Resocjalizacyjne programy penitencjarne realizowane przez Służbę Więzienną w Polsce by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Resocjalizacyjne programy penitencjarne realizowane przez Służbę Więzienną w Polsce

Resocjalizacyjne programy penitencjarne realizowane przez Służbę Więzienną w Polsce pod redakcją naukową Moniki Marczak

Kraków 2009

Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Marek Konopczyński

Korekta: Anna Poinc

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-110-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2009

Spis treści Od redakcji ............................................................................................ 11 Wprowadzenie (Henryk Machel) ........................................................ 17 Krótka historia resocjalizacji penitencjarnej (Kajetan Dubiel) .......................................................................................... 27

Oddziaływania redukujące deficyty wychowawcze ........ 35 Programy z zakresu kształcenia umiejętności społecznych i poznawczych ..................................................................................... 36 Trening komunikacji interpersonalnej i zachowań asertywnych (Małgorzata Rapacz) ......................................................................... 37 Pokochaj siebie, ulecz swoje życie (Iwona Stańczyk) ......................... 39 Wypełnianie i wzmacnianie ról rodzicielskich ......................... 44 Wypełnianie ról społecznych – gra czy rzeczywistość? (Robert Poklek) ................................................................................. 45 Ojciec przyjacielem dziecka (Andrzej Ekiel) ..................................... 49 Mój Tata i ja (Roman Föns) ............................................................. 52 Wzmacnianie ról społecznych poprzez pracę z osobami niepełnosprawnymi ................................................... 57 „Duet” (Marta Rozwadowska-Suruło, Tadeusz Szarek) ................... 58 „Cztery Pory Roku” (Marcin Wójcik, Sławomir Meler) ................... 61 „Bona” (Lidia Olejnik) ...................................................................... 65 Więźniowie w hospicjum .................................................................. 69 Wzmacnianie i wypełnianie ról społecznych poprzez opiekę nad zwierzętami i pielęgnację roślin ........... 73 Ogrody za murem (Andrzej Doszyń, Krzysztof Kozłowski) ............. 74

Spis treści

Programy aktywizacji zawodowej .................................................. 77 Program readaptacji społecznej poprzez aktywizację zawodową skazanych (Katarzyna Roesler-Walerczak, Jarosław Bukowski) ........ 78 Program aktywizacji zawodowej osadzonych realizowany w systemie pomocy postpenitencjarnej (Jacek Księżyk, Grzegorz Figura) ...................................................... 81 Lex Media (Sławomir Kot) ............................................................... 84 Klub Pracy – kurs aktywnego poszukiwania pracy (Agnieszka Kozłowska) ..................................................................... 88 Programy przygotowujące do życia na wolności .................... 93 Nadzieja – program wychodzenia z bezdomności (Małgorzata Stróżyk) ........................................................................ 94 Adwokat w swojej sprawie (Małgorzata Łajdus-Ciborowska) ........... 96 Uniwersytet Więzienny – droga do wolności (Lidia Moroz) ............. 101 Podsumowanie. Czy oddziaływania redukujące deficyty wychowawcze u osób naruszających normy prawne mają sens? (Beata Pastwa-Wojciechowska) ......................................... 107

Oddziaływania psychokorekcyjne ............................................. 117 Programy z zakresu profilaktyki agresji ......................................... 117 Naprawdę silni (Katarzyna Jarosz) ..................................................... 118 „Herkules” – program psychokorekcyjny (Agata Głogowska, Katarzyna Haponiuk) ........................................ 123 Przeciwdziałanie agresji i przemocy w zakładach zamkniętych (Barbara Jurkonis) ............................................................................. 129 Prison Smart – ocena programu (Anetta Jaworska) ........................... 136 Programy profilaktyki zachowań autoagresywnych w zakładzie karnym ........................................................................... 145 Program oddziaływań zapobiegających autoagresywnym i suicydalnym tendencjom osadzonych (Joanna Kobis) ..................... 146 Program przeciwdziałania aktom autoagresji u osadzonych (Cecylia Hajduk, Dawid Katol) ......................................................... 148

