Harcerska lista (nie)obecności by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Katarzyna Marszałek

Harcerska lista (nie)obecności Analiza polskiej bibliograﬁi harcerstwa za lata 1989–2017

Kraków 2018

Marszalek_Harcerska lista.indb 3

16.01.2019 11:21:24

Recenzent: dr hab. prof. UAM Edyta Głowacka-Sobiech Redakcja merytoryczna: Wojciech Śliwerski Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Projekt okładki: Wojciech Śliwerski Skład i opracowanie typograﬁczne: Katarzyna Kerschner

ISBN 978-83-8095-531-8 ISBN 978-83-7850-775-8

Wydanie publikacji sﬁnansowane przez Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018

Marszalek_Harcerska lista.indb 4

16.01.2019 11:21:25

Spis treści Wprowadzenie .................................................................................................................................. 9

Część I Analiza polskiej bibliograﬁi harcerstwa za lata 1989–2017..............................................................................................................

Część II Bibliograﬁa harcerstwa za lata 1989–2017 ..........................................

1. 1989 ............................................................................................................................................... 65 1.1. Pozycje zwarte .................................................................................................................. 65 1.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ............................................................ 69 2. 1990 ................................................................................................................................................ 71 2.1. Pozycje zwarte ................................................................................................................... 71 2.1. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ............................................................. 74 3. 1991 ................................................................................................................................................ 75 3.1. Pozycje zwarte ................................................................................................................... 75 3.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ............................................................ 78 4. 1992 ............................................................................................................................................... 78 4.1. Pozycje zwarte .................................................................................................................. 78 4.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ............................................................ 82 5. 1993 ............................................................................................................................................... 83 5.1. Pozycje zwarte .................................................................................................................. 83 5.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ............................................................ 85 6. 1994 ............................................................................................................................................... 87 6.1. Pozycje zwarte .................................................................................................................. 87 6.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ............................................................ 90 7. 1995 ................................................................................................................................................ 92 7.1. Pozycje zwarte ................................................................................................................... 92 7.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ............................................................ 95

Marszalek_Harcerska lista.indb 5

16.01.2019 11:21:25

Spis treści

8. 1996 ........................................................................................................................................... 97 8.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 97 8.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 101 9. 1997 ........................................................................................................................................... 104 9.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 104 9.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 108 10. 1998 ........................................................................................................................................... 112 10.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 112 10.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 119 11. 1999 ........................................................................................................................................... 120 11.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 120 11.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 124 12. 2000 ........................................................................................................................................... 126 12.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 126 12.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 131 13. 2001 ........................................................................................................................................... 133 13.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 133 13.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 138 14. 2002 ........................................................................................................................................... 139 14.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 139 14.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 144 15. 2003 ........................................................................................................................................... 147 15.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 147 15.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 152 16. 2004 ........................................................................................................................................... 155 16.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 155 16.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 160 17. 2005 ........................................................................................................................................... 162 17.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 162 17.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 167 18. 2006 ........................................................................................................................................... 170 18.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 170 18.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 175 19. 2007 ........................................................................................................................................... 180 19.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 180 19.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 184 20. 2008 ........................................................................................................................................... 188 21.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 188 21.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 192 21. 2009 ........................................................................................................................................... 196 21.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 196 21.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 200

Marszalek_Harcerska lista.indb 6

16.01.2019 11:21:25

Spis treści

22. 2010 ........................................................................................................................................... 204 22.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 204 22.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 209 23. 2011 ........................................................................................................................................... 211 23.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 211 23.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 214 24. 2012 ........................................................................................................................................... 216 24.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 216 24.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 218 25. 2013 ........................................................................................................................................... 220 25.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 220 25.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 223 26. 2014 ........................................................................................................................................... 225 26.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 225 26.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 230 27. 2015 ........................................................................................................................................... 232 27.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 232 27.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 236 28. 2016 ........................................................................................................................................... 238 28.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 238 28.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 243 29. 2017 ........................................................................................................................................... 246 30.1. Pozycje zwarte ............................................................................................................ 246 30.2. Artykuły z czasopism, gazet i tygodników ....................................................... 249 Bibliograﬁa .................................................................................................................................... 253 Załączniki Załącznik 1 Spis biogramów kobiet i mężczyzn umieszczonych w Harcerskim słowniku biograﬁcznym (tomy I–IV ) ......................................................... 259 Załącznik 2 Spis tabel i wykresów ................................................................................................................ 267 Spis zawartości poszczególnych tomów serii ................................................................... 269

