Elżbieta Lisowska
Kondycja zawodowa nauczycieli – w poszukiwaniu skutecznej profilaktyki wypalenia zawodowego
Kraków 2018
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 3
29.08.2018 09:27:41
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018
Recenzent: dr hab. Jacek Pyżalski Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie na okładce: © Ralf Cornesse | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8095-464-9
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 4
29.08.2018 09:27:41
Spis treści Wstęp .......................................................................................................... Rozdział 1 Rola zawodowa nauczyciela ......................................................................... 1.1. Kompetencje nauczyciela ................................................................. 1.1.1. Kompetencje zadane i dane ..................................................... 1.1.2. Rozwój kompetencji nauczycielskich ...................................... 1.2. Koncepcje nauczycielstwa ................................................................ 1.3. Kondycja zawodowa nauczycieli ....................................................... 1.3.1. Wypalenie nauczycieli jako skutek stresu zawodowego ........... 1.3.2. Całościowe typologie stresorów zawodowych ......................... 1.3.3. Psychospołeczne czynniki nauczycielskiego stresu zawodowego ........................................................................... 1.3.4. Dopasowanie/niedopasowanie do środowiska pracy a wypalenie/zaangażowanie w pracę ....................................... 1.3.5. Etapy, scenariusze i typy wypalenia zawodowego nauczycieli .... Rozdział 2 Badania własne ........................................................................................... 2.1. Problematyka i cele badań ............................................................... 2.2. Zastosowane narzędzia badawcze ..................................................... 2.2.1. Kwestionariusz MBI ............................................................... 2.2.2. Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga .................. 2.2.3. Kwestionariusz Obszary Życia Zawodowego .......................... 2.2.4. Arkusz Opisu Pracy Neubergera i Allerbecka ......................... 2.2.5. Inwentarz Orientacja na Wartości Zawodowe ........................ 2.2.6. Skala Poczucia Misji Zawodowej ............................................ 2.3. Próba badawcza ............................................................................... 2.4. Procedury analiz statystycznych .......................................................
7 13 14 14 26 38 44 44 49 53 66 70 91 91 97 97 98 100 101 102 105 105 109
Rozdział 3 Zawodowe wyznaczniki wypalenia zawodowego nauczycieli ....................... 111 3.1. Kryteria wyodrębnienia grup homogenicznych ................................ 111 3.2. Różnice w funkcjonowaniu zawodowym nauczycieli wypalających się w sposób emocjonalny i intelektualny ................... 114
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 5
29.08.2018 09:27:41
6
Spis treści
3.3. Zawodowe korelaty i predyktory zespołu wypalenia zawodowego nauczycieli ....................................................................................... 3.3.1. Zespół wypalenia zawodowego a obciążenia zawodowe nauczycieli .............................................................................. 3.3.2. Zespół wypalenia zawodowego a obszary życia zawodowego ... 3.3.3. Zespół wypalenia zawodowego a satysfakcja z pracy ............... 3.3.4. Zespół wypalenia zawodowego a wartości zawodowe ............. 3.3.5. Zespół wypalenia zawodowego a poczucie zawodowej misji społecznej ............................................................................... 3.4. Zawodowe determinanty wypalenia zawodowego nauczycieli – synteza ............................................................................................. Rozdział 4 Profesjonalizacja a wypalenie zawodowe nauczycieli .................................... 4.1. Staż pracy a zespół wypalenia zawodowego ...................................... 4.2. Zawodowe determinanty wymiarów wypalenia nauczycieli – kobiet i mężczyzn na różnych etapach zawodowej profesjonalizacji ... 4.2.1. Grupa z dominacją emocjonalnego wyczerpania .................... 4.2.2. Grupa z dominacją braku poczucia osiągnięć ......................... 4.3. Predyktory wypalenia w grupie nauczycielek ................................... 4.4. Determinanty wypalenia zawodowego nauczycieli na różnych etapach zawodowej profesjonalizacji – synteza ............... Rozdział 5 Interwencja w wypaleniu zawodowym nauczycieli – ewaluacja i priorytetyzacja czynników zaradczych ....................................................... 5.1. Podstawy metodologiczne ................................................................ 5.2. Optymalna interwencja – cele działań naprawczych ........................ 5.3. Optymalna interwencja – cele działań prewencyjnych ..................... 5.4. Optymalizacja interwencji w wypaleniu zawodowym nauczycieli – synteza .............................................................................................
