Moje „ja” i szkoła integracyjna by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Moje „ja” i szkoła integracyjna

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 1

2010-01-06 09:38:35

Mojej żonie Ewie z podziękowaniem za jej wsparcie

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 2

2010-01-06 09:38:35

Andrzej Lis-Kujawski

Moje „ja” i szkoła integracyjna Zjawiska ukrytego programu w nauczaniu uczniów niepełnosprawnych

Kraków 2010

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 3

2010-01-06 09:38:35

Recenzenci: prof. zw. dr hab. Władysław Dykcik prof. dr hab. Czesław Kosakowski

Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska

Korekta: Zuzanna Bochenek Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-325-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 4

2010-01-06 09:38:35

Spis treści Wstp .......................................................................................................... 9 Rozdział i Integracja osób niepełnosprawnych w szkolnictwie. Idea czy szansa? .............. 13 Rozdział ii Ukryty program – między wiarą, wiedzą i nauką ........................................... 23 ii.1. Jeden ukryty program czy wielość spraw ukrytych? .......................... 24 ii.2. Co badać, aby badać ukryty program? .............................................. 25 ii.3. Jak bardzo ukryty jest ukryty program? ............................................ 26 ii.4. Ukryty program – wina nauczycieli? ................................................ 27 ii.5. Szczególny ukryty program w szczególnej szkole? ............................. 30 ii.6. Ukryty program z perspektywy interakcyjnej ................................... 32 Rozdział iii „Łapanie ducha”. W poszukiwaniu ukrytego programu integracji w szkolnictwie ............................................................................................... 37 iii.1. Program ukryty za zachowaniami nauczycieli ................................... 38 iii.2. Program ukryty za ocenianiem ......................................................... 39 iii.3. Program ukryty za codziennością szkolną ......................................... 41 iii.4. Program ukryty za działaniem instytucji .......................................... 43 iii.5. Wpływ ukrytego programu .............................................................. 44 Rozdział iv Obraz siebie osoby niepełnosprawnej – uwarunkowania psychospołeczne ..... 51 iv.1. „Ja” – obraz, struktura, wiedza czy tożsamość? ................................. 52 iv.2. Obraz siebie – szersze ramy .............................................................. 54

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 5

2010-01-06 09:38:35

SPIS TREŚCI

iv.3. Rozwój obrazu siebie – ciągłość czy rozbite zwierciadło? .................. 56 iv.4. „Ja” podobny czy „ja” różny? .......................................................... 58 iv.5. „Ja” zaradny czy bezradny? .............................................................. 60 iv.6. „Ja” bez wartości? ............................................................................ 61 Rozdział v Metodologiczne podstawy badań własnych ................................................... 65 v.1. Sposób rozumienia zjawiska ukrytego programu ............................. 66 v.2. Cel i przedmiot badań .................................................................... 66 v.3. Problemy i hipotezy badawcze ........................................................ 67 v.4. Wskaźniki ukrytego programu ........................................................ 69 v.5. Metody, techniki i narzędzia badawcze ........................................... 70 v.6. Opis procedury badawczej .............................................................. 72 v.7. Metody analizowania danych .......................................................... 74 Rozdział vi Zjawiska ukrytego programu na podstawie narracji pracowników szkoły ...... 75 vi.1. Niejawne aspekty przyjmowania uczniów niepełnosprawnych do szkoły ......................................................................................... 75 vi.2. Program deklarowany przez nauczycielki ........................................ 78 vi.3. Niejawne aspekty oceniania i stawiania wymagań ............................ 82 vi.4. Program ukryty za organizacją lekcji ................................................ 93 vi.5. Niejawne aspekty komunikacji z uczniami niepełnosprawnymi ....... 101 vi.6. Poruszanie spraw związanych z niepełnosprawnością podczas lekcji i sposób mówienia o niepełnosprawności ........................................ 104 vi.7. Organizowanie pomocy dla uczniów niepełnosprawnych ................ 107 vi.8. Program ukryty za pełnieniem ról szkolnych ................................... 111 vi.9. Program ukryty za zatrudnianiem nauczycieli i rozwiązaniami praktycznymi życia szkolnego ................................ 114 vi.10. Podsumowanie i interpretacja .......................................................... 118

