Praca socjalna w Polsce. Wokół wolności i obywatelskości by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

redakcja naukowa Maria Łuszczyńska, Ewa Grudziewska, Marta Łuczyńska

Praca socjalna w Polsce Wokół wolności i obywatelskości

Kraków 2021

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 3

08.10.2021 13:19:55

Recenzenci: prof. dr hab. Krzysztof Piątek prof. dr hab. Barbara Szatur-Jaworska Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Grafika na okładce: © Hare Krishna | shutterstock.com

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Uniwersytet Warszawski oraz Centrum Szkoleniowo-Badawcze Effatha

ISBN 978-83-8095-990-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 4

08.10.2021 13:19:55

Księga z okazji jubileuszu 50-lecia pracy naukowej Jerzego Szmagalskiego

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 5

08.10.2021 13:19:55

Spis treści Wstęp ................................................................................................................... 11

Obok wstępu Barbara Czarniawska, Aleksander W. Nocuń O tym, jak dwóch pedagogów i jedna psycholożka zapewnili sukces kierownikom w kulturze ................................................................................ 19 Małgorzata Orłowska Spotkanie na Mokotowskiej .......................................................................... 23 Justyna Dutkiewicz Pięćdziesięciopięciolecie kształcenia pracowników socjalnych przez pryzmat rozwoju szkoły poznańskiej .................................................. 31

Część I

Praca socjalna – źródła i konteksty Krzysztof Frysztacki Encyklopedie, makropedie i słowniki jako źródła wiedzy o tematyce pracy socjalnej Pewien przegląd i nieco refleksji ................................................................... 43 Ewa Marynowicz-Hetka Wartości w procesie kształcenia do pracy socjalnej/społecznej: perspektywa społeczno-pedagogiczna .......................................................... 55 Marek Rymsza Społeczne ramy pracy socjalnej jako profesjonalnej działalności pomocowej ..................................................................................................... 69 Mirosław Górecki Zasady pracy socjalnej w kontekście naczelnych wartości humanistycznych ........................................................................................... 85

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 7

08.10.2021 13:19:55

Spis treści

Kazimiera Wódz Międzynarodowa praca socjalna – zaniedbany obszar refleksji i edukacji w Polsce? ...................................................................................... 97

Część II

Praca socjalna a ideologia i polityka społeczna Dobroniega Głębocka Political social work „po polsku” – na przykładzie asystentury rodziny ..... 111 Tadeusz Kamiński Kwestie politologiczne w twórczości profesora Jerzego Szmagalskiego .... 129 Maria Mendel Animacja, postanimacja – i co z nich w kryzysowych czasach wynika Ku animacji miejsca wspólnego ................................................................... 139 Izabela Krasiejko Empowerment w pracy z osobą i rodziną ..................................................... 155 Marcin Boryczko Między deklarowanymi funkcjami pracy socjalnej a faktycznym funkcjonowaniem systemu pomocy w Polsce O neoliberalnych uwikłaniach pracowników socjalnych ........................... 171 Ewa Grudziewska Godność w pracy socjalnej – perspektywa pracowników socjalnych ......... 187

Część III

Praca socjalna w procesie profesjonalizacji Ewa Kantowicz Akademizacja kształcenia do pracy socjalnej – tradycje i nowe wyzwania .......................................................................................... 199 Teresa Zbyrad Stres i wypalenie zawodowe pracowników socjalnych Refleksja teoretyczna i wymiar praktyczny ................................................ 215

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 8

08.10.2021 13:19:55

Spis treści

Lucjan Miś Technologie informacyjno-komunikacyjne w pracy socjalnej: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość Od Wideotreningu Komunikacji do robotów społecznych ........................ 231 Tomasz Kaźmierczak, Marta Łuczyńska, Anna Olech Pandemia COVID-19 i praca socjalna – dwie refleksje .............................. 247 Wielisława Warzywoda-Kruszyńska Od badań nad przemianami struktury społecznej do kształcenia pracowników pomocy społecznej Łódzka Szkoła Badań nad Biedą i Pomocą Społeczną w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego ....................................... 263 Joanna Staręga-Piasek Azymut ......................................................................................................... 279