Spis treści

Program profilaktyki zachowań agresywnych i autoagresywnych w zakładzie karnym (Małgorzata Rapacz, Marta Briske) .................. 150 „Feniks” – program readaptacji osób zagrożonych zachowaniami suicydalnymi (Andrzej Samek) .......................................................... 154 Programy z zakresu profilaktyki przemocy w rodzinie .............. 160 Program przeciwdziałania przemocy w rodzinie (Beata Kalinowska-Prokopowicz) ..................................................... 160 Bo zupa była za słona – program przeznaczony dla sprawców przestępstw przeciwko rodzinie (Magdalena Chojnacka, Danuta Jodłowska) ..................................... 162 Program edukacyjny dla kobiet – ofiar przemocy w rodzinie (Marek Siwy) ..................................................................................... 168 Programy z zakresu profilaktyki uzależnień ................................. 170 „Atlantis” – program edukacyjno-terapeutyczny (Iwona Zalikowska) ........................................................................... 171 Profilaktyka uzależnień od substancji psychoaktywnych (Wojciech Kurowski) ........................................................................ 177 Program terapeutyczny dla skazanych z problemem dotyczącym uzależnienia od alkoholu lub środków odurzających (Wojciech Kowalczyk) ....................................................................... 183 Program z zakresu profilaktyki uzależnień od środków psychoaktywnych (Jacek Gołdyn) .................................. 187 Program terapii uzależnień (Andrzej Kędzierski, Agata Skorupska) .... 192 Program dla osób popełniających przestępstwo w stanie nietrzeźwości (Piotr Kowalewski) ........................................ 197 Program terapeutyczny dla skazanych uzależnionych od alkoholu (Jerzy Rećko, Andrzej Kędzior, Tomasz Stokowski) ......................... 220 Program profilaktyki sprawców przestępstw drogowych odbywających karę z art. 178a lub 244 k.k. (Marta Chmielewska) ........................................................................ 227 „Krokus” – program psychokorekcyjny dla skazanych za przestępstwo z art. 178a § 1 i 2 k.k. (Joanna Strońsk, Tomasz Brańka) ..................................................... 229

Spis treści

Program terapii sprawców przestępstw seksualnych .............. 233 Program terapii sprawców przestępstw seksualnych .......................... 234 (Rafał Rutkowski, Wojciech Sroka) Program z zakresu profilaktyki i edukacji zdrowia ..................... 241 Program kursów pierwszej pomocy przedmedycznej (Zbigniew Sołtys) .............................................................................. 241 Propozycje programów psychokorekcyjnych ........................... 244 Program dla osób z rozpoznaniem podwójnej diagnozy – specyﬁczne postępowanie terapeutyczne dla osób uzależnionych od alkoholu z współwystępującym zaburzeniem osobowości dyssocjalnej (Jolanta Ferszka) ............................................................ 244 Zmiana schematów poznawczych dotyczących spostrzegania własnej osoby oraz samooceny nieletnich niedostosowanych społecznie prowadzona w nurcie terapii poznawczo-behawioralnej (Justyna Siemionow) .......................................................................... 248 Program pracy penitencjarnej z osadzonymi „niebezpiecznymi” – na przykładzie programu realizowanego w Zakładzie Karnym w Barczewie (Sławomir Przybyliński) ............................................... 253 Podsumowanie. Psychokorekcja zachowania osób odbywających karę pozbawienia wolności (Radosław Breska, Robert Opora) ............................................................ 259

Oddziaływania edukacyjne przez kulturę .............................. 265 Programy edukacji kulturalno-oświatowej .................................. 265 Dyskusyjny Klub Filmowy (Jana Chojecka, Kamil Stachowiak) ....... 266 Nauka języka angielskiego (Sławomir Kot) ....................................... 270 Programy aktywizacji kulturowej .................................................... 275 Krajobrazy wschodniego pogranicza (Iwona Matczuk, Dariusz Kossyk, Jarosław Wólczyński) ................. 275 „Klimek” (Małgorzata Gajdus-Ciborowska) ..................................... 278 Program z zakresu edukacji ekologicznej wspierającej rozwój zrównoważony dla skazanych odbywających karę pozbawienia wolności (Marek Kwiecień) ............................................................... 282 Skazani na Wisłę (Jakub Wiśniewski, Sławomir Janka) .................... 290

Spis treści

Programy rozwijania twórczości własnej skazanych ............... 293 „Plastuś 2007” – „Galeria u rzeźnika” (Marek Nowak) ..................... 294 Dobro ukryte w sztuce (Jerzy Michalczyk, Andrzej Markowski) ...... 298 Siłą wyobraźni otwieramy serca – program aktywności twórczej (Katarzyna Wojtyna, Krzysztof Maroszek) ....................................... 301 Dekoratorka (Ewa Gworowska) ........................................................ 305 Sztuka dla Pokoju – „Po drodze...” teatr jako katalizator (Krzysztof Papis) ............................................................................... 308 Programy z zakresu kultury fizycznej i sportu ............................... 312 Przez sport do wolności (Mariusz Budny) ......................................... 312 Streaching – program rehabilitacji psychoruchowej (Roman Smok) .................................................................................. 315 Program aktywności sportowo-rekreacyjnej (Marek Walkowski) ..... 318 Program z zakresu kultury ﬁzycznej i sportu (Marek Kwiecień) ....... 321 Podsumowanie. Kształtowanie podstawowych komponentów wiedzy społecznej u osób odbywających karę pozbawienia wolności (Mieczysław Ciosek) .......................... 327