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 6

2010-01-06 09:38:35

SPIS TREŚCI

Rozdział vii Zjawiska ukrytego programu na podstawie narracji niepełnosprawnych uczniów ......................................................................... 121 vii.1. Stosunek niepełnosprawnych uczniów do szkoły ............................ 122 vii.2. Niejawne aspekty stawiania wymagań i oceniania – perspektywa uczniów niepełnosprawnych ................................... 122 vii.3. Niejawne aspekty prowadzenia lekcji – perspektywa uczniów niepełnosprawnych ................................... 136 vii.4. Sposób mówienia o niepełnosprawności – perspektywa uczniów niepełnosprawnych ................................... 150 vii.5. Uczniowie niepełnosprawni wobec pełnienia funkcji w szkole i klasie .............................................................................. 154 vii.6. Uczniowie niepełnosprawni wobec niektórych rozwiązań funkcjonowania szkoły ................................................................... 158 vii.7. Szczególne problemy uczniów niepełnosprawnych ......................... 167 vii.8. Zjawiska ukrytego programu z perspektywy rodziców .................... 171 Rozdział viii Przejawy ukrytego programu w szkole integracyjnej ..................................... 181 Rozdział ix Obraz siebie uczniów niepełnosprawnych – ujęcie interakcyjne .................... 191 ix.1. „Ja” podobny czy „ja” różny? – rola ucznia ..................................... 192 ix.2. „Ja” podobny czy „ja” różny? – inne role szkolne ............................ 197 ix.3. „Ja” zaradny czy „ja” bezradny? ...................................................... 210 ix.4. „Ja” bez wartości? ........................................................................... 212 Podsumowanie i zakoczenie ................................................................. 217 Summary ..................................................................................................... 223 Bibliografia ............................................................................................... 225 Dodatki ..................................................................................................... 233

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 7

2010-01-06 09:38:35

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 8

2010-01-06 09:38:35

Wstęp Integracja społeczna osób niepełnosprawnych to zjawisko, które w Polsce wciąż poszukuje swojego kształtu i rozwiązań praktycznych. Jednym z najważniejszych obszarów nowego podejścia do włączania osób z niepełnosprawnościami w główny nurt życia społecznego jest nauczanie integracyjne, rozpoczynające się od najwcześniejszych etapów kształcenia. Udowodniono, że wspólne nauczanie osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych już od przedszkola prowadzi do utrwalenia pozytywnych postaw wobec niepełnosprawnych i idei integracji oraz przyczynia się do osłabienia lub likwidacji negatywnych stereotypów (Serejski, Weigl, 1990). Niemniej wspólne nauczanie uczniów o zróżnicowanym poziomie sprawności i zdolności tworzy w szkołach integracyjnych szczególne warunki, odmienne od tych spotykanych w placówkach masowych. Szkoła integracyjna stawia nowe wymagania i wyzwania dla wszystkich osób zaangażowanych w proces nauczania i wychowywania – nauczycieli oraz uczniów i ich rodziców. Z nowymi wymaganiami i wyzwaniami nieodłącznie związane są problemy i trudności w realizacji projektu integracji. Jakkolwiek dotyczą one w różny sposób wymienionych grup, to na różne sytuacje problemowe, wynikające z uczęszczania do szkoły publicznej, narażeni są w największym stopniu uczniowie niepełnosprawni. Szkoła integracyjna zaspokaja w różnym stopniu ich szczególne potrzeby, które czasami wymagają specjalnie dostosowanych technik nauczania. Skierowane na niepełnosprawne dziecko oddziaływania dydaktyczne i wychowawcze mają miejsce w kontekście działania całej szkoły, co wymaga znalezienia rozwiązań umożliwiających pogodzenie jednoczesnej pracy z uczniami niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi. Dlatego jednym z celów mojej pracy było zbadanie, w jaki sposób przebiega ten proces i jaka jest rzeczywista sytuacja osób niepełnosprawnych w szkole integracyjnej. Na zróżnicowanie sytuacji szkolnej uczniów pełnosprawnych oraz niepełnosprawnych składają się czynniki o charakterze pozadydaktycznym oraz – niekiedy – dydaktycznym. Nauczanie odbywa się w ramach działalności szkoły, opierającej się na oﬁcjalnych celach i przepisach. Nagromadzenie potencjalnych sytuacji problemowych w placówce integracyjnej i stosowanych przez nauczycieli sposobów radzenia sobie z nimi tworzy, większe niż w innych szkołach, możliwo-

