W trosce o wychowanie w szkole
W trosce o wychowanie.indd 1
2009-03-30 12:24:18
W trosce o wychowanie.indd 2
2009-03-30 12:24:19
Mieczysław Łobocki
W trosce o wychowanie w szkole
Kraków 2009
W trosce o wychowanie.indd 3
2009-03-30 12:24:19
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007
Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller
Korekta: Urszula Lisowska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7308-830-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2009
W trosce o wychowanie.indd 4
2009-03-30 12:24:19
Spis treści
Wstęp ...................................................................................................
9
Rozdział pierwszy Wychowanie z inspiracji filozofii, pedagogiki i psychologii ................... 15 Wprowadzenie ................................................................................ 15 Wychowanie z inspiracji filozofii personalistycznej ........................... 17 Wychowanie z inspiracji dociekań pedagogicznych .......................... 27 Wychowanie z inspiracji psychologii humanistycznej ....................... 43 Rozdział drugi Wartości w procesie wychowania .......................................................... 55 Rozumienie wartości ....................................................................... 55 Klasyfikacja wartości ........................................................................ 65 Prezentacja niektórych wartości uniwersalnych ................................ 68 Rola wychowania do wartości w życiu uczniów ................................ 83 Warunki skutecznego wychowania do wartości w szkole .................. 89 Rozdział trzeci Wychowanie moralne w centrum uwagi nauczycieli ............................. 97 Rozumienie i potrzeba wychowania moralnego ................................ 97 Wychowanie moralne uświęcone przez tradycję ............................... 104 Klaryfikacja wartości swoistą odmianą wychowania moralnego ........ 109
W trosce o wychowanie.indd 5
2009-03-30 12:24:19
Spis treści
Wychowanie moralne według J. Piageta i L. Kohlberga ................... 115 Autorytet w wychowaniu moralnym ................................................ 124 Wychowanie seksualne a wychowanie moralne ................................ 132 Rozdział czwarty Prowadzenie rozmowy nauczycieli z uczniami ...................................... 141 Co rozumie się przez rozmowę? ....................................................... 141 Rola rozmowy nauczycieli i uczniów w wychowaniu ........................ 146 Rodzaje rozmów nauczycieli z uczniami ........................................... 150 Wymagania stawiane nauczycielom w rozmowie z uczniami ............ 160 Przeszkody w prowadzeniu rozmowy z uczniami ............................. 168 Rozdział piąty Współpraca nauczycieli i rodziców w wychowaniu uczniów ................. 175 Czym jest współpraca nauczycieli i rodziców? .................................. 176 Wychowawcze znaczenie współpracy nauczycieli i rodziców ............ 178 Formy współpracy nauczycieli i rodziców ........................................ 182 Warunki skutecznej współpracy nauczycieli i rodziców .................... 192 Przeszkody napotykane we współpracy nauczycieli i rodziców ........ 198 Rozdział szósty Badania w działaniu na usługach nauczycieli ......................................... 203 Ogólna charakterystyka badań w działaniu ...................................... 204 Cykliczny przebieg badań w działaniu ............................................. 208 Próba konkretyzacji badań w działaniu ............................................ 212 Warunki skuteczności badań w działaniu ......................................... 218 Uwagi końcowe ............................................................................... 224
