi odwrotny od oczekiwanego efekt, ponieważ profil może być oceniony jako przekoloryzowany i nieprawdziwy.

W niniejszej publikacji dokonano prezentacji przeobrażeń związanych z wkroczeniem nowych mediów do codziennego życia oraz ich egzemplifikacji w oparciu o wypowiedzi respondentów. Nie należy ich jednak traktować jako utrwalonych praktyk, nieuzasadnione jest też uogólnianie ich jako powszechnie występujących wśród młodych dorosłych. Coraz częściej jednak badacze zwracają uwagę na wspomniane zjawiska i tendencje, które mogą być przejawem płynnych czasów. Co więcej, temat miłości w sieci nie jest tylko przedmiotem dyskursu naukowego, ale również publicystycznego.

Temat randkowania i miłości jest człowiekowi szczególnie bliski, w sieci rośnie liczba portali randkowych, internauci chętniej i częściej dzielą się swoimi doświadczeniami, zdobytymi na tych portalach, pojawiają się nowe formy inicjowania znajomości (np. aplikacja spotted na Facebooku, strony internetowe, na których internauci umieszczają ogłoszenia o poszukiwanych osobach, które widzieli w pociągu czy centrum handlowym).

W związku z nieprzejrzystością współczesnego świata część badaczy powstrzymuje się od prognozowania jego przyszłego kształtu. Przytoczmy jednak opinię Piotra Szaroty, który zakłada dwa możliwe scenariusze dotyczące kwestii randkowania i nawiązywania intymnych relacji. Pierwszy z nich dotyczy dalszej obyczajowej liberalizacji i ostatecznej banalizacji seksu [Szarota, 2011, s. 183]. Autor przywołuje tutaj problem turystyki seksualnej, w której uczestniczą również kobiety, a także nową formę znajomości nazywaną hooking up (seks bez zobowiązań, który nie staje się podstawą do stworzenia więzi) oraz układ typu friends with benefits, czyli przyjaciele z bonusem (relacja przyjacielska, do której włączony zostaje aspekt seksualny).

Drugi scenariusz przewiduje powrót do tradycyjnych wartości, akcentuje się tutaj rolę zalotów jako przygotowanie do małżeństwa, wstrzemięźliwość płciową, uwzględnienie roli rodziny w podejmowaniu decyzji o wyborze partnera [Szarota, 2011, s. 183–188]. Biorąc pod uwagę przywoływane poglądy badaczy i wypowiedzi respondentów, bardziej prawdopodobna wydaje się pierwsza wizja nadchodzącej przyszłości; konieczne są jednak dalsze badania, zwłaszcza że Polska nadal pozostaje krajem katolickim, w którym wciąż wielu ludzi jest przywiązanych do tradycji i uznawanych wartości. Nie

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 169

06.09.2013 11:23

170

Zakończenie

zmienia to jednak faktu, że młodzi ludzie, którzy dopiero wchodzą w okres budowania pierwszych związków, stoją przed poważnym dylematem – parafrazując tytuł artykułu Ryszarda Wolffa – miłość do usług czy miłość na zawsze.

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 170

06.09.2013 11:23

174

Bibliografia

Netografia Boguszewski R. (2008). Kontrowersje wokół różnych zjawisk dotyczących życia małżeńskiego i rodzinnego. Komunikat z badań. Warszawa: CBOS. Dostępny w: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_054_08.PDF [dostęp: 24.04.2012].

Borejza T. (2008). Ile masz kontaktów?. „Przegląd” nr 36. Dostępny w: http://www. przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/ile-masz-kontaktow [dostęp: 14.11.2011]. http://www.be2.pl/ [dostęp: 15.10.2011]. http://www.edarling.pl/ [dostęp: 15.10.2011]. http://www.randka.pl/ [dostęp: 15.10.2011]. http://www.randki24.pl/ [dostęp: 15.10.2011].

Kubczak A. (2001). Cybersocjologia? Internet jako przedmiot zainteresowania socjologów. Dostępny w: http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/0037/cz1-r19. pdf. 21.11.2011 [dostęp: 21.11.2011].

Laskowski M. (2008). Problematyka budowy serwisu społecznościowego na przykładzie projektu lokalnego portalu kulturalnego – studium przypadku. „Scientific Bulletin of Chełm. Section of Mathematics and Computer Science”, No. 1. Dostępny w: http://kis.pwszchelm.pl/publikacje/VII/Laskowski.pdf [dostęp: 06.11.2011].

Leiner B.M. i in. (2000). A Brief History of the Internet. Dostępny w: http://www. isoc.org/internet/history/brief.shtml [dostęp: 23.11.2011].

Macmillan Dictionary (dostęp: 2011). Dostępny w: http://www.macmillandictionary.com/dictionary/british/life-partner [dostęp: 15.11.2011].

Miłość w sieci (2007). Dostępny w: http://www.gazeta.ie/art/milosc-w-sieci.html [dostęp: 14.11.2011].

Nowak M. (2010). Cybernetyczne przestępstwa – definicje i przepisy prawne. „Biuletyn EBIB”, nr 4. Dostępny w: http://www.ebib.info/2010/113/a.php?nowak. [dostęp: 21.11.2011].

Ostrowicki M. (2007). Człowiek w rzeczywistości elektronicznego realis. Zanurzenie. W: Wizje i re-wizje. Wielka księga estetyki w Polsce. Red. R. Wilkoszewska. Kraków: Universitas. Dostępny w: http://www.ostrowicki.art.pl/ Czlowiek_w%20rzeczywistosci_elektronicznego_realis_Zanurzenie.pdf [dostęp: 23.11.2011].

Ostrowicki M. (2010). Uniwersalizm komunikacji w środowisku elektronicznym. „Przegląd Kulturoznawczy”, nr 1(7). Dostępny w: http://www.ostrowicki.art. pl/Uniwersalizm%20komunikacji%20w%20srodowisku%20elektronicznym. pdf [dostęp: 23.11.2011].

Pisarski M. (2006). Cyberprzestrzeń – definicje. Dostępny w: http://www.techsty. art.pl/hipertekst/cyberprzestrzen.htm [dostęp: 23.11.2011].

Sensagent (dostęp: 2011). Dostępny w: http://dictionary.sensagent.com/ life+partner/en-en/ [dostęp: 15.11.2011].

Swiba K. (2010). Nieznane fakty z historii randkowania. Dostępny w: http://sympatia.onet.pl/tips/nieznane-fakty-z-historii-randkowania,4353668,1,advice-detail.html [dostęp: 14.11.2011].

Szczepańska K. (2000). Zastosowanie Internetu w marketingu jako przykład wykorzystywania zasobów sieci w zarządzaniu przedsiębiorstwem. „Zeszyty

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 174

06.09.2013 11:23

175

Bibliografia

Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej”, nr 1(7). Dostępny w: http://www.sbc.org.pl/Content/4195/zastosow_szczepans.pdf [dostęp: 23.11.2011].

Szymborska-Karcz P. (2010). Miłość z Internetu. Dostępny w: http://www.e-marketing.pl/artyk/artyk113.php [dostęp: 21.11.2011].

Zając J.M. (2007). Komunikacja zapośredniczona przez komputer (CMC) oraz jej implikacje dla badań w internecie [Materiały do kursu „Wykorzystanie Internetu w badaniach społecznych”, UW]. Dostępny w: http://www.sna.pl/ teksty/Zaj%B9c%2007%20CMC%20i%20implikacje.pdf [dostęp: 23.11.2011].

Leppert_Zwiazki milosne w sieci.indb 175

06.09.2013 11:23