Przemoc w wychowaniu rodzinnym by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Przemoc w wychowaniu rodzinnym

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i1 1

2009-11-16 13:50:55

Mojej C贸rce

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i2 2

2009-11-16 13:50:56

Jolanta Maćkowicz

Przemoc w wychowaniu rodzinnym

Kraków 2009

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i3 3

2009-11-16 13:50:56

Recenzent: prof. dr hab. Jadwiga Bińczycka

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

ISBN 978-83-7587-128-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2009

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i4 4

2009-11-16 13:50:56

Spis treści Wstęp .....................................................................................................

Rozdział 1 Wprowadzenie do tematu i założenia metodologiczne 1.1. Uzasadnienie tematu badań ............................................................. 9 1.2. Cele badań i problematyka badawcza .............................................. 16 1.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze ........................................... 18 1.4. Teren badań, dobór próby i charakterystyka badanych .................... 21 Rozdział 2 Przemoc fizyczna w wychowaniu 2.1. Przemoc fizyczna wobec dziecka w świetle literatury ....................... 2.1.1. Pojęcie przemocy fizycznej, przyczyny i symptomy zjawiska .... 2.1.2. Wybrane badania nad przemocą fizyczną wobec dziecka ....... 2.2. Przemoc fizyczna w wychowaniu w świetle badań własnych ...........

27 27 38 43

Rozdział 3 Przemoc psychiczna w wychowaniu 3.1. Przemoc psychiczna wobec dziecka w literaturze ............................ 3.1.1. Pojęcie przemocy psychicznej, przyczyny i symptomy zjawiska .................................................................. 3.1.2. Wybrane badania nad przemocą psychiczną .......................... 3.2. Przemoc psychiczna w wychowaniu w badaniach własnych ............

49 60 63

Rozdział 4 Uwarunkowania występowania przemocy 4.1. Uwarunkowania stosowania przemocy w literaturze ........................ 4.2. Wybrane badania nad uwarunkowaniami zjawiska .......................... 4.3. Uwarunkowania przemocy w wychowaniu w badaniach własnych .... 4.3.1. Warunki materialne a stosowanie przemocy .......................... 4.3.2. Poziom wykształcenia rodziców a stosowanie przemocy ........ 4.3.3. Płeć dziecka a stosowanie przemocy ...................................... 4.3.4. Typ środowiska a stosowanie przemocy ................................. 4.3.5. Alkoholizm w rodzinie a stosowanie przemocy .....................

71 76 79 79 81 85 87 89

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i5 5

2009-11-16 13:50:56

Spis treści

Rozdział 5 Skutki przemocy 5.1. Konsekwencje przemocy w świetle literatury ................................... 93 5.2. Skutki przemocy w świetle wybranych badań .................................. 96 5.3. Skutki przemocy w badaniach własnych .......................................... 98 Rozdział 6 Społeczne postrzeganie przemocy w wychowaniu 6.1. Postrzeganie przemocy w literaturze ................................................ 6.2. Wybrane badania nad postrzeganiem przemocy .............................. 6.3. Postrzeganie przemocy w wychowaniu w badaniach własnych ........ 6.3.1. Postrzeganie przemocy przez uczniów ................................... 6.3.2. Postrzeganie przemocy przez rodziców .................................. 6.3.3. Postrzeganie przemocy przez nauczycieli ...............................

107 113 117 117 123 137

Zakończenie ............................................................................................ 147 Bibliograﬁa .............................................................................................. 149 Aneks ...................................................................................................... 155

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i6 6

2009-11-16 13:50:56

Wstęp Eskalacja przemocy w życiu społecznym, gdzie niemal codziennie media informują nas o okrucieństwie rodziców wobec dzieci i dzieci wobec innych dzieci, o postępującej znieczulicy społecznej, skłania badaczy do skupienia większej uwagi na rodzinie. Rodzina jest bowiem dla dziecka najważniejszym środowiskiem, które kształtuje fundament jego osobowości. Jeżeli codzienne relacje, sposób postępowania z dzieckiem czy też egzekwowanie wymagań sprowadza się do przemocy, utwierdza się ono w przekonaniu, że taki model postępowania jest właściwy. Niniejsza książka stanowi ujęcie teoretyczno-empiryczne problematyki przemocy w wychowaniu. Moim celem badawczym było poznanie rozmiarów zjawiska przemocy w rodzinie wobec dziecka, a także poglądów uczniów, rodziców i nauczycieli na temat stosowania przemocy w wychowaniu. Publikacja jest przeznaczona głównie dla osób pracujących z dziećmi i młodzieżą oraz rodziną, a więc pedagogów, psychologów, pracowników socjalnych, jak również specjalistów zajmujących się profilaktyką przemocy. Wybrane fragmenty badań były prezentowane na konferencjach naukowych oraz publikowane na łamach czasopism pedagogicznych. Książka składa się z sześciu rozdziałów: pierwszy stanowi wprowadzenie w problematykę przemocy oraz przedstawia założenia metodologiczne. W kolejnych rozdziałach omawiam przemoc fizyczną oraz psychiczną w wychowaniu – jej uwarunkowania i skutki, a także społeczny sposób postrzegania tego zjawiska. W Aneksie zamieściłam Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przyjęty w 2006 roku. Mam nadzieję, że przedstawione rezultaty badań będę przydatne w działaniach profilaktyczno-edukacyjnych podejmowanych przez wszelkie służby społeczne, zajmujące się zwalczaniem przemocy wobec dziecka.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i7 7