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 9

2010-01-06 09:38:35

WSTĘP

ści powstawania ubocznych skutków działań dydaktycznych i wychowawczych. Dla zbioru takich niezamierzonych przekazów szkoły skierowanych do uczniów przyjęto w pedagogice nazwę „ukryty program”. Określane są tak pozadydaktyczne, ale wychowawczo i psychologicznie ważne oddziaływania szkoły, niezaplanowane i nieujęte w jej publicznie deklarowanych celach i regulaminach. Istnienie przekazów ukrytego programu, rozumianego jako rozbieżność pomiędzy tym, co zostało zaplanowane i zadeklarowane, a tym, co osiągnięto w praktyce szkolnej, wydaje się nie do uniknięcia. Próby zbadania sytuacji szkolnej ucznia niepełnosprawnego w świetle wiedzy o ukrytym programie doprowadziły do określenia głównego kręgu zainteresowań badawczych. Polegały one na próbie identyﬁkacji przekazów ukrytego programu, kierowanych przez nauczycieli szkoły integracyjnej pod adresem niepełnosprawnego ucznia oraz całej klasy. Odmienność sytuacji osób niepełnosprawnych w szkole masowej może być związana ze szczególnymi elementami przekazów ukrytego programu, które ich dotyczą oraz wpływają na postępowanie nauczycieli wobec nich. Poznanie elementów ukrytego programu i ich specyﬁki w odniesieniu do uczniów niepełnosprawnych może pomóc w optymalizacji ich nauczania w szkole integracyjnej. Natomiast rozpoznanie, w jakim stopniu przekazy ukrytego programu są zauważane przez niepełnosprawnych oraz jaki wywierają na nich wpływ, było celem najważniejszym. Różnorodne sytuacje społeczne podczas nauki szkolnej wywierają wpływ na sposób myślenia ucznia o samym sobie, własnych możliwościach, słabych i mocnych stronach. Powiązanie zagadnień ukrytego programu i obrazu własnej osoby uczniów niepełnosprawnych stworzyło możliwości zbadania, w jakim stopniu i w jaki sposób niejawne przekazy szkoły oddziałują na nich i ich pojmowanie własnej osoby. W konsekwencji podjęta została próba połączenia zagadnień pedagogiki oraz psychologii w celu określenia wpływu nauki w szkole integracyjnej na uczniów niepełnosprawnych i rozwój ich osobowości. Poznawanie tego obszaru zjawisk przez nauki społeczne znajduje się w fazie początkowej. Pierwszym podstawowym problemem niniejszej pracy stała się próba określenia komunikatów ukrytego programu obecnych w szkole integracyjnej oraz tych elementów rzeczywistości szkolnej, które pośredniczą w ich przekazywaniu uczniom. Ukryty program został przedstawiony z perspektywy uczniów i nauczycieli oraz interakcji zachodzących między nimi. Drugim głównym problemem pracy było ustalenie, w jaki sposób i w jakim stopniu ukryty program ma wpływ na niepełnosprawnych uczniów i ich doświadczenia szkolne, ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływania na ich obraz własnej osoby. Praca składa się z dziewięciu rozdziałów. Treścią rozdziału pierwszego jest zarys problematyki integracji społecznej osób niepełnosprawnych – jej głównych idei i założeń oraz ich wpływu na rozwój szkolnictwa integracyjnego. Rozdział drugi stanowi syntezę i uporządkowanie różnych sposobów rozumienia proble-

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 10

2010-01-06 09:38:35

WSTĘP

matyki ukrytego programu. W rozdziale trzecim omawiam literaturę przedstawiającą szkolnictwo integracyjne w Polsce, na podstawie której można odnieść się do zjawiska ukrytego programu w szkołach integracyjnych. Rozdział czwarty koncentruje się na tematyce samowiedzy i obrazu siebie osób niepełnosprawnych z podkreśleniem najważniejszych zagadnień związanych z ich funkcjonowaniem psychospołecznym. W rozdziale piątym omawiam ujęcie ukrytego programu stanowiące podstawę badań własnych, postawione problemy i hipotezy oraz metody, techniki i narzędzia badawcze. Rozdział szósty przybliża zjawiska ukrytego programu oraz związane z nimi elementy codzienności szkolnej z perspektywy badanych nauczycieli szkoły integracyjnej. W rozdziale siódmym omawiam analogiczne tematy na podstawie relacji niepełnosprawnych uczniów, z uwzględnieniem ich sposobu postrzegania zjawisk ukrytego programu. Rozdział ósmy stanowi podsumowanie części badawczej, dotyczącej obecności i natury zjawisk ukrytego programu w szkole integracyjnej. W rozdziale dziewiątym podjąłem próbę określenia stopnia i natury wpływu ukrytego programu na obraz siebie u uczniów niepełnosprawnych.