Zakończenie. Od projektowania do ewaluacji: kilka słów o skuteczności programów realizowanych wobec osób pozbawionych wolności (Monika Marczak, Katarzyna Pawełek) ...................................................... 333

Aneks. Programy realizowane w innych jednostkach penitencjarnych .................................................................................. 343

Od redakcji Pozbawienie wolności jest obecnie w Polsce najbardziej represyjnym środkiem karnym stosowanym wobec osób naruszających normy prawne. Na demoralizujący wpływ uwięzienia szczególnie podatni są młodociani oraz osoby w znacznym stopniu niedostosowane społecznie, dlatego planując i podejmując działalność resocjalizacyjną, należy uwzględnić odpowiednie i zindywidualizowane środki oddziaływania penitencjarnego. Zgodnie z art. 67 § 1 kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r.1 wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby postrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa”.

Oznacza to, że fundamentalnym celem kary pozbawienia wolności jest z jednej strony poprawa skazanego i zapobieganie popełnianiu przez niego kolejnych przestępstw, z drugiej natomiast ochrona społeczeństwa przed nim, polegająca na powstrzymywaniu go przed naruszaniem prawa podczas pobytu w więzieniu. Organizacja i przebieg działalności resocjalizacyjnej w zakładach penitencjarnych2 są możliwe przy uwzględnieniu kilku ważnych warunków. Pierwszy z nich dotyczy personelu więziennego i jego indywidualnych cech charakteru. W pracy resocjalizacyjnej istotne jest doświadczenie, zaangażowanie, przekonanie, że resocjalizacja jest możliwa także w warunkach izolacji więziennej. Poza tym nie bez znaczenia pozostaje wiarygodność i autentyczność personelu, a także skuteczność przekazywanych informacji. Najważniejszym jednak zadaniem osób pracujących ze skazanymi jest pozyskiwanie osadzonych do współdziałania w wychowaniu, uspołecznianiu i formowaniu w nich umiejętności oraz postaw akceptowanych społecznie, realizacji nowych planów życiowych i aspiracji oraz niesienie pomocy w zrozumieniu granic własnej wolności i jej uwarunkowań. Drugi warunek, od którego zależy pomyślność procesu resocjalizacji w warunkach izolacji więzien1 2

Kodeks karny wykonawczy – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm. Patrz: H. Machel, Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego, Gdańsk 2001; M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001; H. Machel, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003.

Od redakcji

nej lub penitencjarnej, to cechy i doświadczenia samych więźniów. Współczesne poglądy i wyniki badań wskazują, że stawianie zadań resocjalizacyjnych wobec wszystkich skazanych jest możliwe, ale nieuzasadnione, ponieważ ich wykonanie nie jest realne, a wobec części sprawców (tych, którzy nie wymagają resocjalizacji) – niecelowe. H. Machel3 na podstawie obserwacji poczynionych podczas własnej praktyki twierdzi, że w więzieniach jest około 30–35% skazanych, których nie da się zresocjalizować, ani w warunkach izolacyjnych, ani w warunkach wolnościowych, ze względu na ich aspołeczną naturę. Wynika z tego, że prawie 70% osadzonych to osoby nieporadne życiowo, nieradzące sobie z konﬂiktami i problemami życiowymi, potrzebujące wsparcia, ukierunkowania, a czasami specjalistycznych oddziaływań resocjalizacyjnych. W wielu przypadkach są to ludzie zdemoralizowani, ale ich demoralizacja jest przede wszystkim skutkiem negatywnego treningu społecznego. Można ją zatem zredukować, jednak należy przy tym pamiętać, że jakiekolwiek skuteczne oddziaływanie na dorosłego człowieka jest możliwe jedynie wówczas, gdy on sam widzi w tym sens i wyrazi zgodę i chęć współdziałania z wychowawcą, terapeutą lub psychologiem. Ostatni, trzeci warunek pomyślności procesu resocjalizacji to sposób przekazu treści, specjalnych technik przekształcania i warunków wspierających. Art. 67 § 3 k.k.w. z 1997 r. zakłada, że w oddziaływaniu na skazanych, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwaliﬁkacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne.