117 117 121 127 134 143 147
153 153 156 158 166 175 181
185 185 210 214 216
Podsumowanie i wnioski ............................................................................. 225 Bibliografia .................................................................................................. 249 Spis rycin i tabel .......................................................................................... 271
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 6
29.08.2018 09:27:41
Wstęp Jakość społeczeństwa i jakość życia wyznaczone są przez jakość edukacji, oraz odwrotnie, jakość edukacji wyznaczona jest przez jakość społeczeństwa i jakość życia. Analiza tej horyzontalno-wertykalnej zależności prowadzi do wniosku, że jej kierunek wyznaczony jest przez jakość pracy nauczycieli. W publikacjach pedagogicznych często utożsamia się zawód pedagoga z zawodem nauczyciela. To jednak inne role zawodowe, wymagające innego przygotowania na studiach. Każdy nauczyciel powinien mieć przygotowanie pedagogiczne, ale nie każdy pedagog jest nauczycielem. Według Śliwerskiego: [...] pedagog jest [...] szeroko pojmowaną profesją wymagającą przygotowania działania społecznego w tkance społecznej wobec trzech kategorii osób: zagrożonych wyłączeniem, wyłączanych i już wyłączonych (wykluczonych) z życia społecznego. Jako przedstawiciel tej profesji musi orientować swe działania na opiekę i pomoc, na wychowanie, inkulturację, edukację i animację procesów wspomagających rozwój innego człowieka czy grup społecznych (2008, s. 176).
Śliwerski do podstawowych dziedzin działania społecznego pedagogów nie zalicza kształcenia, które jest domeną nauczycieli. W klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy zawody te zostały sklasyfikowane w odrębnych podgrupach w grupie specjalistów nauczania i wychowania (Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 sierpnia 2014 r. sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania, Dz. U., 28 sierpnia 2014 r.). Według Kwiecińskiego [...] pedagog [i nauczyciel – przyp. E.L.] to ktoś, kto prowadzi człowieka do pełni rozwoju, kto prowadzi wśród zawisłości ścieżek życiowych i nieustannych wyborów, kto umie mądrze doradzić lub odradzić, kto troszczy się o to, aby każdy człowiek nie stawał się biernym tworzywem dziejów i wszelkich mocy politycznych, lecz był podmiotem, sprawcą własnego losu i współtwórcą pomyślności społeczeństwa (1998, s. 16).
Zgodnie, co można uznać za motto zawodu, z Mickiewiczowskim wezwaniem: „Młodości! ty nad poziomy // Wylatuj”.
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 7
29.08.2018 09:27:41
8
Wstęp
Nauczycielstwo jest profesją, którą analizuje się w kategoriach zawodu danego i zadanego. Ta pierwsza kwestia wiąże się z powszechnym przekonaniem, że bycie nauczycielem wymaga odpowiednich predyspozycji. W badaniach edukacyjnych praca nauczyciela analizowana jest najczęściej w kategoriach roli zadanej (zawodu) oraz – na co zwracają uwagę Kawka (1998) i Kędzierska (2012) – [...] obciążona jest bagażem normatywnym, czyli presją różnorodnych norm społecznych, definicji i oczekiwań, które narzucają pracy nauczyciela znaczenie misji, ofiarności, poświęcenia (Kędzierska 2012, s. 13).