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 11

2010-01-06 09:38:36

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 12

2010-01-06 09:38:36

Nie wystarczy umieścić dzieci zdrowe z niepełnosprawnymi w jednej klasie, by uznać integrację za dokonaną. Ten uproszczony sposób myślenia pokutuje jednak nawet wśród specjalistów od nauczania. (A. Ostrowska)

Rozdział i

Integracja osób niepełnosprawnych w szkolnictwie. Idea czy szansa? Idee integracji społecznej osób niepełnosprawnych z całą pewnością można uznać za jedno z największych dokonań współczesnej myśli humanistycznej oraz działalności społecznej. Nie ma wielkiej przesady w określeniu zmiany postaw wobec niepełnosprawnych jako swoistej rewolucji, w wyniku której nastąpiło przejście od dyskryminacji i niechęci, poprzez praktyki opieki i ﬁlantropii do podejścia opartego na integracji (Thomas, 1982). Jej idee, przeniesione do Polski w latach siedemdziesiątych XX wieku, utrwaliły się i zajmują ważne miejsce w dorobku polskiej humanistyki. Problemy integracji, wcześniej w naszym kraju pomijane, od co najmniej kilku lat są tematem coraz częściej obecnym zarówno w badaniach nauk społecznych, jak i w mediach. W rozdziale tym podjąłem próbę określenia najważniejszych wartości integracji społecznej, jej celów oraz postulowanych zasad wprowadzania ich w życie. Piśmiennictwo dotyczące integracji społecznej przywołuje wiele przekonań, dotyczących jej istoty, celów oraz perspektyw realizacji. Wobec bogactwa publikacji, aby przybliżyć omawianą ideę, wybrałem, jako najbardziej reprezentatywne, przedstawione dalej poglądy. Podstawą tej decyzji, a zarazem ich cechą wspólną, jest wyraźne podkreślenie dążenia do jak najpełniejszego włączenia osób z niepełnosprawnościami we wszystkie dziedziny życia. W ujęciu A. Hulka, jednego z pionierów integracji w Polsce, jej celem jest [...] umożliwienie osobom niepełnosprawnym prowadzenie normalnego życia, korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa, zdobyczy kulturowych i powszechnie dostępnych form czynnego wypoczynku (Hulek, 1987, s. 12).

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 13

2010-01-06 09:38:36

Rozdział i. Integracja osób niepełnosprawnych w szkolnictwie...

Cele takie związane są z szerokim rozumieniem tego zjawiska: Integracja w najszerszym tego słowa znaczeniu wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa, liczą się takie same wartości i w którym stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego wszechstronnego rozwoju (Hulek, 1992, s. 13).

Tak pojęta integracja może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia osoby niepełnosprawnej, przez co nazywana jest czasem integracją totalną1. Dla A. Maciarz integracja społeczna osób niepełnosprawnych to [...] idea, kierunek przemian oraz sposób organizowania zajęć i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, wyrażający się w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości uczestniczenia w normalnym życiu, dostępu do tych wszystkich instytucji i sytuacji społecznych, w których uczestniczą pełnosprawni oraz kształtowania pozytywnych stosunków i więzi psychospołecznych między pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi (Maciarz, 1996, s. 33).

Za cel integracji autorka uznaje stworzenie osobom niepełnosprawnym warunków dla rozwoju, nauki, pracy i spędzania wolnego czasu w ich naturalnym środowisku społecznym (Maciarz, 1999). Podobne ujęcie zagadnienia proponuje W. Dykcik (1997), dla którego celem integracji społecznej jest stworzenie dla osób z niepełnosprawnościami możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego życia, możliwości korzystania ze wszystkich instytucji i usług dostępnych dla pełnosprawnych. W niektórych opracowaniach podkreśla się także, że integracja służyć ma celom rehabilitacji, przy czym ostatecznym celem rehabilitacji jest dobro osoby niepełnosprawnej, czyli jej sprawne funkcjonowanie, działanie, dobre samopoczucie oraz rozwój osobowości i możliwości (Larkowa, 1987b). Dla dalszej analizy zjawisk zachodzących w nauczaniu integracyjnym użyteczne może być także podejście, według którego pożądanym stanem procesu integracji społecznej jest osiągnięcie wzajemnego, jednakowo pozytywnego stosunku do dzieci pełnosprawnych i niepełnosprawnych, a jego celem – przygotowanie osób poszkodowanych na zdrowiu do normalnego życia (Apolinarska i in., 1993). Działania integracyjne stanowią próbę praktycznej realizacji wartości uznanych za istotne dla całego społeczeństwa. Przybliżają różne znaczenia terminu „integracja”, na które zwrócił uwagę A. Hulek (1987, s. 12): 1. Integracja to respektowanie ludzkich wartości, a wyraża się ona w zaniechaniu podziału między pełno- i niepełnosprawnymi. 1 Określenia „integracja totalna” używa się czasem w innym znaczeniu – w odniesieniu do sytuacji, w której uczeń z niepełnosprawnością umieszczony jest w oddziale klasowym szkoły masowej wśród pełnosprawnych rówieśników (Lipkowski, 1976).

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 14

2010-01-06 09:38:36