Część IV

Praca socjalna i inne formy społecznego wsparcia w praktyce Ewa Leś Organizacje non profit w polskiej polityce pomocy i integracji społecznej .................................................................................. 289 Barbara Kromolicka Centra usług społecznych szansą czy zagrożeniem dla pracy socjalnej? .... 303 Janusz Kirenko Społeczny kontekst niepełnosprawności ................................................... 317 Beata Szluz, Krzysztof Szluz „Wspieranie wspierających” – wsparcie opiekunów rodzinnych osób starszych w ujęciu socjologiczno-prawnym ....................................... 331 Ewa Kozdrowicz Współuzależnione kobiety jako partnerki i matki w rodzinie z problemem alkoholowym ....................................................... 345 Michał Porowski Pojęcie, kadry i prestiż służb więziennych ................................................. 359

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 9

08.10.2021 13:19:55

Spis treści

Marta Mikołajczyk Fucha, wędka czy pomoc społeczna? Jak osoby w kryzysie bezdomności pozyskują środki na utrzymanie? ..... 369 Michalina B. Hładun, Katarzyna Karita, Martyna Pilas, Jarosław Rutkowski, Mateusz Rutkowski Jedna i wiele. O angielskiej multiagencyjności i polskiej multidyscyplinarności pracy socjalnej ........................................ 385

Zamiast zakończenia Maria Łuszczyńska, Halina Postek Praca socjalna jako naprawianie świata (tikkun olam) ................................ 403 O autorach ......................................................................................................... 409

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 10

08.10.2021 13:19:55

Wstęp Trzydzieści tekstów trzydziestu ośmiu autorek i autorów tworzy monografię Praca socjalna w Polsce. Wokół wolności i obywatelskości. Powstała ona z intencją uhonorowania 50-lecia działalności zawodowej profesora Jerzego Szmagalskiego. Do współtworzenia publikacji zaproszono osoby podejmujące w swych tekstach namysł nad stanem pracy socjalnej jako działalności podlegającej badaniom naukowym, a także jako praktyki zawodowej – zarówno w Polsce, jak i na świecie – w bardzo szczególnym momencie jej rozwoju. Na kolejnym zakręcie? Na kolejnej granicy? Będąc odpowiedzią, czy po prostu rezonując ze zmianami kulturowymi i społecznymi, jakie zachodzą w świecie, wkraczając w dwudziestolecie XXI wieku – praca socjalna wymaga ciągłego aktualizowania swojej definicji i reflektowania kierunków własnej transformacji. Wymowne jest w książce potraktowanie rozważań o pracy socjalnej jako dyscyplinie naukowej w dość marginalny sposób. Ten brak wyraźnego postulatu, aby praca socjalna stawała się dyscypliną naukową, mającą własny przedmiot badań i unikalne instrumentarium metodologiczne, odpowiada rzeczywistej sytuacji pracy socjalnej w odniesieniu do innych dziedzin i dyscyplin naukowych. Nie jest ona uznawana ani za odrębną dyscyplinę, ani nawet za subdyscyplinę wyodrębnionych nauk. Oznacza to brak wsparcia dla aspiracji pracy socjalnej jako autonomicznej dziedziny wiedzy zarówno ze strony projektodawców systemu naukowego w Polsce, jak też przez środowiska pedagogów, socjologów i naukowców społecznych, którzy podejmują znikome działania na rzecz autonomizacji pracy socjalnej jako dyscypliny badawczej. Zauważyć należy, że jest to trend odwrotny niż w większości krajów świata, gdzie praca socjalna wypracowuje swoistą metodologię i obszary badawcze i gdzie możliwe jest również uzyskiwanie w ramach pracy socjalnej stopni naukowych. W erze globalizacji, której dramatycznym i aktualnie przez nas doświadczanym przejawem jest pandemia COVID-19 o ogólnoświatowym zasięgu, gdy w społeczeństwach dochodzą do głosu postawy populistyczne, ksenofobiczne, a procedury demokratyczne często zawodzą lub nie są respektowane, rodzą się szczególnie ważne pytania o rolę służb społecznych, pracowników socjalnych i pracy socjalnej. Jak mają się zmieniać, jednocześnie nie zatracając własnych, istotnościowych jakości? Odpowiedzi możemy szukać, odnosząc się do dwóch

