Wiedza – do wiadczenie – praktyka Interdyscyplinarne spojrzenie na problemy społeczne
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze1 1
2010-04-21 10:15:17
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze2 2
2010-04-21 10:15:17
Wiedza – do wiadczenie – praktyka Interdyscyplinarne spojrzenie na problemy społeczne Prace dedykowane Panu Profesorowi Henrykowi Machelowi
pod redakcją naukową Moniki Marczak Beaty Pastwy-Wojciechowskiej Magdaleny Błażek
Kraków 2010
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze3 3
2010-04-21 10:15:17
© Copyright by Uniwersytet Gdański © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Recenzent: prof. zw. dr hab. Krystyna Marzec-Holka
Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Aleksandra Bylica
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Uniwersytet Gdański ul. Bażyńskiego A - Gdańsk
ISBN ---- ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze4 4
2010-04-21 10:15:17
Spis treści Henryk Machel – pedagog resocjalizacyjny, profesor uniwersytetu, przyjaciel ..............................................................................................................................
Profilaktyka problemów społecznych Bronisław Urban Dysfunkcjonalność i propozycje innowacji w polskim systemie zapobiegania przestępczości ..................................................... Stanisław Kawula Zasoby wychowania w środowisku życia współczesnego Polaka – perspektywa animacji kapitału ludzkiego ................................................................... Ewa Bielska, Andrzej Radziewicz-Winnicki Opór i niektóre (zaledwie zasygnalizowane) strategie oporu społecznego ......... Andrzej Chodubski Ogniwa dziedzictwa przeszłości w funkcjonowaniu instytucji „grupy interesu” .................................................................................................................
Norma a resocjalizacja patologicznych form zachowania Janusz Sztumski Czy normalność jest wartością? .................................................................................... Mieczysław Ciosek Alkohol i etapy procesu uzależnienia ........................................................................... Radosław Breska Intensywność działania psychologicznych mechanizmów uzależnienia u osób uzależnionych od alkoholu, podejmujących stacjonarne leczenie psychoterapeutyczne ........................................................................................................
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze5 5
2010-04-21 10:15:17
6
Spis treści
Jolanta Ferszka Niepełnosprawny psychicznie w konflikcie z prawem – geneza zachowań tworzących sytuacje kryminogenne ......................................... Beata Pastwa-Wojciechowska Efektywność i skuteczność resocjalizacji osób o psychopatycznej strukturze osobowości ................................................................ Magdalena Błażek Wybrane zmienne psychologiczne a seksualizacja młodzieży ............................. Zbigniew Izdebski Seks a Internet .................................................................................................................
Resocjalizacja – o skuteczności podejmowanych działań Marek Konopczyński Resocjalizacja – od korekcji do rozwoju .................................................................... Kazimierz Pospiszyl „Przesilenie emocjonalne” w oddziaływaniach resocjalizacyjnych .................... Franciszek Makurat Analiza czynników determinujących efektywność w zespołowych grach sportowych jako podstawa pracy resocjalizacyjnej ........ Justyna Siemionow Efektywność działań podejmowanych przez instytucje resocjalizacyjne dla nieletnich – nowe trendy w resocjalizacji .......................................................... Lesław Pytka Charyzma i charyzmatyczność wychowawcy a problem kary, tolerancji i dobroczynności ...........................................................................................
„Macheliańska” koncepcja resocjalizacji penitencjarnej i jej możliwości Kajetan Dubiel Profesora Machela („macheliańska”) pedagogika resocjalizacyjna .................... Maria Mendel Pedagogika zaufania? Wokół Henryka Machela koncepcji resocjalizacji penitencjarnej ..........................................................................................
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze6 6
2010-04-21 10:15:17
7
Spis treści
Aleksandra Szymanowska Czy resocjalizacja w więzieniu jest możliwa? .......................................................... Eugeniusz Bielicki Kwestia adekwatności pojęcia celów resocjalizacyjnych skazanych ................... Monika Marczak, Sławomir Przybyliński ...o procesie resocjalizacji w więzieniu i jego znaczeniu dla społecznej readaptacji... ...........................................................