W trosce o wychowanie.indd 6
2009-03-30 12:24:19
Spis treści
Rozdział siódmy Informacje zwrotne w pracy dydaktyczno-wychowawczej ..................... 227 Określenie i źródła informacji zwrotnych ......................................... 227 Rodzaje informacji zwrotnych i ich znaczenie wychowawcze ........... 232 Warunki poprawnego przekazu i odbioru informacji zwrotnych ...... 237 Niekategoryzowane sposoby gromadzenia informacji zwrotnych ..... 242 Kategoryzowane sposoby gromadzenia informacji zwrotnych .......... 247 Rozdział ósmy O samodoskonaleniu nauczycieli .......................................................... 253 Czym jest samodoskonalenie nauczycieli? ........................................ 254 Potrzeba samodoskonalenia nauczycieli ............................................ 261 Sposoby samodoskonalenia nauczycieli ............................................ 264 Warunki skutecznego samodoskonalenia nauczycieli ........................ 272 Samodoskonalenie w pedagogicznym kształceniu nauczycieli ........... 278 Zakończenie ......................................................................................... 285 Bibliografia ........................................................................................... 287
W trosce o wychowanie.indd 7
2009-03-30 12:24:19
W trosce o wychowanie.indd 8
2009-03-30 12:24:19
Wstęp
Wychowanie w polskich szkołach pozostawia wiele do życzenia. Nawet nauczyciele z wykształceniem wyższym nie radzą sobie z nim najlepiej. Spowodowane jest to wieloma przyczynami. Jedną z nich jest nierzadko brak należytego przygotowania nauczycieli do wykonywania zawodu, a zwłaszcza niemożność wykazania się przez nich rzetelną wiedzą o wychowaniu. Ale nawet gdy ją posiadają, to nie są skłonni do jej weryfikowania, czyli dostosowywania do istniejącej w klasie sytuacji wychowawczej, ani posiadanych przez nich siebie osobowości i umiejętności pedagogicznych. Towarzyszy temu zazwyczaj poczucie własnej bezradności w rozwiązywaniu napotykanych trudności wychowawczych. Te zaś ostatnio dają znać o sobie w wielu różnego typu szkołach. Niekiedy przybierają formę wręcz drastyczną i niebezpieczną. Dzieje się tak, kiedy uczniowie kierują swoją agresję w stronę nauczycieli lub gdy mamy do czynienia z tzw. szkolną falą, polegającą na biciu, wyśmiewaniu czy poniżaniu słabszych fizycznie chłopców i dziewcząt, a czasem wręcz znęcaniu się nad nimi. Do najczęstszych trudności, jakie mają nauczyciele w pracy z uczniami, należą: spóźnianie się na lekcje, wychodzenie z klasy bez pozwolenia, wagarowanie, zachowanie w sposób nadmiernie hałaśliwy, porozumiewanie się w sprawach niezwiązanych tematycznie z lekcją, bawienie się komórką, przywłaszczanie sobie cudzej własności, łącznie z wyłudzaniem pieniędzy (np. na narkotyki), niszczenie sprzętu szkolnego itp. Nic dziwnego, że wykazywanie przez nauczycieli głębokiej troski o odnowę wychowania w szkole staje się niemalże koniecznością (por. A. S. Nalaskowski, 1995). Niniejsza książka ma dopomóc nauczycielom zapoznać się z pewnym minimum wiedzy o wychowaniu, niezbędnej dla usprawnienia pracy wychowawczej z uczniami. Książka, nawiązująca do wcześniejszych moich publikacji na temat wychowania, składa się z ośmiu rozdziałów. Każdy rozdział
W trosce o wychowanie.indd 9
2009-03-30 12:24:19
Wstęp