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 11

08.10.2021 13:19:55

Wstęp

zawartych w tytule książki obszarów: wolności i obywatelskości. To wartości, które w dorobku naukowym profesora Jerzego Szmagalskiego są widoczne, obecne – i stanowią wyraz szczególnej jego uwagi i troski. Przy pracy nad publikacją udało się zgromadzić autorów, którzy w okresie po transformacji ustrojowej pracowali na rzecz budowania profesjonalizacji pracy socjalnej, zarówno od strony kształcenia pracowników służb społecznych, jak też przez inicjowanie nowych technik pracy, innowacyjnych pomysłów na coraz lepsze pomaganie, pomimo systemu pomocy nie zawsze sprzyjającego wzmacnianiu zaufania do osób jej udzielających. System ten wypracował dość wysokie standardy kształcenia, najpierw na poziomie policealnym, z czasem zaś na wyższym – licencjackim i magisterskim. Niestety obecnie ten rozwój – metod, technik i systemów kształcenia – pozostaje od ostatnich kilku lat zahamowany, praca socjalna nie jest uznawana za dyscyplinę lub subdyscyplinę naukową, likwidowane są kolegia pracowników służb społecznych, uczelnie wycofują się z prowadzenia kierunków, a jednocześnie wzrasta liczba wakatów w publicznej pomocy społecznej. Zawód pracownika socjalnego, pomimo wielu prób zbudowania jego prestiżu, jest nadal postrzegany jako zawód „zbiurokratyzowany”, „niepotrzebny”, „odtwórczy” i „rutyniarski”. Pracownicy socjalni skarżą się na brak wsparcia w konstruktywnym pomaganiu ze strony swoich przełożonych oraz rozwiązań, jakie są dostępne w ramach systemu pomocy społecznej. Jednocześnie, niejako na peryferiach systemu, pojawiają się świetne inicjatywy pomocowe – skuteczne, innowacyjne, korzystne dla osób niesamodzielnych. Ten rozłam między obszarem centralnym pomocy społecznej a jej peryferiami z jednej strony wzmacnia całokształt działań wspierających, z drugiej jednak osłabia komplementarność całego systemu, jego siłę, którą niewątpliwie mogłaby stanowić spójność. Obniżanie wymogów umożliwiających pracę w zawodzie pracownika socjalnego (przyjęty przez rząd projekt nowej ustawy o pomocy społecznej zakłada, że dostęp do wykonywania zawodu będą mieli absolwenci studiów podyplomowych!) jest ogromnym krokiem wstecz wobec wcześniejszych działań zmierzających ku profesjonalizacji. W środowisku skupionym wokół pracy socjalnej zauważa się obecność reprezentacji ośrodków kształcących, ciał eksperckich czy przedstawicielstw środowiskowych, jednak działania tych instytucji są prowadzone poza siecią, bez solidnej, regularnej współpracy, która mogłaby być szansą na zwarcie szyków i obronę pracy socjalnej przed próbami pozbawienia jej wypracowanego w ostatnim 30-leciu poziomu profesjonalizacji. Niniejsza publikacja ma stanowić przestrzeń dla ukazania bogactwa dorobku pracy socjalnej w obszarze teorii, praktyki i badań. Obok wstępu do książki pojawiają się trzy wypowiedzi o charakterze bardziej osobistym, ukazujące osobę Jubilata przez pryzmat jego naukowych korzeni oraz udzielanego poszczególnym osobom i instytucjom merytorycznego wsparcia. W tej części znajdują się