2009-11-16 13:50:56

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i8 8

2009-11-16 13:50:56

Rozdział

1 Wprowadzenie do tematu i założenia metodologiczne 1.1. Uzasadnienie tematu badań

Przemoc w rodzinie jest pojęciem szerszym i może odnosić się do wszystkich członków rodziny. Poza tym może występować w różnych relacjach (ojciec – matka, matka – babcia, ojciec – dziecko itd.). Jednak w niniejszej książce skupiono się wyłącznie na przemocy w rodzinie stosowanej przez rodziców w wychowaniu dziecka. Liczne badania wskazują, że przemoc jest zjawiskiem cyklicznie się powtarzającym. Osoby, które doświadczyły złego traktowania w dzieciństwie, powielają te zachowania w życiu dorosłym i stosują w wychowaniu przemoc wobec własnych dzieci. Powstaje zatem „błędne koło”, które często toczy się z pokolenia na pokolenie. Używając przemocy w stosunku do dziecka, rodzice ukazują taki model reagowania jako właściwy sposób postępowania i normę w relacjach interpersonalnych, dlatego coraz częściej obserwuje się używanie przemocy przez dzieci przy rozwiązywaniu nawet najdrobniejszych sporów. Przemoc w rodzinie może być: – jawna – kiedy przypadki znęcania się nad dzieckiem zostają odnotowane w policyjnych raportach i rozpatrzone przez niezawisłe sądy. Jednakże statystyki sądowe ukazują jedynie wierzchołek góry lodowej, ponieważ do ujawnienia tego rodzaju nadużyć dochodzi zwykle przypadkowo, w sytuacji poważnego zagrożenia, a nawet utraty życia; – ukryta, do której może dochodzić nawet każdego dnia w czterech ścianach domu, a jej oﬁarami są głównie dzieci, a więc najsłabsi, niemogący się bronić.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i9 9

2009-11-16 13:50:56

Rozdział 1. Wprowadzenie do tematu i założenia metodologiczne

Konieczność podjęcia tej problematyki badawczej wynika, po pierwsze, z tego, że nie prowadzono dotąd badań nad przemocą w rodzinie w środowiskach małomiasteczkowych i wiejskich, lecz głównie w wielkomiejskich (np. badania Anny Piekarskiej w 1991 roku prowadzone w Warszawie, czy też badania Krystyny Kmiecik-Baran z 1995 roku, które obejmowały miasta północnej Polski). Po drugie, w środowiskach wiejskich nadal w wielu rodzinach funkcjonuje tradycyjny model wychowania oparty na karach cielesnych. Rodzice wymagają od swych dzieci bezwzględnego posłuszeństwa, stosując przy tym nawet tak dotkliwe formy oddziaływania, jak wyrzucanie z domu, ograniczanie pożywienia czy też bicie lub zabijanie ulubionych zwierząt (tak wynika z badań pilotażowych przeprowadzonych przez autorkę), a wszystko rzekomo w imię „dobra dziecka”. Jakże trudna, czasami wręcz dramatyczna jest sytuacja dziecka w takiej rodzinie, doznającego krzywdy od osób mu najbliższych, które powinny zapewnić mu miłość i poczucie bezpieczeństwa. Dziecko takie najczęściej milczy i pozostaje samotne. Nie szuka pomocy u nauczycieli, odpowiednich instytucji czy chociażby sąsiadów. Musiałoby bowiem oskarżyć członka rodziny, współmieszkańca domu, do którego przecież musi i chce wracać. Poza tym na przestrzeni kilkunastu lat znacznie zwiększyła się społeczna izolacja rodzin w środowiskach wiejskich i nawet najbliżsi sąsiedzi często nie mają pojęcia o tym, jakie dramaty dziecięce rozgrywają się w sąsiednich domach, a w przypadkach uzasadnionych podejrzeń nie chcą ingerować, obawiając się dodatkowych kłopotów i usprawiedliwiając się prawem do prywatności. Dopiero w skrajnych sytuacjach, przy ujawnieniu tego rodzaju nadużyć, najbliższa społeczność bywa zszokowana, że w jakiejś spokojnej i przykładnej rodzinie rozegrała się tragedia. Największą trudnością w rozpoznawaniu przemocy wewnątrzrodzinnej są trudne bądź nawet niemożliwe do uchwycenia rzeczywiste rozmiary tego zjawiska (liczba ukrytej za ścianami mieszkań przemocy, której oﬁary milczą z poczucia strachu i bezradności). W Polsce przemoc w rodzinie jest przestępstwem ściganym przez prawo, jednakże do ujawnienia aktów przemocy – jak już wspomniano – dochodzi zwykle przypadkowo, w sytuacjach skrajnych, często zagrażających