Marszalek_Harcerska lista.indb 7

16.01.2019 11:21:25

Każde pokolenie – ma swój własny stosunek do zagadnień, swoje zasadnicze zainteresowania naukowe narzucone przez współczesną rzeczywistość życia, swój własny sposób patrzenia. Każdemu pokoleniu rzeczywistość współczesna narzuciła inny stosunek do przeszłości i podsunęła podstawy do odmiennej syntezy1. Marceli Handelsman

Wprowadzenie Harcerska lista (nie)obecności. Analiza polskiej bibliograﬁi harcerstwa2 za lata 1989–2017 to kolejny tom serii wydawniczej obejmującej publikacje dotyczące dziejów organizacji harcerskich w Polsce ukazującej się w Oﬁcynie Wydawniczej „Impuls” od 2014 r.3 Seria ta zawiera zbiory źródeł odnoszące się do ruchu harcer1

M. Handelsman, O nasz dzisiejszy stosunek do historii porozbiorowej [w:] K. Tyszkowski (red., Generalny Sekretarz Zjazdu), Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie 28 listopada do 4 grudnia 1930 r. 2, Protokoły, Polskie Towarzystwo Historyczne, wyd. z zasiłkiem Wydziału Nauki Min. Wyznań Rel. i Oświec. Publicz., Lwów 1931, s. 26. Dookreślenia wymaga wykorzystana w tytule kategoria pojęciowa „bibliografia harcerstwa”. Podczas prac redakcyjnych pojawiła się wątpliwość, czy nie powinna to być raczej kategoria „bibliografia harcerska”. Zakładam jednak, że w tym wypadku określenie „bibliografia harcerska” sugerowałoby, iż opracowanie dotyczy źródeł autorstwa osób związanych z harcerstwem. Tymczasem określenie „bibliografia harcerstwa” uważam za szersze, to jest obejmujące źródła dotyczące harcerstwa autorstwa osób zarówno ze środowiska harcerskiego, jak i spoza niego. K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP i ZHR w latach 2017–2018, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018; taż (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ruchu harcerskiego w Polsce. Ruch harcerski w latach 1980–1989, Oficyna Wydawnicza „Impuls” – Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Kraków 2017; taż (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, t. 1, Utworzenie i rozwój Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej (1989–1999), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2017; taż (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, t. 2, Rozwój Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej (2001–2016), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2017; taż (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, t. 3, Statuty, komentarze i inne dokumenty dotyczące Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego (1989–2016), Oficyna Wydawnicza „Impuls” – Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Kraków 2017; taż, Dziedzictwo, którego nie można odrzucić. Próba interpretacji wybranych źródeł z lat 1918– –2015 do dziejów Związku Harcerstwa Polskiego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2016; taż (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 1, Utworzenie ogólnopolskiego