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 12

08.10.2021 13:19:55

Wstęp

teksty Barbary Czarniawskiej i Aleksandra W. Nocunia, Małgorzaty Orłowskiej oraz Justyny Dutkiewicz. Część pierwszą książki rozpoczyna rozdział autorstwa Krzysztofa Frysztac kiego, który stanowi opracowanie o charakterze przeglądowym i refleksyjnym, a dotyczy źródeł wiedzy na temat pracy socjalnej, jakimi są encyklopedie, makropedie oraz słowniki. Opracowanie Ewy Marynowicz-Hetki wpisuje się w dyskusję o aksjologicznym wymiarze kształcenia do aktywności w polu praktyki zorientowanej na Drugiego. Całość analizy jest zorganizowana wokół koncepcji wartości relacyjnych uzgadnianych w relacji z Drugim, a omówiona w tekście propozycja postrzegania edukacji aksjologicznej przyszłych pracowników socjalnych, pedagogów społecznych, a ogólnie podmiotów działających z/ dla/ wobec Drugiego w polu praktyki – jest bardzo pojemna. W kolejnym artykule Marek Rymsza przybliża i analizuje społeczne ramy aktywności zawodowej pracowników socjalnych w bezpośredniej styczności z odbiorcami wsparcia. Autor stara się pokazać, że ramy te wyznaczają społeczne granice realizowania pracy socjalnej jako profesjonalnych praktyk pomocowych. Granice te są równie istotne jak ramy wyznaczane przez środowisko zawodowe, a związane z uznaniem kompetencji, posiadaniem formalnych kwalifikacji i przestrzeganiem zasad deontologii zawodowej. Mirosław Górecki przedstawia najważniejsze i powszechnie obowiązujące zasady pracy, nieczęsto poruszane w opracowaniach naukowych. Należą do nich: akceptacja klienta, poszanowanie podmiotowości klienta, przyjęcie postawy nieosądzania, zachowanie obiektywizmu, świadome wyrażanie emocji i doznań, kontrolowanie własnego zaangażowania emocjonalnego, równość. Przedmiotem rozważań w artykule Kazimiery Wódz jest międzynarodowa praca socjalna jako dziedzina, która zdaniem autorki zajmuje marginalne miejsce w polskiej debacie na temat wyzwań, przed jakimi staje współczesne społeczeństwo, konfrontowane ze skutkami globalizacji. Drugą część niniejszej monografii otwiera tekst autorstwa Dobroniegi Głębockiej, która prezentuje polską politykę pracy socjalnej na przykładzie asystentury rodzinnej. Autorka porusza wątek upolitycznienia i polityzowania obszaru pomocy rodzinie, który – choć pojawił się wcześniej w dyskursie naukowym – nie został wyeksponowany w odniesieniu do tworzenia się zawodu i środowiska zawodowego asystentów rodzin. Tadeusz Kamiński porusza z kolei wybrane kwestie twórczości profesora Jerzego Szmagalskiego, mogące zainteresować i zainspirować badaczy reprezentujących nauki o polityce. Maria Mendel w swoim artykule przedstawia znaczenie animacji i postanimacji, uwypuklając sens kontekstu, w jakim żyjemy zarówno globalnie, jak i lokalnie jako społeczność, funkcjonując w polskich realiach. Z kolei Izabela Krasiejko przedstawia cztery przykłady tego, jak pracownicy socjalni są przygotowani do pracy z osobami i rodzinami w duchu empowermentu. Opisane przez autorkę egzemplifikacje