stanowi względnie zamkniętą całość. Z poszczególnymi rozdziałami można się zapoznać w dowolnej kolejności, np. zgodnie ze swymi zainteresowaniami lub z uwzględnieniem innych własnych potrzeb. Rozdział pierwszy zawiera charakterystykę wychowania z filozoficznego, pedagogicznego i psychologicznego punktu widzenia, a ściślej mówiąc, wychowania z inspiracji filozofii personalistycznej, niektórych dociekań pedagogicznych i psychologii humanistycznej. Rozdział drugi poświęcony jest wartościom, ich rozumieniu, klasyfikacji i prezentacji oraz wychowaniu do wartości, w tym zwłaszcza roli, jaką wychowanie ma do odegrania w szkole, i warunkom niezbędnym w zapewnieniu mu oczekiwanej skuteczności. W rozdziale trzecim mowa jest o wychowaniu moralnym jako niezwykle aktualnym zadaniu spoczywającym na nauczycielach. Najpierw charakteryzuje się tam wychowanie moralne w rozumieniu ogólnym, normatywnym i neutralnym oraz podkreśla pilne na nie zapotrzebowanie społeczne. Następnie ukazuje się wychowanie w wersji tradycyjnej i nowszej. Niemało miejsca poświęca się tu także roli autorytetu i wychowania prorodzinnego w procesie wychowania moralnego. W rozdziale czwartym, zatytułowanym „Prowadzenie rozmów nauczycieli z uczniami”, wyjaśnia się, co rozumie się przez rozmowę i jakie znaczenie ma ona w wychowaniu. Następnie przedstawia się rodzaje rozmów nauczycieli z uczniami, wymagania stawiane nauczycielom podczas ich przeprowadzania oraz przeszkody, jakie mogą napotkać w rozmowach z uczniami. Rozdział piąty koncentruje się na współpracy nauczycieli i rodziców. Początkowo wyjaśnia się w nim, czym jest taka współpraca i jakie przypisuje się jej znaczenie wychowawcze. Następnie przedstawia się różne indywidualne i zbiorowe formy współpracy nauczycieli i rodziców oraz niektóre warunki, od spełnienia których zależy jej skuteczność w procesie wychowania. W zakończeniu mowa jest o trudnościach, z jakimi mogą się spotkać nauczyciele i rodzice podczas wzajemnej współpracy. Rozdział szósty dotyczy tzw. badań w działaniu, przeprowadzanych przy wydatnym lub całkowitym udziale nauczycieli. Podporządkowane są poszukiwaniu różnych innowacji pedagogicznych i sprawdzaniu ich skuteczności. W rozdziale tym – poza ogólną charakterystyką badań w działaniu, łącznie z opisem ich cyklicznego przebiegu – podejmuje się próby konkretyzacji tego
W trosce o wychowanie.indd 10
2009-03-30 12:24:19
Wstęp
typu badań. Ponadto przedstawia się warunki skutecznego ich przeprowadzania oraz informuje o kilku ich mocnych i słabszych stronach. Rozdział siódmy ma na celu ukazanie roli informacji zwrotnych w usprawnianiu przez nauczycieli pracy dydaktyczno-wychowawczej. Niemałe znaczenie przywiązuje się w nim do ogólnej charakterystyki informacji zwrotnych i ich źródeł. Dokonuje się względnie szczegółowego opisu tzw. pierwotnych i wtórnych tego rodzaju informacji, tj. otrzymanych w sposób bezwiedny (przypadkowy) lub rozmyślny (na osobistą prośbę nauczyciela). Omawia się również niektóre warunki poprawnego przekazu i odbioru informacji wtórnych oraz niekategoryzowane i kategoryzowane sposoby ich gromadzenia. W rozdziale ósmym głównym przedmiotem rozważań jest samodoskonalenie nauczycieli, czyli ich praca nad sobą. W pierwszej kolejności mowa jest o tym, jak bywa ono rozumiane na ogół i co uzasadnia dążenie do samodoskonalenia w zawodzie nauczycielskim. Z kolei dokonuje się przeglądu takich sposobów samodoskonalenia, jak trening autogenny i trening relaksacji progresywnej, techniki autosugestii i wizualizacji itp. Przedstawia się również warunki skutecznej pracy nauczycieli nad sobą oraz ukazuje doniosłą rolę, jaką samodoskonalenie ma do odegrania w ich pedagogicznym samokształceniu. Treści zawarte w poszczególnych rozdziałach książki pozwalają – jak sądzę – zrozumieć, iż wychowanie jest procesem nadzwyczaj złożonym, a tym samym zależnym od przeróżnych uwarunkowań. Oznacza to, iż na pewno nie sposób pojąć, czym jest ono istotnie, np. tylko w świetle jednej czy nawet kilku jego definicji lub teorii (koncepcji). Zachodzi z pewnością potrzeba zapoznania się z wieloma stanowiskami na temat wychowania, by wyrobić sobie o każdym z nich własne zdanie i zdobyć się na odwagę wykorzystania ich w codziennej działalności wychowawczej. Toteż zakładam, iż treści książki W trosce o wychowanie w szkole mogą się okazać źródłem świadomej refleksji nad wychowaniem oraz stanowić szczerą zachętę do wprowadzania zmian i ulepszeń w dotychczasowej pracy z uczniami. Nade wszystko zaś mogą dopomóc w rozumieniu tego, jak wielkie znaczenie dla usprawnienia wychowania w szkole mogą mieć m.in.: – przywiązywanie przez nauczycieli doniosłej wagi do pełnienia funkcji stricte wychowawczej, w tym zwłaszcza kształtowanie postaw społeczno-moralnych uczniów, a nie koncentrowanie się wyłącznie na sprawowaniu funkcji kształcącej, czyli głównie na przekazywaniu im wiedzy, rozwijaniu zdolno-