Negatywne determinanty resocjalizacji penitencjarnej Grażyna B. Szczygieł Przeludnienie zakładów karnych – problem społeczny ......................................... Teodor Szymanowski Idea pomocy więźniom, ich rodzinom i podstawy prawne jej udzielania ........ Wiesław Ambrozik Stan kryzysu czy nieuspołecznienie systemu penitencjarnego ............................ Maria Gordon Psychologiczne bariery procesu resocjalizacji ......................................................... Zbigniew Lasocik Czy można zapobiegać torturom w warunkach pozbawienia wolności – przyczynek do modelu ..................................................................................................
Probacyjne formy oddziaływań resocjalizacyjnych Robert Opora Wybrane aspekty efektywności kurateli sądowej ................................................... Elżbieta Chęcińska Mediacja jako alternatywny do wymiaru sprawiedliwości sposób rozwiązania konfliktu ................................................................................................... Andrzej Bałandynowicz Kompetencje i umiejętności, etyka zawodowa i metodyka pracy resocjalizacyjnej asystenta probacyjnego .......................................................
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze7 7
2010-04-21 10:15:17
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze8 8
2010-04-21 10:15:17
Henryk Machel – pedagog resocjalizacyjny, profesor uniwersytetu, przyjaciel Profesor Henryk Machel jest osobą wyjątkową i ważną zarówno w życiu naukowym, jak i zawodowym wielu osób zajmujących się problematyką resocjalizacji w Polsce. Nauczył nas wielu rzeczy, w tym przede wszystkim pokory dla własnych umiejętności, obowiązku oraz ciągłego poszukiwania naszej niewiedzy. Jego zainteresowania zagadnieniami patologii społecznej, a zwłaszcza funkcjonowaniem człowieka w izolacji więziennej i możliwością jego resocjalizacji pochodzą z okresu studenckiego. Podczas studiów czynnie uczestniczył w pracach Międzywydziałowego Koła Penitencjarnego, którego był współzałożycielem. Naukowa droga Szanownego Jubilata wyznaczona jest w dużej mierze przez zdobywanie stopni i tytułów naukowych na dwóch uczelniach. Studia ukończył w r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, pisząc pracę magisterską pod kierunkiem prof. dr. hab. Andrzeja Lewickiego. Profesor Machel zawsze podkreśla, jak ważną dla niego osobą był Profesor Lewicki, którego z całą odpowiedzialnością można uznać za autorytet wyznaczający standardy pracy naukowej i penitencjarnej Jubilata. Dalszym etapem drogi naukowej była w r. obrona pracy doktorskiej na temat Społeczne uwarunkowania przestępczości młodocianych mężczyzn w mieście Bydgoszczy, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Janusza Sztumskiego na Uniwersytecie im. M. Kopernika w Toruniu. W r. uzyskał na Uniwersytecie Gdańskim habilitację, broniąc pracy pt. Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego. Praca habilitacyjna Jubilata nie tylko poruszyła problem personelu więziennego, ale stała się jednocześnie kluczową i wręcz obowiązkową pozycją nie tylko w kształceniu, ale także w pracy penitencjarnej. Tytuł profesora uzyskał w r., udowadniając przy tym, że można łączyć pracę naukową z pełnieniem odpowiedzialnych funkcji, w latach – pełnił bowiem przez dwie kadencje funkcję Dziekana Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego. Henryk Machel od maja do listopada r. pracował w Instytucie Kształcenia Nauczycieli w Bydgoszczy, gdzie zorganizował Zakład Badań Oświatowych i kierował nim, podejmując jednocześnie problematykę badawczą dotyczącą czyn-
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze9 9