Dylemat: zawód, misja czy powołanie, jest trudny do rozstrzygnięcia. Pewną podpowiedź można znaleźć w analizie symbolicznych obszarów ukrytości edukacyjnych. Nauczycieli porównuje się do rzeźbiarzy wykuwających w kamieniu lub lepiących z gliny: Nauczycielowi przypisuje się pewne znamiona stwórcy, dlatego nie wypada nazywać jego pracy „zawodem” – lecz misją, powołaniem. Zawiera się w tym określeniu ambiwalentna postawa wobec nauczycieli; z jednej strony, akceptuje się ich niski status społeczny, i jednocześnie wyraża głębokie oburzenie, jeżeli nauczyciel zrobi coś niewłaściwego. Nie ceni się tego zawodu zbytnio, jednak istnieje przekonanie, że powinni go wykonywać ludzie bardziej moralni od innych. Społeczny stosunek do zawodu nauczyciela wyraża się dobitnie w kontekście stwierdzenia będącego złym życzeniem: „bodajbyś cudze dzieci uczył”. [...] Praca ich postrzegana jest jako ciężki trud, przynoszący małe efekty, i w tym sensie niewdzięczna, co może sugerować, że bycie nauczycielem może być karą za jakieś winy. Z drugiej jednak strony w metaforze tej nie ma pogardy, bo jeżeli „uczenie dzieci” jest tak skomplikowanym zajęciem, trzeba być wyjątkowym człowiekiem, aby je podejmować (Bauman 1993, s. 210–211).
Nauczycielstwo należy do tzw. zawodów społecznych. Ich istotę stanowi bliska, zaangażowana interakcja z drugim człowiekiem oraz to, że obok umiejętności profesjonalnych angażuje się swoją osobowość jako swoiste narzędzie pracy. Wyniki badań konsekwentnie przekonują, że ich wykonywanie może być źródłem satysfakcji zawodowej i życiowej, a zarazem źródłem obciążeń i długotrwałego stresu. Wypalenie zawodowe jest „barometrem znaczącej społecznej dysfunkcji życia zawodowego” (Maslach, Leiter 2011, s. 39): [...] jest wskaźnikiem rozbieżności między tym, kim ludzie są, a co robić muszą. Przedstawia rozpad wartości, ducha, woli – rozpad ludzkiej duszy. Ten stan rozprzestrzenia się stopniowo i w sposób nieprzerwany, wpychając ludzi w spiralę, z której trudno się wydostać (Maslach, Leiter 2011, s. 34).
Gdy nauczyciel zaczyna się wypalać, staje się przewlekle wyczerpany, zdystansowany wobec swojej pracy, uprzedmiotawia relacje z otoczeniem, staje się coraz bardziej nieskuteczny.
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 8
29.08.2018 09:27:41
Wstęp
9
Wypalenie może prowadzić do pogorszenia wykonywania pracy. W przypadku pracy nauczyciela koszty ponoszą: on sam (praca może zabierać mu jakość życia oraz potencjał do rozwoju siebie i kariery), uczniowie (może zabierać jakość ich rozwoju, możliwości rozwoju, potencjału, jakość ich obecnego i przyszłego życia), szkoła jako organizacja (może odbierać jej znaczenie i prestiż) oraz społeczeństwo (może obniżać jego jakość i jakość jego życia). W badaniach wypalenia zawodowego nauczycieli wiele uwagi poświęca się analizie jego determinantów. Wciąż trwają poszukiwania czynników bezpośrednio przyczyniających się do odczuwania przez nauczycieli wypalenia. Maslach i Leiter (2010, 2011) twierdzą, że jego podstawową przyczyną jest sytuacja w miejscu pracy. Wysokie koszty wypalenia uzasadniają potrzebę podejmowania refleksji teoretycznej i badań empirycznych w tym zakresie. Powodują też, że zainteresowanie problematyką wypalenia przesuwa się w kierunku tworzenia skutecznych programów profilaktycznych i interwencyjnych. W pierwszym przypadku – programów profilaktycznych – wypalenie jest prawdopodobne w przyszłości, a ich celem jest obniżenie ryzyka jego wystąpienia i rozwoju. W drugim przypadku wypalenie