Marszalek_Harcerska lista.indb 9

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

skiego, organizacji harcerskich od chwili powstania stowarzyszeń do czasów współczesnych. W skład serii wchodzi również monografia z 2016 r. Dziedzictwo, którego nie można odrzucić. Próba interpretacji wybranych źródeł z lat 1918–2015 do dziejów Związku Harcerstwa Polskiego. Równolegle pracuję nad monografią będącą próbą interpretacji i porównania opublikowanych źródeł ZHP i ZHR w latach 1989–2018. Niniejsza książka powstała w toku prac nad tą monografią i jest próbą odpowiedzi na pytania oraz wątpliwości, które zrodziły się w tym czasie. Dotyczyły one sposobu budowania relacji w procesie komunikacji autorka/autor – czytelniczka/czytelnik, jak również możliwości zastosowania innej/innych narracji. Jak sądzę, obecnie dominuje narracja skierowana do modelowego męskiego czytelnika dziejów organizacji harcerskich w Polsce. Ruch skautowy i harcerski w Polsce współtworzyli wspólnie kobiety i mężczyźni mimo braku równouprawnienia kobiet w sferze publicznej4. Andrzej Małkowski w broszurze Skauting w Polsce z 1913 r. stwierdził: Pan Edmund Sas Naganowski [...] pierwszy tłumaczył polskiemu społeczeństwu zalety angielskiego szkolenia obywatelskiego. Jego pierwszy artykuł o organizacjach skautów (z ang. Boy Scouts) i brygadach chłopięcych (ang. Boys Brigades) ukazał się we Lwowie w „Słowie Polskim” 16 listopada 1909 roku i zapoczątkował korespondencję z Naczelnym Skautem Świata Sir Robertem Baden-Powellem, który zachęcił Edmunda Naganowskiego do zainicjowania [wiedzy o – przyp. K.M.] ruchu w Polsce [...]. Pośród innych pionierów polskiego skautingu można wymienić dr. Eugeniusza Piaseckiego i dr. Mariana Stępowskiego. 20 marca 1911 roku piszący ten tekst zaprosił 130 chłopców i 10 dziewcząt z gimnazjów oraz 20 studentów uniwersytetu, nauczycieli i profesorów do wysłuchania wykładu o ruchu skautowym [...]. Wykład stanowił inaugurację dwunastotygodniowego kursu [...]. Chłopcy i dziewczęta utworzyli 17 ośmioosobowych patroli, z których każdy miał swojego instruktora. Pod koniec kursu chłopcy i dziewczęta przeszli egzaminy skautowe5.

Dziewcząt nie dopuszczono do prowadzenia szkoleń w innych miastach. Zapewne uwarunkowane to było statusem kobiet w społeczeństwie. Dopiero w 1921 r.: Polska uposażyła kobietę bogato, dając jej mocą konstytucji z 1921 roku pełne prawa obywatelskie i możność kształcenia się w szkołach wyższych oraz zajmowania poważniejszych stanowisk6 .

Związku Harcerstwa Polskiego i czas próby ruchu harcerskiego (1918–1944), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014; taż (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 2, Walka, sowietyzacja, odwilż, kryzys i upadek (1944–1988), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014; taż (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 3, Odrodzenie ruchu harcerskiego, trudne lata demokracji (1989–2014), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014. W Polsce kobiety uzyskały prawa wyborcze 28 listopada 1918 r. na mocy Dekretu o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego (rozdział 1, art. 1), w którym czytamy: „Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat”. Dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego, Dz.U. 1918, nr 18 poz. 46, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/ WDU19180180046/O/D19180046.pdf, dostęp: 12.10.2018. A. Małkowski, Scouting in Poland, e Polish Bureau, Granville House 1913, Skauting w Polsce, Londyńskie Biuro Rady Narodowej, przeł. A Suchecka, reprint Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014, s. 33–34. B. Stelmachowska, Współczesne prądy w ruchu kobiecym, „Tęcza” 1929, 5 października, strony nienumerowane.

Marszalek_Harcerska lista.indb 10

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

Zapewne dlatego: Aby szkolić chłopców i dziewczęta w innych miastach, wybrano 30 chłopców z całego kraju i w czasie przerwy wielkanocnej w 1911 roku niedaleko Lwowa zorganizowano trzydniowy kurs z teorii i praktyki skautingu. [...] W Polsce istnieje ruch skautowy, który obejmuje zarówno chłopców, jak i dziewczęta. Oczywiście dziewczęta wymagają innego podejścia niż chłopcy. Interesów dziewcząt dogląda specjalny Komitet Pań. Pod koniec czerwca 1912 roku zgodnie ze statystykami [...] w 41 miastach było około 59 drużyn i 3 grupy po 2 patrole; 88 oﬁcerów skautowych (z których 31 było skautmistrzami, a 3 pomocnikami) oraz 3308 skautów, łącznie z młodzikami (ang. tenderfeet) i ciurami. W 5 miastach było również 5 drużyn skautek i jeden patrol; 9 skautmistrzyń (z czego jedna była podharcmistrzynią) i 284 skautki, włączając ochotniczki7.