2010-04-21 10:15:18
10
Henryk Machel – pedagog resocjalizacyjny, profesor uniwersytetu, przyjaciel
ników desocjalizacyjnych na terenie szkoły. Był jednocześnie czynnym członkiem Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego i Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, inicjując wielu seminariów poświęconych zjawiskom patologii społecznej wśród młodzieży, ich uwarunkowaniom i możliwościom resocjalizacji w warunkach więziennych, i w nich uczestnicząc. W latach – pracował jednocześnie w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego, gdzie z inicjatywy jego i prof. Bolesława Maroszka powołano studia resocjalizacyjne. Swoje zainteresowania penitencjarystyką, patologią społeczną i kryminologią Profesor Henryk Machel pogłębiał systematycznie od chwili podjęcia pracy w Centralnym Więzieniu w Bydgoszczy, gdzie początkowo jako pedagog, opracowywał indywidualne programy resocjalizacji więźniom młodocianym, znajdującym się na oddziale obserwacyjno-rozdzielczym. W tym czasie, pracując dodatkowo jako wykładowca w Zaocznym Technikum Penitencjarnym, kształcącym na poziomie średnim personel więzienny, był współautorem dwóch skryptów z pedagogiki penitencjarnej. W r. awansował na stanowisko zastępcy kierownika działu penitencjarnego, co w ówczesnej strukturze organizacyjnej oznaczało kierowanie działem penitencjarnym Więzienia w Bydgoszczy. Przez pięć lat prowadził zorganizowany przez siebie Dyskusyjny Klub Penitencjarny, stanowiący płaszczyznę doskonalenia zawodowego i wymiany myśli penitencjarnej dla młodych penitencjarystów, głównie pedagogów i psychologów, absolwentów wyższych uczelni. Jak sam podkreśla, było to forum do prezentacji własnych doświadczeń i resocjalizacyjnych eksperymentów z udziałem pracowników naukowych Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu i Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Jednocześnie przez trzy lata uczestniczył w cyklicznych seminariach penitencjarnych, jakie realizowała Katedra Psychologii Klinicznej UAM w Poznaniu pod kierunkiem prof. A. Lewickiego dla pedagogów i psychologów więziennych. Treść seminarium oscylowała wokół diagnostyki penitencjarnej, programowania resocjalizacyjnego i metodyki resocjalizacji. W r. był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego, któremu przewodniczył przez cztery lata. Obecnie jest jego wiceprzewodniczącym. Od wielu lat współpracuje także z Centralnym Ośrodkiem Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu, w którym odbywał gościnne wykłady. Był także wykładowcą Podyplomowego Studium Penitencjarystyki na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Profesor Henryk Machel u progu swojego życia zawodowego stanął przed dylematem, gdzie podjąć pracę – w więzieniu czy na uniwersytecie. Na początku wybrał więzienie. W latach – pracował w Centralnym Więzieniu w Bydgoszczy, a następnie w Zakładzie Karnym w Gdańsku-Przeróbce, którym kierował przez lat. Jako ówczesny naczelnik więzienia wraz z zespołem, który sam stworzył, poszukiwał bardziej skutecznych rozwiązań resocjalizacyjnych. Opracował i wypróbowywał własny autorski model wykonywania kary pozba-
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze10 10
2010-04-21 10:15:18
11
Henryk Machel – pedagog resocjalizacyjny, profesor uniwersytetu, przyjaciel