już się dokonało i chodzi o znalezienie natychmiastowych rozwiązań problemu. Według Maslach i Leitera (2011) skuteczne reakcje obejmować muszą bardziej prewencję niż samą terapię, a najlepszym sposobem jest promowanie zaangażowania w pracę. Rozwiązań należy szukać, koncentrując się zarówno na osobie, jak i na miejscu pracy, nie tylko redukując w nim elementy negatywne, ale także zwiększając liczbę elementów pozytywnych. Wagi optymalnego funkcjonowania nauczyciela w sferze indywidualnej i społecznej nie trzeba uzasadniać. Z tej perspektywy problematyka wypalenia zawodowego nauczycieli wymaga poszerzania refleksji teoretycznej i empirycznej. Podjęte badania empiryczne mają dwa źródła: poznawcze i empiryczne. Aspekt poznawczy wiąże się z przyjętym paradygmatem badań. Stanowisko wypracowane przez Maslach i Leitera (2010, 2011) ujmuje wypalenie jako następstwo stresu wynikającego z kontekstu zawodowego. W pracy przyjęto taką perspektywę teoretyczną; określa ona specyfikę badań. Drugie źródło – społeczne – powoduje, że zasadne jest zajęcie się problematyką wypalenia zawodowego nauczycieli. Dotychczasowe wyniki badań nad wypaleniem zawodowym polskich nauczycieli wskazują na niepokojące jego rozmiary (Golińska, Świętochowski 1998; Sęk 1996, 2000b, Sekułowicz 2002, 2005; Poraj 2009a; Tucholska 2009; Kocór 2010; Pyżalski, Merecz 2010; Kirenko, Zubrzycka-Maciąg 2011; Mojsa-Kaja, Golonka, Marek 2015; Plichta 2015). Nalaskowski przypuszczał, że w polskiej szkole może występować zjawisko [...] wypalonej przestrzeni zawodowej, a to oznacza, że wypalony jest sam zawód nauczyciela, a wejście w tę profesję stwarza ryzyko niemal automatycznego zarażenia się wirusem wypalenia (1997, s. 123).
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 9
29.08.2018 09:27:42
10
Wstęp
Celem niniejszej pracy jest próba przedstawienia obrazu wypalenia zawodowego nauczycieli i postrzegania przez nich środowiska pracy. Książka składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział 1 ma charakter teoretyczny i powstał na podstawie literatury przedmiotu. Omówiono w nim rolę zawodową nauczyciela, z wykorzystaniem trzech punktów wektora epistemologicznego (Witkowski 1988): 1) kompetencji zadanych i danych oraz ich rozwoju; 2) koncepcji ukazujących ewolucję paradygmatu roli w wymiarze teoretycznym i praktycznym; 3) kondycji – stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli. Taka perspektywa teoretyczna łączy się z kierunkiem podjętych analiz empirycznych. Rozdział 2 dotyczy metodologicznych aspektów pracy. Przedstawia cele i problemy badawcze, zastosowane metody badawcze, charakterystykę próby badawczej ze względu na wzięte pod uwagę w programie badawczym zmienne zawodowego funkcjonowania badanych nauczycieli, z uwzględnieniem czynników indywidualnych, takich jak płeć, wiek i staż pracy. Przedstawione zostały tu także procedury dokonywanych analiz statystycznych. Rozdział 3 dotyczy empirycznej analizy zależności między wypaleniem zawodowym jako syndromem trzech dymensji: emocjonalnego wyczerpania (EW), depersonalizacji (DP), braku poczucia osiągnięć (BPO) u badanych nauczycieli (zmienne zależne), a wybranymi zmiennymi zawodowymi, tj. obciążeniami zawodowymi, obszarami życia zawodowego, poczuciem misji społecznej, satysfakcją z pracy, wartościami zawodowymi (zmienne niezależne), w grupie z dominacją w wypaleniu emocjonalnego wyczerpania oraz w grupie z dominacją w wypaleniu braku poczucia osiągnięć. Najpierw przedstawiono kryteria wyodrębnienia tych dwóch