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 13

08.10.2021 13:19:55

Wstęp

dotyczą edukacji kandydatów na asystentów rodzinnych oraz doskonalenia zawodowego pracowników ośrodków pomocy społecznej i instytucji z nimi współpracujących. Marcin Boryczko podejmuje próbę przyjrzenia się strukturalnym problemom wpływającym na rozwój pracy socjalnej w Polsce, która stanowi przykład kraju Europy Środkowo-Wschodniej poddanego socjoekonomicznym uwarunkowaniom posttransformacyjnym, i konfrontuje się z rozważaniami Jubilata zawartymi w opracowaniu pt. Structural Problems in the Development of Social Work in Central Europe under Transformation. The Case of Poland. Tę część monografii zamyka tekst autorstwa Ewy Grudziewskiej, poświęcony roli i znaczeniu godności w pracy socjalnej z perspektywy samych pracowników socjalnych. Część trzecia monografii koncentruje się wokół procesu profesjonalizacji w pracy socjalnej, a rozpoczyna ją artykuł Ewy Kantowicz poruszający kwestię akademickiego kształcenia do pracy socjalnej w kontekście tradycji oraz nowych wyzwań. W kolejnym tekście Teresa Zbyrad przedstawia teorię i wymiar praktyczny w zakresie radzenia sobie ze stresem i wypaleniem zawodowym. Szczególnie cenne są opinie samych pracowników socjalnych, którzy wskazują na bariery tkwiące w instytucjach pomocowych, utrudniające walkę z omawianymi zjawiskami. Z kolei rozdział autorstwa Lucjana Misia został poświęcony technologii informacyjno-komunikacyjnej i jej roli w pracy socjalnej, głównie zaś wykorzystaniu potencjału, jaki ze sobą niesie. Tekst autorstwa Tomasza Kaźmierczaka, Marty Łuczyńskiej i Anny Olech porusza aktualną sytuację pracowników socjalnych i systemu pomocy społecznej w kontekście pandemii COVID-19. W kolejnym rozdziale Wielisława Warzywoda-Kruszyńska omawia proces tworzenia i działania Łódzkiej Szkoły Badań nad Biedą i Pomocą Społeczną w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1992–2015, kładąc szczególny nacisk na łączenie działalności naukowej z organizacją i kształceniem pracowników socjalnych. Tę część zamyka tekst Joanny Staręgi-Piasek pt. Azymut, w którym autorka ukazuje rozmaite funkcje zawodu pracownika socjalnego. Badaczka wskazuje na te obszary pracy socjalnej, które cały czas wymagają analizy. Część czwartą otwiera studium autorstwa Ewy Leś poświęcone organizacjom non profit w polityce pomocy i integracji społecznej. Autorka szkicuje historyczną perspektywę rozwoju sektora obywatelskiego oraz analizuje najnowsze trendy rozwoju sektora non profit oraz jego rolę w kluczowych obszarach usług – usługach na rzecz ludności oraz programach integracji społecznej i zawodowej. Barbara Kromolicka w swoim artykule uzasadnia wprowadzenie usług społecznych w działania pomocowe w świetle obowiązujących aktów normatywnych. Ponadto wskazuje na szansę, jaką dla pracowników socjalnych stwarza wprowadzenie uregulowań prawnych w tym zakresie. W kolejnym tekście Janusz Kirenko porusza kontekst społecznych niepełnosprawności, wskazując na ogromną rolę działań społecznych, które mają wzmacniający charakter i które powinny