wienia wolności dla młodocianych i dorosłych nierecydywistów, oparty na trzech wyraźnie odmiennych rygorach: zmodernizowanym systemie samorządowym, zmodernizowanym systemie przepustkowym i na ścisłej współpracy z rodzinami więźniów. W model ten wkomponowany był także system terapeutyczny dla alkoholików. Zapoczątkował tzw. szkołę ojców będącą kursem przygotowawczym do życia w rodzinie dla młodych więźniów, w tym również do życia seksualnego. Dobrze zapowiadający się eksperyment został przerwany na skutek wprowadzenia stanu wojennego i nigdy więcej nie był już prowadzony. Jak twierdzi Jubilat, Jego stosunek do resocjalizacji w warunkach więziennych ulegał modyfikacji, na co przemożny wpływ miała wiedza, którą nabył zarówno w trakcie własnej praktyki, jak i analizując obszerną literaturę przedmiotu. Profesor jest zdania, że nie u wszystkich, ale u ponad połowy populacji można uzyskać cele resocjalizacyjne, które mieszczą się między skrajnymi celami minimum i maksimum (pisze o tym m.in. w książce Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, wydanej w r. w Gdańsku przez Wydawnictwo „Arche”). Analizując losy życiowe niektórych osób zwolnionych po odbyciu kary lub w trybie warunkowym, a także analizując ich ankiety, wypełnione w dniu zwolnienia, doszedł do wniosku, że u około – proc. tej populacji nie zaszły żadne istotne zmiany podczas odbywania kary. Z ich dokumentacji wynikało, że były to osoby z rozmaitymi defektami osobowości, niekiedy z zaburzeniami neurofizjologicznymi, nieporadni i wysoce zdemoralizowani, skonfliktowani z rodziną. Ich readaptacja społeczna po zwolnieniu była postrzegana mgliście, a składane deklaracje co do najbliższej przyszłości po opuszczeniu zakładu karnego były bardziej formalne niż realne. Analizując drogę zawodową Jubilata, nietrudno zauważyć, że zarówno praca w więziennictwie, jak i naukowa są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Obu tym wymiarom oddał swój umysł, serce i siły, a przy tym zarażając ludzi z nim związanych zawodowo swoimi pomysłami i ideami. To właśnie Profesor Henryk Machel jest twórcą gdańskiej szkoły penitencjarnej, a za jego największe osiągnięcie można uważać umiejętność stworzenia interdyscyplinarnego zespołu ludzi, którzy potrafili i potrafią współpracować nad wspólnymi planami i zagadnieniami badawczymi, realizując przy tym pomysły swego Mistrza. Nigdy nie bał się prezentować swoich poglądów naukowych i życiowych, czyniąc to w sposób merytoryczny i z poszanowaniem godności adwersarzy. Nigdy też nie był obojętny na problemy społeczne, zwłaszcza te, które dotyczyły w różnych wymiarach Służby Więziennej. Odwagi i stylu przekazywania swoich argumentów starał się nas nauczyć. Do dziś Profesor Henryk Machel jest nierozerwalnie związany z Uniwersytetem Gdańskim, a dokładnie z Instytutem Pedagogiki, w którym nadal kieruje Zakładem Patologii Społecznej i Resocjalizacji. Najważniejsze pozycje w jego dorobku naukowym to m.in.: Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego,
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze11 11
2010-04-21 10:15:18
12
Henryk Machel – pedagog resocjalizacyjny, profesor uniwersytetu, przyjaciel
Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna czy Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski. Studium penitencjarno-pedagogiczne. Jubileusz zasłużonego i ważnego dla społeczności akademickiej członka zwykło się zgodnie z tradycją uniwersytecką upamiętniać ofiarowaniem mu specjalnie z tej okazji przygotowanej Księgi Jubileuszowej. Prace dedykowane Profesorowi Henrykowi Machelowi zostały przez wzgląd na swoją zróżnicowaną tematykę przyporządkowane poszczególnym częściom niniejszej Księgi. Począwszy od działań zaradczych i profilaktycznych, przez analizę patologicznych form zachowania, ich resocjalizację oraz skuteczność po możliwości i utrudnienia resocjalizacyjnych oddziaływań penitencjarnych. Pracę wieńczą probacyjne i alternatywne formy oddziaływań resocjalizacyjnych. Pierwszą część Księgi pt. Profilaktyka problemów społecznych