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i10 10

2009-11-16 13:50:56

1.1. Uzasadnienie tematu badań

życiu dziecka. Według danych opracowanych przez Wydział Prasowy Komendy Głównej Policji, liczba przestępstw przeciwko rodzinie wzrasta, dopiero w 2007 roku można było zauważyć jej spadek. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że są to tylko ujawnione przypadki przemocy, zatem niepokojące jest to, ile takich przypadków krzywdy dziecięcej pozostaje wciąż ukrytym problemem dziecka i jego rodziny. Tabela 1. Liczba oﬁar przemocy domowej według „Niebieskiej Karty” Rok

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

dzieci do lat 13

23 929 27 820 26 305 30 073 32 525 35 137 37 227 38 233 31 001

nieletni od 13 do 18 lat

13 546 15 540 14 908 15 955

17 062 17 527 17 800 18 276 14 963

Źródło: www.policja.pl (dostęp: 25.07.2008).

Konieczne staje się więc skupienie uwagi badaczy na dziecku i jego najbliższym otoczeniu (rodzicach i nauczycielach), aby dzięki poznaniu zjawiska przemocy, jak również poglądów na ten temat, podejmować działania edukacyjne i profilaktyczne wobec uczniów, rodziców i nauczycieli, a przez to minimalizować źródła przemocy oraz bezpośrednie i odległe zagrożenia. Kolejnym czynnikiem skłaniającym do podjęcia tej tematyki są własne doświadczenia zawodowe potwierdzające występowanie zjawiska, przy czym stosowanie różnych form przemocy traktowane jest zwykle przez rodziców jako konieczne i niezastąpione oddziaływanie wychowawcze. Nie bez znaczenia jest także to, że przemoc w rodzinie stanowi przedmiot osobistego zainteresowania oraz że analiza literatury wskazuje na potrzebę prowadzenia badań w tym zakresie. Problem przemocy w rodzinie stanowi obecnie przedmiot zainteresowania interdyscyplinarnego i analizowany jest z punktu widzenia wielu nauk, nie tylko prawa i medycyny, lecz także na gruncie nauk społecznych czy etyki, stąd pojęcie przemocy doczekało się wielu definicji i klasyfikacji.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i11 11

2009-11-16 13:50:56

Rozdział 1. Wprowadzenie do tematu i założenia metodologiczne

Słownik języka polskiego definiuje przemoc jako [...] siłę przeważającą czyjąś siłę, fizyczną przewagę wykorzystywaną do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzuconą bezprawnie władzę, panowanie; czyny bezprawne dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt1.

W Słowniku socjologicznym przemoc określana jest jako [...] jeden z głównych, obok groźby, środków przymusu, polega na użyciu siły ﬁzycznej [...], często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakiejś osoby [...] do określonego działania czy też uniemożliwienia podjęcia działań lub do zaprzestania wykonywania czynności już rozpoczętej; także bezprawne narzucenie władzy2.

W powyższych ujęciach przemoc ukazana jest jako przymusowe podporządkowanie się woli sprawcy, spowodowane jego przeważającą siłą, przy jednoczesnym podkreśleniu bezprawności tych aktów. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na dwa warunki, które muszą wystąpić, aby można było stwierdzić akt przemocy. Po pierwsze, sprawca poprzez używanie przemocy realizuje własne cele, czyli działa z określoną intencją, a zatem wszelkie działania nieumyślne i przypadkowe znajdują się poza granicami definicyjnych ustaleń. Po drugie, przemoc występuje wówczas, kiedy jedna ze stron posiada przewagę – niekoniecznie fizyczną, ale wynikającą również m.in. z posiadania władzy czy pełnienia roli społecznej. Jest więc nadużyciem własnej przewagi podejmowanym intencjonalnie3. Irena Pospiszyl nazywa przemocą [...] wszystkie nieprzypadkowe naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich4.