W trosce o wychowanie.indd 11
2009-03-30 12:24:19
Wstęp
ści i egzekwowaniu zdobytych przez nich wiadomości szkolnych w zakresie poszczególnych przedmiotów nauczania; – przyswajanie uczniom wartości, które nadają życiu głębszy sens i zobowiązują człowieka – używając słów Jana Pawła II – do tego, by bardziej „był”, a nie tylko więcej „miał”, tzn. potrafił bardziej być nie tylko „z drugimi”, lecz także „dla drugich”; – podmiotowe traktowanie uczniów, co nie oznacza bynajmniej rezygnacji ze stawiania im wysokich wymagań, ale zawsze z okazywaniem głębokiego respektu dla godności każdego z nich jako osoby ludzkiej w pełnym znaczeniu tego słowa, tj. nie wolno nigdy naruszać ich godności osobistej; – stawanie nie tylko w obronie praw czy wszelakich uprawnień dzieci i młodzieży, lecz także przypominanie im o spoczywających na nich obowiązkach i zobowiązywanie ich do spełniania powinności moralnych; – możliwie częste prowadzenie rozmów z uczniami w sposób polegający głównie na aktywnym słuchaniu tego, co mają oni do powiedzenia, bez zadawania im pytań w nadmiarze; – zabieganie o współpracę nauczycieli z rodzicami, polegającą szczególnie na nawiązywaniu bliskich kontaktów między nimi, nie tylko w sytuacji trudności z uczniami; – poszukiwanie przez nauczycieli coraz skuteczniejszych sposobów działalności dydaktyczno-wychowawczej za pomocą zgromadzonych od uczniów informacji zwrotnych (np. ich opinii o prowadzonych lekcjach) i czynnego udziału w tzw. badaniach w działaniu, nastawionych głównie na znalezienie innowacyjnych rozwiązań edukacyjnych; – niezapominanie o konieczności nieustannej niemal kontroli nad swym postępowaniem pedagogicznym, a nade wszystko o potrzebie bycia gotowym do zmian i usprawnień własnych zachowań i postaw, by nie popaść w bezduszną rutynę zawodową. Książka adresowana jest przede wszystkim do czynnych zawodowo nauczycieli oraz studentów kierunków nauczycielskich, a także pedagogiki i psychologii. Może się okazać również przydatna zarówno dla wychowawców placówek opiekuńczo-wychowawczych, jak i pracowników naukowo-dydaktycznych zainteresowanych problemami wychowania. Może zainteresować także rodziców pragnących zapoznać się z niektórymi przejawami działalności wychowawczej szkoły, by móc wydajniej w niej uczestniczyć lub podjąć próbę jej w miarę obiektywnej oceny.
W trosce o wychowanie.indd 12
2009-03-30 12:24:19
Wstęp
W tym miejscu pragnę najserdeczniej podziękować Osobom, które nie szczędziły mi zachęty do napisania niniejszej książki. Bez takiej zachęty jej ukończenie z pewnością znacznie opóźniłoby się i prawdopodobnie byłoby wręcz niemożliwe. Mieczysław Łobocki
W trosce o wychowanie.indd 13
2009-03-30 12:24:19
W trosce o wychowanie.indd 14
2009-03-30 12:24:19
Rozdział pierwszy
Wychowanie z inspiracji filozofii, pedagogiki i psychologii