otwiera artykuł, który wskazuje na innowacyjne formy zapobiegania przestępczości w Polsce. Poruszane jest również zagadnienie kapitału społecznego i jego animacji jako alternatywy dla zachowań w środowisku życia współczesnego Polaka, a także zostały opisane wybrane strategie oporu społecznego. Druga część Księgi pt. Norma a resocjalizacja patologicznych form zachowania podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, czy normalność jest wartością. Porusza także problematykę alkoholizmu i etapów jego uzależnienia, przedstawiając działania psychologicznych mechanizmów uzależnienia, jakie występują u osób podejmujących stacjonarne leczenie psychoterapeutyczne. W tej części Księgi zostały również zamieszczone artykuły przedstawiające genezę zachowań tworzących sytuacje kryminogenne u osób niepełnosprawnych psychicznie oraz efektywności i skuteczności resocjalizacji osób o psychopatycznej strukturze osobowości. Zamieszczono tu również prace oscylujące wokół seksualizacji młodzieży. Z jednej strony zostały zasygnalizowane zmienne psychologiczne warunkujące seksualizację dzieci i młodzieży, z drugiej wpływ Internetu na aktywność seksualną młodzieży. Trzecią część Księgi pt. Resocjalizacja – o skuteczności podejmowanych działań otwiera artykuł, w którym autor ukazuje drogę resocjalizacji od korekcji do rozwoju. Poruszona jest tu również kwestia emocjonalnego przesilenia w oddziaływaniach resocjalizacyjnych, nowe tendencje w resocjalizacji w odniesieniu do działań podejmowanych przez instytucje resocjalizacyjne dla nieletnich, a także zagadnienie kary, tolerancji i dobroczynności w odniesieniu do charyzmy i charyzmatyczności, jaką powinien posiadać wychowawca. Ostatnią część tej pracy wieńczy artykuł prezentujący czynniki determinujące efektywność w zespołowych grach sportowych. Czwartą część Księgi, noszącą tytuł „Macheliańska” koncepcja resocjalizacji penitencjarnej i jej możliwości, otwiera artykuł ukazujący model pedagogiki reso-
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze12 12
2010-04-21 10:15:18
13
Henryk Machel – pedagog resocjalizacyjny, profesor uniwersytetu, przyjaciel
cjalizacyjnej na podstawie doświadczeń i praktyki Jubilata. Można w niej również znaleźć odpowiedzi na pytanie, czy możliwa jest resocjalizacja w warunkach izolacji więziennej, a jeśli tak, to jakie ma ona znaczenie dla społecznej readaptacji skazanych. Piąta część Księgi zatytułowana Negatywne determinanty resocjalizacji penitencjarnej ukazuje wybrane i najważniejsze utrudnienia resocjalizacji penitencjarnej, jakimi są bez wątpienia poruszane w pracach problemy: przeludnienia zakładów penitencjarnych, pomocy więźniom i ich rodzinom, psychologiczne bariery procesu resocjalizacji penitencjarnej oraz problematyka torturowania w warunkach pozbawienia wolności. Szósta, ostatnia część Księgi, zatytułowana Probacyjne formy oddziaływań resocjalizacyjnych, podejmuje tematykę mediacji jako alternatywnej formy rozwiązywania konfliktów oraz wybrane aspekty i metodykę pracy kuratorów sądowych. Niniejsza Księga, poza istotą poruszanej tematyki, jest przede wszystkim wyrazem nie tylko uznania dla osiągnięć Jubilata, ale również różnorodnych więzi, jakie łączą go z osobami zamieszczającymi w niej swoje teksty. Są to więzi naukowe, praktyczne, ale przede wszystkim przyjacielskie i partnerskie. Dlatego też autorzy artykułów są zarówno uczniami, współpracownikami, jak i przyjaciółmi Pana Profesora z różnych ośrodków naukowych oraz zakładów penitencjarnych. Jako redaktorki Jubileuszowej Księgi dedykowanej osobie Profesora Henryka Machela pragniemy im bardzo serdecznie podziękować za ich udział w tak ważnym dla Jubilata wydarzeniu.