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 14

08.10.2021 13:19:55

Wstęp

być ponadto połączone ze zdolnością do dokonywania wyborów i działania, a także brania odpowiedzialności przez osoby z niepełnosprawnościami. W rozdziale autorstwa Beaty Szluz i Krzysztofa Szluza głównym tematem rozważań uczyniono opiekuna rodziny, który jest ważnym aktorem społecznym. Autorzy postawili sobie za cel scharakteryzowanie wsparcia opiekunów rodzinnych osób starszych w ujęciu socjologiczno-prawnym. Z kolei Ewa Kozdrowicz przedmiotem swoich refleksji uczyniła współuzależnione kobiety z rodzin z problem alkoholowym w kontekście pełnionych przez nie ról społecznych, a mianowicie partnerki i matki. W następnym artykule Michał Porowski podjął się analizy prestiżu kadry służby więziennej, co jest o tyle ważne, że we współczesnej literaturze penitencjarnej problem służby więziennej pojawia się raczej sporadycznie, a w literaturze polskiej jest prawie zupełnie pomijany. Marta Mikołajczyk na podstawie literatury przedmiotu zarysowuje sytuację osób doświadczających bezdomności, natomiast w dalszej części opracowania prezentuje wyniki własnych badań jakościowych z udziałem osób w kryzysie bezdomności, które nie korzystały z pomocy instytucjonalnej i przebywały w przestrzeni miejskiej. Autorzy ostatniego rozdziału tej części monografii – Michalina B. Hładun, Katarzyna Karita, Martyna Pilas, Jarosław Rutkowski i Mateusz Rutkowski – przyglądają się współpracy między instytucjami a podmiotami w ramach praktyki pracy socjalnej. Punktem wyjścia podjętych analiz jest uznanie multidyscyplinarności za immanentną cechę działań środowiskowych, która oznacza aktywne uczestniczenie przedstawicieli różnych dyscyplin i instytucji w procesie pomagania. Książkę wieńczy tekst autorstwa Marii Łuszczyńskiej i Haliny Postek ukazujący podobieństwo pracy socjalnej do jednej z najważniejszych idei judaizmu według współczesnych Żydów, jaką jest tikkun olam, czyli naprawianie świata.

*** Oddając w ręce czytelnika gotową publikację, redaktorki niniejszego tomu pragną złożyć podziękowania wszystkim osobom i instytucjom, które przyczyniły się do powstania tej monografii: Wojciechowi Śliwerskiemu i pracownikom Oficyny Wydawniczej „Impuls” – za wsparcie i wzięcie na siebie części odpowiedzialności za wydanie książki, a także Instytutowi Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Szczególne podziękowania kierujemy do recenzentów tomu – prof. dr hab. Barbary Szatur-Jaworskiej oraz prof. dr. hab. Krzysztofa Piątka, którzy pomimo licznych obowiązków zgodzili się wyrazić opinię wydawniczą o przedłożonej pracy i udzielili redaktorkom tomu wielu cennych podpowiedzi. Dziękujemy również wszystkim autorkom i autorom, bez których ta publikacja by nie powstała, a którzy entuzjastycznie przyjęli zaproszenie. Dziękujemy też tym autorom, którzy z różnych losowych powodów, najczęściej związanych

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 15

08.10.2021 13:19:55

Wstęp

z pandemią COVID-19, nie dali rady ostatecznie zabrać głosu w dyskusji. Jesteś my bardzo zbudowane tym, że w tak trudnym czasie tak wiele osób odpowiedziało na nasze zaproszenie, a co ważniejsze – utrzymało projekt w tajemnicy przed osobą, która stała się inspiracją do zainicjowania tej dyskusji. Profesorze, w imieniu wszystkich autorek i autorów, tych, których nazwiska znalazły się w tym tomie, ale też tych, którzy cenią Pana twórczość, bardzo dziękujemy za zaangażowanie, serce i wysiłek wkładane w rozwój pracy socjalnej. Pana twórczość, zdaniem wszystkich osób, z którymi przy okazji tego projektu wydawniczego rozmawiałyśmy, stanowiła i nadal stanowi ogromne źródło inspiracji. Jest w nas wobec Pana ogromna wdzięczność – w każdym za coś innego – i pragniemy, aby miał Pan tego świadomość, zapoznając się z tym tomem. Czekamy na kolejne owocne rozmowy i dyskusje... Redaktorki tomu

Luszczynska, Grudziewska, Luczynska_Praca socjalna.indb 16

08.10.2021 13:19:55