grup nauczycieli oraz dokonano oceny różnic w modelach zawodowego funkcjonowania wyodrębnionych w tych grupach nauczycieli o najwyższych wskaźnikach wypalenia. Przeprowadzone zasadnicze analizy statystyczne objęły: ustalenie współzależności i zależności strukturalnych między EW, DP, BPO (zmienne zależne) a zmiennymi zawodowego funkcjonowania (zmienne niezależne) badanych nauczycieli w grupach z dominacjami wypalenia emocjonalnego wyczerpania i braku poczucia osiągnięć, ustalenie zawodowych uwarunkowań dymensji wypalenia w wyodrębnionych grupach nauczycieli o emocjonalnym i intelektualnym typie wypalenia. W rozdziale 4 podjęto próbę empirycznej analizy związku wypalenia i jego zawodowych uwarunkowań z etapami profesjonalizacji zawodowej, z uwzględnieniem płci badanych nauczycieli. Założono, że staż pracy różnicuje poziom trzech dymensji wypalenia nauczycieli (kobiet i mężczyzn), gdy weźmie się pod uwagę profil emocjonalny (grupa z dominacja EW) lub intelektualny (grupa z dominacją BPO). Zaprezentowane badania potwierdzają te różnice.
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 10
29.08.2018 09:27:42
Wstęp
11
W rozdziale 5 dokonano analizy uzyskanych danych pod kątem optymalizacji interwencji w wypaleniu zawodowym nauczycieli – wyznaczenia celów działań interwencyjnych naprawczych i profilaktycznych. Według Maslach i Leitera (1997, 2010, 2011) wypalenie zawodowe odczuwalne jest przez człowieka jako problem osobisty, ale jego źródeł należy szukać w jego sytuacji w pracy. Problemem jest tu odkrycie potencjału atraktoryjnego czynników pracy, ich siły/ znaczenia, co umożliwi odpowiednią i odpowiedzialną optymalną interwencję. Diagnoza w omawianym zakresie powinna mieć charakter kompleksowy, będąc podstawą do projektowania interwencji opartych na działaniach dwukierunkowych: eliminujących deficyty (działania etiotropowe z jednoczesną funkcją semiotropową) i wzmacniających potencjały (działania ergotropowe z jednoczesną funkcją semiotropową). Bardzo ważna jest diagnoza pozytywna, ponieważ służy do projektowania czynników stymulujących zaangażowanie, diagnoza negatywna natomiast odnosi się do czynników wypalających. Zdecydowano się dobrać metodykę poszukania czynników specyficznych najmocniej oddziaływujących w skali całej grupy i/lub podgrup badanych nauczycieli przez oszacowanie siły dotychczasowego oddziaływania poszczególnych czynników (na podstawie wyników empirycznych) oraz wrażliwości grupy i/lub podgrup na dalsze oddziaływanie czynników, przynajmniej w nieodległej perspektywie czasowej. Praktycznym rezultatem poszukiwanej metodyki analiz są odpowiedzi na następujące pytania: 1. Czy wskazane (i w jakiej skali) lub konieczne jest podjęcie działań interwencyjnych naprawczych/profilaktycznych? 2. W jakich obszarach należy podjąć działania interwencyjne naprawcze/profilaktyczne? 3. W jakich obszarach działania interwencyjne naprawcze/profilaktyczne będą najefektywniejsze? Książkę kończy podsumowanie, z podkreśleniem przydatności uzyskanej wiedzy w diagnostyce wyznaczników wypalenia. Opisane wyniki i wypływające z nich wnioski mogą stanowić pewną wskazówkę w organizacji programów interwencyjnych naprawczych i profilaktycznych oraz organizacji promocji zdrowia psychicznego nauczycieli. Na zakończenie pragnę podziękować Recenzentowi monografii, Panu Profesorowi dr. hab. Jackowi Pyżalskiemu, za inspirujące uwagi i sugestie, które przyczyniły się do podniesienia wartości książki.
Lisowska_Kondycja zawodowa.indb 11
29.08.2018 09:27:42