1 2 3 4

M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1995, s. 941. K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1988, s. 167. Por. I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999, s. 16. Ibidem, s. 16.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i12 12

2009-11-16 13:50:56

1.1. Uzasadnienie tematu badań

Definicje przemocy mogą opierać się na takich kryteriach, jak: – rodzaj zachowania, – intencje sprawcy – skutki. Przyjmując za kryterium rodzaj stosowanego zachowania, wyróżnia się przemoc: – fizyczną, która polega, mówiąc ogólnie, na naruszaniu nietykalności cielesnej poprzez bicie, szarpanie, kopanie itp., które często sprawia ból i pozostawia ślady na ciele; – psychiczną – przejawiającą się w degradacji werbalnej; – seksualną, którą określa się jako wykorzystanie przez dorosłego przewagi fizycznej bądź psychicznej wobec dziecka w celu uzyskania przyjemności seksualnej5, które nie musi się opierać na fizycznym kontakcie z ciałem dziecka; – zaniedbanie – czyli szkodzenie dziecku przez zaniechanie działań, niezaspokojenie jego podstawowych potrzeb w zakresie odżywiania, właściwej pielęgnacji, opieki, ubioru, przestrzegania zaleceń lekarskich, jak również potrzeb psychicznych. Intencje sprawcy stanowią dosyć trudne kryterium w odniesieniu do przemocy wobec dziecka, ponieważ niejednokrotnie trudno ustalić, na ile rodzic, który stosuje przemoc, rzeczywiście chce zmienić zachowanie swojego dziecka, a na ile odreagowuje własne frustracje, dając w ten sposób upust swoim negatywnym emocjom. Definicję skutków trafnie sformułował Joachim Kondziela, który twierdzi, że przemoc to takie [...] wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju6.

Autor zakłada zatem, że doświadczanie przemocy powoduje obniżenie możliwości rozwoju psychoﬁzycznego. 5 6

Por. J. Brągiel, Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Opole 1996, s. 99. J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowania, Warszawa 1974, s. 62.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i13 13

2009-11-16 13:50:56

Rozdział 1. Wprowadzenie do tematu i założenia metodologiczne

Jerzy Mellibruda wyróżnia przemoc spontaniczną (gorącą) i instrumentalną (chłodną). U podstaw przemocy gorącej leży wybuch skumulowanych, niemożliwych do powstrzymania negatywnych emocji, w wyniku czego dochodzi do utraty kontroli nad zachowaniem. Towarzyszy temu chęć wywołania cierpienia u oﬁary. Przemoc chłodna to realizacja pewnego planu w sposób przemyślany, podporządkowany określonym celom sprawcy. Ten rodzaj przemocy bywa czasem powodowany dobrymi intencjami, co w ocenie sprawcy jest źródłem usprawiedliwienia swoich zachowań7. J. Mellibruda przyjął w tym podziale za kryterium stan emocjonalny sprawcy i jego intencjonalność działania. Mówi się też o przemocy symbolicznej, strukturalnej, jak również o przemocy jawnej, ukrytej, pośredniej i bezpośredniej8. Pojęcie przemocy w wychowaniu przyjęłam za Ireną Obuchowską. Według niej, jest to [...] oddziaływanie na wychowanka siłą ﬁzyczną lub psychiczną w celu przymuszania go do podporządkowania woli wychowawcy9.

W świetle tej definicji przemoc stosowana jako „metoda” wymuszania zachowań czy sposób podporządkowania wychowanka sprowadza się do nadużyć fizycznych i psychicznych, wykluczając jednocześnie pozostałe jej rodzaje. Nie można więc w zakres pojęcia przemocy w wychowaniu wprowadzić przemocy seksualnej i zaniedbywania. Definicja I. Obuchowskiej mówi także o celu działania sprawcy, jakim jest podporządkowanie woli wychowawcy. Zatem intencją rodziców nie jest szkodzenie dziecku, zadawanie bólu czy sprawianie przykrości moralnych, ale wywarcie wpływu na zachowanie dziecka, choć należy zaznaczyć, iż najszlachetniejsze nawet intencje nie usprawiedliwiają szkodliwych dla rozwoju konsekwencji takich działań.