Andrzej Małkowski relacjonuje: W Austro-Węgrzech najpierw Polacy zawiązali drużyny skautowe, które dziś (1913) liczą już około 8,000 chłopców i 800 dziewcząt 8 .

Warto pamiętać, że obok książki Scouting for Boys Roberta Baden-Powella wydanej w 1908 r., przetłumaczonej trzy lata później na język polski przez Andrzeja Małkowskiego pod tytułem Scouting jako system wychowania młodzieży na podstawie dzieła Gienerała Baden-Powella, ukazały się również i inne wydawnictwa, w tym autorstwa kobiet. Jedną z pierwszych kobiecych publikacji, wydaną w 1912 r., były Agnes Baden-Powell (siostry Roberta Baden-Powella) Dziewczęta przewodniczki. Skauting dla panienek, które w 1914 r. z upoważnienia autorki przełożyła na język polski Kazimira Skrzyńska9. Co znamienne, książki Scouting for Boys Roberta Baden-Powella czy też Scouting jako system wychowania młodzieży... Andrzeja Małkowskiego w Polsce były wielokrotnie wznawiane. Publikacja Agnes Baden-Powell ukazała się w Polsce w 1914 i została wznowiona dopiero w 2018 r. W okresie konstytuowania się oraz rozwoju ruchu skautowego i harcerskiego w Polsce wznawianie publikacji autorstwa mężczyzn i niewznawianie książek kobiet dotyczyło również innych pozycji. Czy zatem można stwierdzić, że mamy tu do czynienia ze zjawiskiem zapominania (biernego lub aktywnego) dorobku kobiet? Jak uważa Aleida Assmann, zapominanie aktywne [...] wyraża się w działaniu skierowanym na celowe niszczenie nośników pamięci i jest szczególnie destruktywne dla mniejszości, które nie mogą się im przeciwstawiać w przestrzeni publicznej. Zapominanie bierne to brak działania wyrażający się zaniedbaniem i opuszczeniem dziedzictwa materialnego i niematerialnego10.

Należy podkreślić, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni uczestniczyli w twórczej wymianie myśli na początku tworzenia się ruchu skautowego i harcerskiego 7 8

A. Małkowski, Scouting in Poland..., dz. cyt., s. 34, 36–37. A. Małkowski, O wychowanie skautowe, odbitka z „Dziennika Chicagoskiego”, nakł. Związku Sokołów Polskich w Ameryce, Chicago 1915, reprint Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018, s. 13. A. Baden-Powell, Dziewczęta przewodniczki. Skauting dla panienek, z upoważnienia autorki przeł. K. Skrzyńska, nakł. Księgarni E. Wende i sp. – H. Altenberg, G. Seyfarth, E. Wende i sp., Warszawa – Lwów 1914, reprint Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018. Cyt. za: M. Fabiszak, A.W. Brzezińska, Żydzi i Niemcy w Poznaniu – (nie)pamięć w krajobrazie miejskim. Analiza korpusu prasowego i wywiadów grupowych, „Studia Socjologiczne” 2016, nr 2 (221), s. 219, http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element. desklight-9834d545-b395-4bc4-a635-04f96ffc0211, dostęp: 25.10.2018.