Beata Pastwa-Wojciechowska Monika Marczak Gdańsk, marzec
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze13 13
2010-04-21 10:15:18
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze14 14
2010-04-21 10:15:18
Profilaktyka problemów społecznych
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze15 15
2010-04-21 10:15:18
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze16 16
2010-04-21 10:15:18
Bronisław Urban Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
Dysfunkcjonalność i propozycje innowacji w polskim systemie zapobiegania przestępczości Powojenny okres historii Polski zaznaczył się głębokimi i wieloaspektowymi zmianami w rozmiarach i strukturze przestępczości zarówno dorosłych, jak i młodzieży. Zmiany te były bezpośrednio powiązane z ogólnymi przemianami cywilizacyjnymi w skali światowej oraz społeczno-ustrojowymi, specyficznymi dla polskich warunków. Odpowiednio do tych zmian warunkujących rozmiary i rodzaje patologii społecznej, zwłaszcza przestępczości, podejmowano intencjonalne działania ukierunkowane na zwiększanie efektywności systemu profilaktycznego i penitencjarno-resocjalizacyjnego. Po kilkudziesięcioletniej obserwacji wzajemnych powiązań między obiektywnymi wymiarami przestępczości a wprowadzanymi innowacjami systemu zapobiegania i ograniczania przestępczości zauważa się głęboką nieadekwatność. Konsekwencją tej nieadekwatności jest w małym stopniu kontrolowany rozwój przestępczości, warunkowany immanentnymi czynnikami i przebiegający według swoistych, niezmiennych zasad. W bardziej wymiernym ujęciu nieadekwatność ta wyraża się w przebiegu ewolucji przestępczości niezależnym od wprowadzonych zmian, które w danym momencie tej ewolucji uważane były za racjonalne, słuszne i skuteczne. Takie oceny nakładano na kolejne zmiany w polityce walki z przestępczością, reformy systemu prawa i innowacje wprowadzane w system penitencjarny na kilku etapach rozwoju społeczeństwa polskiego w całej powojennej historii Polski. W większości przypadków innowacje te miały krótkotrwały żywot i zastępowane były innymi, mającymi pozory racjonalności i skuteczności.
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze17 17
2010-04-21 10:15:18
18
Profilaktyka problemów społecznych
Przy bardziej krytycznej i niezależnej analizie łatwo rozszyfrować ideologiczno-polityczne inspiracje tych innowacji oraz emocjonalno-prestiżowe motywacje czynników i osób, które w danym okresie zyskiwały pozycję decydentów i kontrolerów systemu penitencjarnego. Warto też zauważyć, że te w gruncie rzeczy biurokratyczne rozwiązania określane były jako innowacje (reformy) resocjalizacyjne wywiedzione z naukowego badania przestępczości i z empiryczno-eksperymentalnych prób doskonalenia systemu profilaktyki, terapii i resocjalizacji. Dowodem na taką genezę zmian i rozwiązań są nigdy niedokończone eksperymenty (np. Świdów), czy niezależne projekty i wnioski z różnych konferencji z udziałem teoretyków i praktyków, a przede wszystkim uogólnienia i propozycje praktyczne z wielu empirycznych badań publikowanych w monografiach i czasopismach naukowych. Bezowocne okazują się też prace ekspertów, reprezentantów różnych dyscyplin społecznych. Wśród tych ostatnich wyjątek stanowią teoretycy prawa, którzy znajdowali uznanie wszystkich zmieniających się decydentów. Trzeba jednak zaznaczyć, że oferty prawników raczej nie prowadzą do głębszych zmian i twórczego rozwoju systemu profilaktycznego i penitencjarno-resocjalizacyjnego, gdyż odnoszą się one niemal wyłącznie do istniejących już instytucji, nie są wyprowadzane z aktualnych teorii i badań empirycznych prowadzonych w psychologii, pedagogice, socjologii, lecz są wyspekulowane i obliczone na „rewolucję w ramach istniejącego porządku prawego”. Obiektywne potraktowanie przyczyn braku „przenikliwości” rezultatów badawczych i naukowo wywiedzionych zasad dla praktyki resocjalizacyjnej, nakazuje dostrzeżenie jeszcze jednego, istotnego czynnika. Jest nim ustawowa i moralna odpowiedzialność resortu sprawiedliwości oraz centralnych agend zarządzających instytucjami penitencjarnymi za bezpieczeństwo społeczeństwa. Odpowiedzialność ta wyzwala, po części uzasadniony, lęk przed ryzykiem niepowodzeń wszelkich innowacji. Ale nie oznacza to, że ryzyko niepowodzeń nie może być ściślej określone i zminimalizowane. Inaczej, ostrożność i obawy są tutaj częściowo usprawiedliwione. Historyczne spojrzenie na relacje zachodzące między pedagogiką resocjalizacyjną a praktyką ograniczania przestępczości może prowadzić do zaprzeczenia prakseologicznej i utylitarnej funkcji tej dyscypliny, a u jej przedstawicieli może prowadzić do stanów frustracyjnych, z których „honorowym” wyjściem może być tylko ucieczka w oderwane od życia spekulacje i czyste teorie, tylko ogólnie odzwierciedlające rzeczywistość mieszczącą się w zakresie pojęć „patologia społeczna”, „przestępczość”, „resocjalizacja”. Takie rozwiązanie, chociaż wydaje się racjonalne i usprawiedliwione, w rzeczywistości występuje rzadko, co oznacza, że większość badaczy i teoretyków pozostaje przekonana o integralności deskryptywnej i prakseologicznej funkcji
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze18 18
2010-04-21 10:15:18
19
B. Urban, Dysfunkcjonalność i propozycje innowacji...
pedagogiki resocjalizacyjnej i czyni wysiłki, aby ich dociekania znalazły chociażby minimalne zastosowanie w doskonaleniu praktyki penitencjarno-resocjalizacyjnej lub profilaktycznej. W środowiskach pedagogów i przedstawicieli innych dyscyplin społecznych nieustannie dyskutuje się kwestie przeorientowania badań w kierunku nadania im walorów użyteczności dla praktyki zapobiegania przestępczości. Jak dotychczas zgłaszane są różnorodne szczegółowe propozycje, które same w sobie są najczęściej słuszne, ale nawet gdyby były realizowane, to i tak nie doprowadziłyby do znaczącego postępu wyrażającego się w konkretnych wskaźnikach, np. ograniczanie recydywy czy ograniczanie rozmiarów przestępczości młodzieży społecznie niedostosowanej wchodzącej w stadium dojrzałej przestępczości. Po rozważeniu wielu wariantów działań i przedsięwzięć można przyjąć, że istotny postęp jest możliwy przy spełnieniu trzech zasadniczych warunków: . Zamiast opracowywania cząstkowych rozwiązań należy się koncentrować na wypracowaniu jednolitego i koherentnego systemu profilaktyczno-resocjalizacyjnego obejmującego działania skierowane na cały okres rozwoju psychofizycznego człowieka, w którym generują się zachowania dewiacyjne i rozwijają się przez stadia etapowe aż do wyprofilowanej, dojrzałej przestępczości lub patologicznych stanów osobowości. . Zamiast powierzania rozwiązywania cząstkowych zadań „etatowym” specjalistom (z reguły prawnikom) należy powołać zespoły badaczy reprezentujących wszystkie dyscypliny zajmujące się problemami zaburzeń w zachowaniu, społecznego niedostosowania, przestępczości i innymi zjawiskami dewiacyjnymi. Dobór specjalistów z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii jest konieczny z tego względu, że to właśnie te dyscypliny prowadzą badania empiryczne odsłaniające najistotniejsze czynniki generujące dewiacje, ustalają prawidłowości procesu patologizacji zachowania, a więc objaśniają rzeczywistość, która ma być przekształcana przez zastosowanie odpowiednich zasad i skutecznych metod. . Wypracowywanie modelu systemu resocjalizacji powinno respektować zasady przyjmowane w innych dziedzinach