Powyższy wachlarz środków wspierających proces resocjalizacji ma ukształtować w skazanych społecznie pożądane potrzeby i umiejętności, w szczególności te, które są niezbędne do normalnego funkcjonowania po opuszczeniu zakładu karnego, a które mogą umożliwić im „nadrobienie zaległości” w dotychczasowym rozwoju. Kodeks karny wykonawczy z 1969 r.4 stanowił, że celem kary pozbawienia wolności jest resocjalizacja wszystkich (nie zaznaczył tego wręcz, ale sformułowanie art. 37 § 1 k.k.w. nie pozostawia żadnej wątpliwości) skazanych na karę pozbawienia wolności. Obecny zakłada, że intensywnym indywidualnym oddziaływaniem wychowawczym objęci są skazani odbywający karę w systemie programowego oddziaływania i terapeutycznym. Ponadto z wymienionych form

3 4

H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski. Studium penitencjarnopedagogiczne, Kraków 2006, s. 154. Kodeks karny wykonawczy – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r., Dz. U. z 1975 r. Nr 13, poz. 98.

Od redakcji

oddziaływania mogą korzystać również skazani odbywający karę w systemie zwykłym, po wyrażeniu chęci uczestnictwa w procesie resocjalizacji. Od kilku lat w ramach szeroko rozumianej działalności resocjalizacyjnej, zgodnie z Zarządzeniem nr 02/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej5, w zakładach karnych i aresztach śledczych tworzone są i realizowane przez pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych autorskie programy resocjalizacyjno-terapeutyczne. Ich stosowanie uzasadniają następujące powody: po pierwsze stanowią one nową jakość oddziaływań penitencjarnych; po drugie (z ekonomicznego punktu widzenia) praca w grupie jest tańsza – dlatego można objąć oddziaływaniem większą liczbę skazanych; po trzecie dzięki nim pojawiają się nowe, konkretne i skuteczne technologie pracy grupowej ze skazanymi; po czwarte celowo ukierunkowane prace z grupami, a co za tym idzie – podobne programy, realizowane są w zakładach karnych w innych krajach i przynoszą oczekiwane pozytywne rezultaty; po piąte poza zindywidualizowanymi oddziaływaniami zakłada się większą lub dodatkową skuteczność oddziaływań grupowych; po szóste zostają one usankcjonowanie i są prowadzone przez więziennictwo na szerszą skalę i po siódme, w związku z przeludnieniem zakładów penitencjarnych prowadzenie indywidualnych oddziaływań jest bardzo trudne, przez co praca z grupami w wielu przypadkach stała się koniecznością6. Działania podejmowane w ramach autorskich programów znane są opinii publicznej w niewielkim stopniu, i przede wszystkim osobom zainteresowanym tematyką resocjalizacji, stąd zrodził się pomysł, by zebrać i wydać w opracowaniu zbiorczym zróżnicowane formy oddziaływania na osoby przebywające w warunkach izolacji więziennej. Uzyskane z poszczególnych zakładów karnych i aresztów śledczych materiały, po odpowiednim opracowaniu, stały się podstawą do stworzenia niniejszego podręcznika, który, mam nadzieję, stanie się wartościowym materiałem nie tylko dla studentów i znawców problematyki resocjalizacyjnej i penitencjarnej, ale także będzie stanowić zachętę i inspirację do podejmowania dalszych działań dla praktyków. Na całość książki składa się ponad 200 autorskich programów wybranych ze względu na ich różnorodność. Prawie połowa z nich została przedstawiona w poszczególnych rozdziałach podręcznika w ujednoliconej formie i przyporządkowana trzem głównym grupom wyodrębnionym ze względu na formę i przedmiot oddziaływań. W pierwszym rozdziale zaprezentowano oddziaływania redukujące deﬁcyty wychowawcze, w drugim – oddziaływania psychokorekcyjne i w trzecim 5

Zarządzenie nr 2/04 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych. Patrz: A. Majcherczyk, Programy resocjalizacji skazanych – głos w dyskusji o stanie i perspektywach więziennictwa, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2006, nr 52–53.