Marszalek_Harcerska lista.indb 11

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

oraz w późniejszych latach działalności organizacji harcerskich. Występuje jednak różnica w liczebności harcerek i harcerzy w ówczesnych organizacjach harcerskich w Polsce. Dalej podaję dane liczbowe z największych organizacji, jednak należy pamiętać, że w różnych latach w Polsce funkcjonowały i inne organizacje skautowe i harcerskie. W 1924 r. harcerek było 19 085, a harcerzy 31 56211, w 1938 do ZHP należało 130 589 harcerzy (zorganizowanych w 330 hufcach) oraz 71 652 harcerek (zorganizowanych w 262 hufcach)12. W latach 1956–1989 w dostępnych spisach harcerskich używano tylko kategorii męskiej, od 1991 r. ZHR wprowadził kategorie męskie i żeńskie. W ZHP uczyniono to od 2006 r. Według danych z tych lat w obu organizacjach przeważają liczebnie harcerki13. W ponad stuletniej działalności organizacji harcerskich w Polsce trudno ustalić faktyczną liczbę harcerek i harcerzy działających w poszczególnych organizacjach harcerskich14. Spróbowałam obliczyć szacunkową liczbę harcmistrzyń i harcmistrzów, czyli instruktorek i instruktorów, którzy zdobyli najwyższy stopień instruktorski. Skorzystałam z dwóch publikacji: – Kazimierza Jarzembowskiego i Ludmiły Kuprianowicz pt. Harcmistrzynie i harcmistrze Związku Harcerstwa Polskiego mianowani w latach 1920–194915. Na podstawie zamieszczonych w tej publikacji danych obliczyłam, że w latach 1920–1949 w ZHP liczba harcmistrzyń wynosiła 759, harcmistrzów 1192. Wykres 1. Procentowa liczba harcmistrzyń i harcmistrzów w latach 1920–1949

39% 61%

Harcmistrzynie Harcmistrzowie

Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Jarzembowski, L. Kuprianowicz, Harcmistrzynie i harcmistrze..., dz. cyt.

13 14

S. Sedlaczek, Harcerstwo polskie w liczbach, Tablica I. Drużyny żeńskie – zestawienie ogólne, Tablica II. Drużyny męskie – zestawienie [w:] S. Sedlaczek, L. Grabowski (red.), Kalendarz harcerski rok 1924, Wydawnictwo Naczelnictwa Związku Harcerstwa Polskiego, nakł. Centralnej Komisji Dostaw Z.H.P., Warszawa 1924, reprint Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2015, s. 208–211. Sprawozdanie Związku Harcerstwa Polskiego za rok 1938, Warszawa 1939. Cyt. za: T. Strzembosz, Harcerstwo polskie w latach 1944–1989, „Ethos” 2000, R. 13, nr 3=51, s. 87 i n. Dane na podstawie spisów harcerskich udostępnionych mi przez ZHP i ZHR. Organizacje harcerskie powstawały, były likwidowane, pracowały w formie konspiracyjnej. Nawet w tej samej organizacji harcerskiej na przestrzeni lat nie wypracowano jednej formuły zbierania danych o liczebności, są organizacje, które nawet po 1989 r. nie chcą ujawniać osobom nienależącym do nich swojej liczby członków. K. Jarzembowski, L. Kuprianowicz, Harcmistrzynie i harcmistrze Związku Harcerstwa Polskiego mianowani w latach 1920–1949, Barbara HUP B. Gąsiorowska, Kraków 2006.

Marszalek_Harcerska lista.indb 12

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

– Stanisława Puchały Poczet harcmistrzyń i harcmistrzów16. Na podstawie zestawień w tej publikacji obliczyłam17, że liczba umieszczonych biogramów18 harcmistrzyń i harcmistrzów z różnych organizacji harcerskich wynosi 24 098 (w tym 12 072 harcmistrzyń, 12 026 harcmistrzów), zatem różnica pomiędzy liczbą kobiet i mężczyzn, w tej publikacji, jest niewielka. Podczas analizy treści biogramów zaskakująca dla mnie była objętość biogramów kobiet i mężczyzn – zazwyczaj kobiety miały mniej rozbudowane biogramy, często dwu- czy kilkuzdaniowe19; kwestia ta wymaga pogłębionych badań jakościowych. Wykres 2. Liczba harcmistrzyń i harcmistrzów w organizacjach harcerskich

Liczba członków według płci

12 000

11 765 11 576

10 000 8000 6000 4000 2000 0

237

150 ZHP

ZHR

149

173

ZHP poza granicami Kraju

107

16 Inne

Organizacje harcerskie Harcmistrzynie

Harcmistrzowie

Źródło: opracowanie własne na podstawie S. Puchała, Poczet harcmistrzyń i harcmistrzów, t. 1–2, dz. cyt.