Wprowadzenie Niniejszy rozdział ma na celu w szczególności przypomnieć, iż termin „wychowanie” ma wiele znaczeń. Na ogół inne znaczenie przypisuje się wychowaniu w filozofii, inne w pedagogice, a jeszcze inne w psychologii. Ponadto nawet w obrębie rozważań stricte filozoficznych, pedagogicznych lub psychologicznych rozumie się je w sposób niejednoznaczny. Na przykład dla jednych wychowanie jest głównie procesem lub produktem, dla innych dialogiem, spotkaniem lub oddziaływaniem, interwencją albo kształceniem osobowości itp. (por. J. Oelkers, 2001, s. 33; J. Tarnowski, 1993). Nie należy jednak zapominać o tym, że istnieje także niejedna obopólna zgodność w kwestii niektórych stanowisk na temat wychowania. Mogą dotyczyć one np. niektórych jego celów oraz wartości, w imię których się wychowuje, albo różnego rodzaju procesów i sytuacji związanych z wychowaniem (por. J. Oelkers, 2001, s. 24). Można więc wskazać również na mniej lub bardziej uderzające podobieństwa w rozumieniu wychowania na gruncie filozofii, pedagogiki i psychologii. Nierzadko też różne sposoby jego rozumienia uzupełniają się i dopełniają. Jest to jeden z ważnych powodów, dla których mówi się tu o wychowaniu nie tylko z pedagogicznego, lecz także z filozoficznego i psychologicznego punktu widzenia. W omówieniu wychowania z inspiracji filozofii zdecydowano się na jego scharakteryzowanie wyłącznie w świetle filozofii personalistycznej, a z inspiracji psychologii jedynie z punktu widzenia psychologii humanistycznej. Uczyniono tak dlatego, że w obu tego typu sposobach myślenia
W trosce o wychowanie.indd 15
2009-03-30 12:24:19
M. Łobocki. W trosce o wychowanie w szkole
o wychowaniu przywiązuje się baczną uwagę do podmiotowego traktowania uczniów w procesie wychowawczym. Inaczej mówiąc, zarówno w filozofii personalistycznej, jak i psychologii humanistycznej, podkreśla się potrzebę poszanowania godności osobistej wychowanków (uczniów) oraz dostrzeganie w każdym z nich osoby rozumnej, wolnej i odpowiedzialnej. Jednocześnie zakłada się, iż żadnemu z nich nie odmawia się przysługujących mu praw na równi z dorosłymi, co bynajmniej nie zwalnia go od spełniania różnych zobowiązań czy powinności, pozostających w zgodnie z dobrem wspólnym. Powyższy pogląd na wychowanie jest do pogodzenia także z niejednym stanowiskiem na jego temat z inspiracji dociekań pedagogicznych. Tutaj w opisie wychowania z punktu widzenia pedagogiki ograniczam się głównie do ukazania wielości i różnorodności jego definicji oraz podjęcia próby ich klasyfikacji. Zwracam również uwagę na doniosłą rolę, jaką w procesie wychowania mają do odegrania socjalizacja i enkulturacja. Ponadto staram się ukazać, czym nie jest wychowanie. Ogółem przedstawiona przeze mnie charakterystyka wychowania z inspiracji pedagogiki pozostawia z pewnością wiele do życzenia. Nie omawia się tu współczesnych teorii i nurtów pedagogicznych, pomimo iż dostarczają one w miarę rzetelną i rozległą wiedzę o teoretycznych podstawach wychowania i jej zastosowaniach praktycznych. Mam na myśli szczególnie koncepcje pedagogiczne, występujące w literaturze m.in. pod nazwami: chrześcijańskiej pedagogiki personalno-egzystencjalnej, pedagogiki serca i duchowej pedagogiki miłości, pedagogii nieautorytarnej i pedagogiki antyautorytarnej, pedagogiki radykalnego humanizmu i pedagogii wychowania integralnego (por. B. Śliwerski, 2005). Dla lepszego zrozumienia wychowania warto zapoznać się także z innymi koncepcjami pedagogicznymi, np. Janusza Korczaka, Celestyna Freineta lub Antoniego Makarenki (por. A. Lewin, 1986). Wszystkie zasługują na głębsze zapoznanie się z nimi, co bynajmniej nie oznacza dosłownego wykorzystywania ich w procesie wychowania. Z reguły wymagają starannego dostosowania nie tylko do zaistniałej sytuacji wychowawczej, z jaką mają do czynienia nauczyciele, lecz także do ich własnych cech osobowości i kwalifikacji pedagogicznych. Charakterystykę wychowania rozpoczynam od jego rozumienia w świetle filozofii personalistycznej, ponieważ wytycza ona cel ze wszech miar godny realizowania w procesie wychowawczym. Pozostaje on zbieżny z podstawowym celem zarówno preferowanego tu wychowania z inspiracji pedagogiki, jak i psychologii humanistycznej.
W trosce o wychowanie.indd 16
2009-03-30 12:24:19