Od redakcji

oddziaływania edukacyjne przez kulturę. Pozostała cześć programów została umieszczona w aneksie w skróconej formie. Do grupy programów redukujących deficyty wychowawcze zaliczono te, których zadaniem jest wykształcenie u osadzonych podstawowych umiejętności społecznych, przede wszystkim w zakresie pełnienia ról społecznych, oraz umiejętności poznawczych i zaktywizowania ich do podjęcia pracy zawodowej po opuszczeniu zakładu karnego. Do tej grupy zaliczono także programy kompleksowo przygotowujące skazanych do wyjścia na wolność. Do grupy programów psychokorekcyjnych zaliczono wszystkie programy, które są realizowane w oddziałach terapeutycznych oraz te, które mają związek z redukowaniem lub przeciwdziałaniem występowania u osadzonych konkretnych wadliwych i aspołecznych zachowań. W tej grupie znalazły się programy dotyczące profilaktyki: agresji, przemocy w rodzinie, uzależnień, zarówno od alkoholu, jak i narkotyków, przestępstw seksualnych oraz promocji zdrowia. W tej części książki znajdują się także propozycje programów, które – mam nadzieję – okażą się inspirujące dla osób profesjonalnie zajmujących się resocjalizacją. Do grupy programów edukujących przez kulturę zaliczono programy, których podstawowym założeniem jest oddziaływanie na osadzonych poprzez szeroko rozumiane dobra kultury rozwijające zainteresowania i pasje uczestników. W tej grupie uwzględniono następujące typy programów: edukacji kulturalno-oświatowej, aktywizacji kulturowej, programy twórczości własnej skazanych oraz programy z zakresu kultury fizycznej i sportu. Pytanie, które nasuwa się w tym momencie, brzmi: czy wszystkich więźniów można wychować i czy każdego z nich należy poddać procedurom psychokorekcyjnym? Odpowiedź jest oczywista, bowiem, jak wskazuje praktyka penitencjarna, nie można. Należy jednak pamiętać, że takie próby warto podejmować. Podziękowania za udostępnienie materiałów na temat programów realizowanych w podległych jednostkach składam Dyrektorowi Biura Penitencjarnego Centralnego Zarządu Służby Więziennej, płk. Kajetanowi Dubielowi, i jego współpracownikom oraz pracownikom Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu oraz Okręgowych Inspektoratów Służby Więziennej w Poznaniu i Rzeszowie. Dziękuję także Dyrekcjom i funkcjonariuszom Aresztów Śledczych w: Koszalinie, Słupsku, Białymstoku, Hajnówce, Ostrołęce, Inowrocławiu, Elblągu, Gdańsku, Gliwicach, Katowicach, Mysłowicach, Tarnowskich Górach, Grójcu, Płońsku, Radomiu, Warszawie Białołęce, Warszawie Mokotowie, Warszawie Służewcu, Piotrkowie Trybunalskim, Sanoku, Ostrowie Wielkopolskim, Lesznie, Kamieniu Pomorskim oraz Zakładów Karnych w: Czarnem, Koszalinie, Wierzchowie, Krakowie Nowej Hucie, Nowym Wiśniczu, Tarnowie, Tarnowie Mościcach, Chełmie, Włodawie, Barczewie, Iławie, Kamińsku, Braniewie, Grudziądzu nr 1, Potulicach, Gdańsku Przeróbce, Herbach, Jastrzębiu Zdroju,

Od redakcji

Lublińcu, Raciborzu, Siedlcach, Żytkowicach, Głogowie, Wołowie, Wrocławiu nr 1, Piotrkowie Trybunalskim, Garbalinie, Płocku, Brzegu, Głubczycach, Strzelcach Opolskich nr 2, Jaśle, Wierzchowie, Gębarzewie, Kaliszu, Koziegłowach, Wronkach – bez materiałów uzyskanych od pracowników tych jednostek niniejsza praca by nie powstała. Szczególne podziękowania kieruję w stronę prof. Henryka Machela, który oddał w moje ręce i pozwolił zrealizować własny pomysł, za pomoc i wsparcie w działaniach nad niełatwą pracą przy redagowaniu tej książki. Dziękuję prof. Beacie Pastwie-Wojciechowskiej, prof. Mieczysławowi Cioskowi, koleżankom i kolegom z Zakładu Patologii Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Gdańskiego (lek. med. Jolancie Ferszce, dr Justynie Siemionow, dr Radosławowi Bresce i dr Robertowi Oporze) oraz dr Katarzynie Pawełek z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, dr Anetcie Jaworskiej z Akademii Pomorskiej w Słupsku, dr Sławomirowi Przybylińskiemu z Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego w Olsztynie oraz Barbarze Jurkonis z Fundacji Art of Living za zaangażowanie, cenne wskazówki i propozycje programów. Za pomoc przy selekcji zebranego materiału dziękuję słuchaczkom studiów doktoranckich prowadzonych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego – Monice Paliwodzie i Małgorzacie Spryszyńskiej. Monika Marczak