S. Puchała, Poczet harcmistrzyń i harcmistrzów, t. 1, A–Ł, t. 2, M–Ż, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, Warszawa 2014. Na podstawie biogramów zamieszczonych w publikacji Stanisława Puchały Poczet harcmistrzyń i harcmistrzów, w tomach 1–2 obliczyłam liczbę harcmistrzyń i harcmistrzów. W przypadku pojawiania się postaci dwa razy (nazwisko panieńskie, zmiana nazwiska itp.) uwzględniłam wystąpienie tylko raz. Dwukrotnie przeliczyłam zamieszczone biogramy, jednakże przy tej liczbie oraz wymieszaniu imion żeńskich i męskich traktuję te liczby jako szacunkowe. Zdaję sobie sprawę, że analizowana publikacja jest niekompletna. Sam autor pisze o tym we wstępie do tomu 1. Jednak mimo owych braków jest to największy spis harcmistrzyń i harcmistrzów w Polsce i zagranicą. S. Puchała, Poczet harcmistrzyń i harcmistrzów, t. 1, dz. cyt. W sierpniu 2018 r. podczas Zlotu ZHP „Gdańsk 2018” na Wyspie Sobieszewskiej współorganizowałam trzydniową konferencję instruktorską na temat „Czy(m) było, jest i będzie wychowanie harcerskie”. W wystąpieniu zaprezentowałam wyniki swoich analiz polskiej bibliografi i harcerstwa za lata 1989–2017. Po konferencji podeszła do mnie jedna z druhen harcmistrzyń, która współpracowała przy opracowaniu biogramów harcmistrzów i harcmistrzyń, i stwierdziła, że „więcej treści umieściła w opracowanych biogramach innych osób, w tym zwłaszcza mężczyzn, a o sobie napisała maksymalnie skrótowo, gdyż nie wypadało się »rozpisywać« o własnej osobie”.

Marszalek_Harcerska lista.indb 13

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

W publikacji S. Puchały w przeważającej większości20 znajdują się biogramy osób należących do Związku Harcerstwa Polskiego (23 281), ale są również biogramy członków z innych organizacji: Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej (387), Związku Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju (322) oraz innych organizacji (12321). Liczba biogramów z książki S. Puchały Poczet harcmistrzyń i harcmistrzów – nieznaczna przewaga kobiet nad mężczyznami, jak również przytoczone powyżej inne dane, pozwalają stwierdzić, że na przestrzeni lat w organizacjach harcerskich i skautowych występowały przewaga mężczyzn, okresy względnej równowagi w liczebności kobiet i mężczyzn, po współczesną przewagę kobiet. W publikacjach dominował i nadal dominuje opis działań mężczyzn. Kobieca działalność w organizacjach harcerskich była relacjonowana przez autorów męskich zazwyczaj sformułowaniami, takimi jak: „Skautki organizowaliśmy w Polsce na tych samych ogólnych zasadach, co i skautów”22. Tak stwierdził A. Małkowski w jednej z relacji, w której na opis działalności skautów poświęcił wcześniej dziesięć stron, opis pracy skautek został zawarty tylko w kilku poniższych zdaniach: Tworzyły one osobne drużyny podległe osobnemu Zarządowi Głównemu żeńskich drużyn skautowych, który składał się wyłącznie z pań i z jednego delegata Związkowego Naczelnictwa Skautowego. Te panie same stanowiły o koniecznych różnicach w zajęciach skautek i skautów, jednakże uważały wychowanie cielesne, oparte o wycieczki, zabawy na świeżem powietrzu i letnie obozowanie, za potrzebny czynnik w wychowaniu powierzonych sobie dziewcząt 23.

Zaznaczę, że założycielami ZHP w myśl zapisów Statutu byli zarówno kobiety, jak i mężczyźni. W zapisach rozdziału XII Statutu z 1920 r. wymieniono dziewięć osób (sześciu mężczyzn i trzy kobiety): „ks. Jan Mauersberger, Marja Wocalewska, Piotr Olewiński, Stanisław Sedlaczek, Jan Grabowski, Tadeusz Strumiłło, Karol Woyzbun, Joanna Herse, Jadwiga Falkowska”24. 20