8 9

Por. J. Mellibruda, Oblicza przemocy, „Remedium” 1993, nr 10; J. Mellibruda, Psychologiczne aspekty przemocy domowej, http://www.psychologia.edu.pl (25.01.2008). Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Olecko 1995. I. Obuchowska, Przemoc w wychowaniu, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1989, nr 4, s. 29.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i14 14

2009-11-16 13:50:56

1.1. Uzasadnienie tematu badań

Natomiast termin „przemoc w rodzinie” należy rozumieć jako [...] wszelkie formy działań lub zaniechań sprawcy wobec członków rodziny, które skutkują ﬁzycznymi i psychicznymi zagrożeniami dla zdrowia i życia oﬁary10.

W polskiej literaturze, obok tego pojęcia, zamiennie używa się takich określeń, jak: „nadużycie”, „krzywdzenie” i „maltretowanie”11. Jednakże – jak zauważa Józefa Brągiel – należy oddzielić pojęcie maltretowania dziecka od pozostałych. Maltretowanie, według niej, to [...] zachowanie o większym stopniu zagrożenia i znamionach okrucieństwa, które dotyczą bicia, kopania, używania broni, poparzeń, złamań czy gwałtu seksualnego12.

Różnica polega więc na tym, że każde maltretowanie niewątpliwie jest przemocą, lecz nie każda forma przemocy jest maltretowaniem. Na koniec tego przeglądu definicji, będącego dla czytelnika wprowadzeniem w problematykę przemocy stosowanej w wychowaniu wobec dziecka, warto przytoczyć jeszcze definicję Światowej Organizacji Zdrowia, która określa maltretowanie jako [...] każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka13.

10 11

12 13 13

J. Mellibruda, Oblicza przemocy, op. cit. I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994; J. Brągiel, Zrozumieć dziecko..., op. cit., K. Kmiecik-Baran, Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne, Warszawa 1999. J. Brągiel, Zrozumieć dziecko..., op. cit., s. 15. Ibidem, s. 14. Termin „zespół maltretowanego dziecka” (ZMD) po raz pierwszy zdeﬁniował Henry Kempe (dosłownie „zespół dziecka bitego”, z ang. the battered child syndrom) w latach sześćdziesiątych na Zjeździe Amerykańskich Pediatrów w Los Angeles. Określił go jako stan kliniczny u małego dziecka, które doznało poważnych ﬁzycznych obrażeń, powodujących często trwałe uszkodzenia ciała lub śmierć. B. Mossakowska, Społeczno-medyczne aspekty zespołu dziecka krzywdzonego, „Przegląd Pediatryczny” 1998, nr 3.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i15 15

2009-11-16 13:50:56

Rozdział 1. Wprowadzenie do tematu i założenia metodologiczne

Z pojęciem przemocy ściśle związane jest pojęcie agresji. Nie są one tożsame, choć użycie przemocy niejednokrotnie stanowi akt agresji, jednak w literaturze podkreśla się – jako główną różnicę pomiędzy tymi pojęciami – kryterium intencjonalności. Celem agresji jest wywołać ból, spowodować cierpienie, zaszkodzić oﬁerze, natomiast przemocy – wywarcie pewnego wpływu, zmuszenie do zmiany zachowania14.

1.2. Cele badań i problematyka badawcza Problematyka badawcza dotyczyła dwóch aspektów postrzegania przemocy w wychowaniu. Po pierwsze, aspektu diagnostycznego – dotyczącego poznania skali zjawiska, form, uwarunkowań i skutków przemocy w wychowaniu. Po drugie, aspektu społecznego. W tym obszarze przeprowadziłam badania porównawcze po pięciu latach wśród rodziców i nauczycieli, aby rozpoznać, czy i w jakim stopniu poglądy na temat przemocy w wychowaniu ewoluują wobec dość szeroko zakrojonych medialnych kampanii edukacyjnych. Głównym celem badań było poznanie rozmiarów zjawiska przemocy w rodzinie wobec dziecka oraz poglądów uczniów, rodziców i nauczycieli na ten temat. W związku z tym niezbędne było ustalenie związków i zależności statystycznych zachodzących pomiędzy analizowanymi zmiennymi, czyli rozpoznanie wpływu zmiennych niezależnych na zmienną zależną, jaką jest przemoc, a także określenie wpływu przemocy na jej skutki i zachowanie w sytuacjach wychowawczych. Zadanie to osiągnięto poprzez zrealizowanie następujących celów pośrednich: 1. Ujawnienie najczęściej występujących form przemocy. 2. Poznanie, na ile takie czynniki, jak: alkoholizm w rodzinie, standard warunków materialnych, wykształcenie rodziców, środowisko zamieszkania badanych oraz płeć dziecka, wpływają na występowanie przemocy w wychowaniu.

Por. J. Mazur, Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002.

Mackowicz_Przemoc - 16 XI 2009.i16 16

2009-11-16 13:50:56