nauki, które rozwijają się w toku bezpośredniej współpracy z różnymi dziedzinami gospodarki i kultury. W takiej współpracy instytucje naukowo-badawcze świadczą „usługi”, ale równocześnie korzystają ze źródeł istniejących w instytucjach korzystających z usług. Instytucje takie stają się obiektem badań, dostarczają obiektów i przedmiotów badań. W badaniach profilaktyczno-resocjalizacyjnych obiektami będą ośrodki profilaktyki, terapii, zakłady poprawcze, zakłady karne itp. Ponieważ ostatecznym celem badań ma być model ogólnospołecznego systemu profilaktyki i resocjalizacji, badania muszą obejmować diagnoz różnych kategorii jednostek i grup z różnych grup wiekowych i z różnych warunków socjoekonomicznych. Eksper-
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze19 19
2010-04-21 10:15:18
20
Profilaktyka problemów społecznych
tyzy diagnostyczne nie są celem samym w sobie, lecz mają dostarczyć materiału, który będzie przedmiotem projektów i cząstkowych działań składających się na eksperyment prowadzony przy zastosowaniu metodologii naukowej. Takie złożone przedsięwzięcie badawcze może być wykonane tylko przez odpowiednio liczny zespół badaczy realizujących składowe elementy eksperymentu. Wyniki badań, ich interpretacje muszą być poddane odpowiednim ewaluacjom i całościowemu ujęciu w postaci modelu. Oczywiście wymaga to rozplanowania działań na długie lata oraz zapewnienia ich ciągłości i poddania jednolitemu systemowi kontroli i oceny. Racjonalny system zapobiegania przestępczości powinien być skierowany na przeważającą grupę potencjalnych i rzeczywistych przestępców, których zachowania przestępcze są końcowym etapem długiego procesu ewolucyjnego zaczynającego się od łagodnych form zaburzeń w zachowaniu i przebiegającego przez coraz bardziej zaawansowane społeczne niedostosowania. Behawioralne symptomy takich zaburzeń i niedostosowania mogą być w miarę obiektywnie diagnozowane, więc może być obserwowana ich psychologiczna jakość dająca podstawy do ich typologizacji i ustalenia stopnia nasilenia. Z kolei rezultaty diagnozy na każdym etapie rozwoju mogą być dobrą podstawą do stawiania prognozy. W obrębie tak pojętej genezy i procesu kształtowania się przestępczości nie znajdują się jednostki dokonujące przestępstw przypadkowych (sytuacyjnych), bo ta kategoria pozostaje poza możliwościami obiektywnej diagnozy. Wyłączając tę drugą kategorię przestępców i tak moglibyśmy mówić o skuteczności systemu, gdyż przemyślanymi działaniami profi laktyczno-resocjalizacyjnymi można by objąć większość populacji przestępczej. Funkcjonowanie tak zaplanowanego systemu musi się zaczynać od diagnozy we wczesnych etapach rozwoju psychofizycznego dziecka. Współczesna wiedza z psychologii rozwojowej i klinicznej daje podstawy do wyznaczenia pierwotnej i najbardziej powszechnej diagnozy w okresie .–. roku życia, a więc w momencie włączania dziecka w powszechny system edukacyjny. To właśnie w tym czasie utrzymujące się przejawy zaburzeń, np. ponadprzeciętne rozmiary zachowań agresywnych lub społecznego wycofania i rówieśniczego odrzucenia, można traktować jako predykatory późniejszego społecznego niedostosowania. Drugi etap zaczyna się od początku okresu dojrzewania-dorastania, a więc okresu, w którym niektóre formy zaburzeń zanikają, przekształcają się w inne (np. jawne w ukryte), wzmacniają się lub komplikują się w bardziej złożone i groźne z punktu widzenia systemu aksjonormatywnego. Współczesna diagnostyka dysponuje szeroką bazą metod i narzędzi diagnostycznych, które można stosować już od najwcześniejszych lat życia dziecka, a w miarę jego dorastania repertuar tych narzędzi się zwiększa.
Marczak (red.)_Wiedza_doswiadcze20 20
2010-04-21 10:15:18