22 23 24

W publikacji umieszczono biogramy osób, które często były członkami kilku organizacji, wymieniam w przypadkowej kolejności: Związku Harcerstwa Polskiego, Związku Harcerstwa Polskiego rok założenia 1918, Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, Związku Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju, Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech. Nie wystąpił przypadek przejścia z ZHR do ZHP. Na wykresie 2 umieściłam wszystkie wystąpienia w organizacji, zatem jedna osoba mogła być liczona kilkakrotnie. Pominęłam polskie organizacje skautowe funkcjonujące na początku konstytuowania się ruchu w Polsce oraz Szare Szeregi, oprócz przypadków, w których były to jedyne organizacje, do których przynależała dana osoba. W trakcie analizy zauważyłam, że mężczyźni częściej zmieniali przynależność do organizacji (192). Kobiety rzadziej zmieniały organizacje (21). Pod pojęciem „organizacja” rozumiem grupę ludzi współpracujących ze sobą w sposób systematyczny, skoordynowany i uporządkowany, aby osiągnąć jakiś cel. W publikacji wymienione były różne organizacje, które tworzone były również w ramach stowarzyszeń ZHP, ZHP poza granicami Kraju czy innych. Przytaczam dalej dosłownie nazewnictwo organizacji stosowane w publikacji jedynie informacyjnie. Wymieniono wśród innych organizacji m.in. ZHP na Wschodzie (41), ZHP w Niemczech (32), ZHP r.z. 1918 (14), ZHP we Francji (10) oraz pozostałe występujące w liczbie mniejszej niż dziesięć: Harcerstwo Polskie, Organizacja Harcerska Polski Ludowej, Szare Szeregi, Stowarzyszenie Harcerskie, Harcerstwo w Państwie Rosyjskim, ZHP w Wielkiej Brytanii, Harcerstwo Polskie w Czechosłowacji, Harcerstwo Polskie w Republice Czeskiej, ZHP na Bliskim Wschodzie, ZHP na Bliskim i Dalekim Wschodzie, ZHP na Środkowym Wschodzie, Harcerstwo Polskie na Syberii, Harcerstwo na Obczyźnie, Harcerstwo Rusi i Rosji, Harcerski Ruch Wodny, KIHAM, Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”. A. Małkowski, O wychowanie skautowe, dz. cyt., s. 23. Tamże. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez IV Zjazd Naczelnej Rady Harcerskiej w dniach 3–5 I 1920 r. oraz I Walny Zjazd ZHP w dniach 31 XII 1920 – 2 I 1921 r., zaakceptowanego przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w dniu 19 III 1920 r. oraz

Marszalek_Harcerska lista.indb 14

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

Barbara Szacka stwierdziła, że zbiorowa pamięć przeszłości to wyobrażenie [...] o przeszłości własnej grupy, konstruowane przez jednostki z zapamiętanych przez nie – zgodnie z odkrytymi przez psychologów regułami – informacji pochodzących z różnych źródeł i docierających do nich rozmaitymi kanałami. Są one rozumiane, selekcjonowane i przekształcane zgodnie z własnymi standardami kulturowymi i przekonaniami światopoglądowymi. Standardy te zaś są wytwarzane społecznie, a zatem wspólne członkom danej zbiorowości, co prowadzi do ujednolicenia wyobrażeń o przeszłości i tym samym pozwala mówić o pamięci zbiorowej dziejów własnej grupy25.

W publikacjach dotyczących ruchu harcerskiego w Polsce mamy do czynienia z jedną dominującą pamięcią przeszłości26, w której powielane są fragmenty gloryﬁkujące działalność mężczyzn, a w sferze zapomnienia27 często pozostaje działalność kobiet28. Przykładowe dominujące narracje to: – Twórcą ruchu zuchowego w Polsce jest Aleksander Kamiński. W sferze niepamięci pozostają postacie kobiet współtworzące ruch zuchowy, takie jak: Olga Drahonowska-Małkowska, Bolesława Zienkowiczówna29, Jadwiga Zien-

w dniu 2 VIII 1920 r. przez Ministra Spraw Wewnętrznych, za zgodą Ministra Spraw Wojskowych [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 1, dz. cyt., s. 141. B. Szacka, Czas przeszły, pamięć, mit, „Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości”, t. 3, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2006, s. 44. W rozumieniu Andrzeja Szpocińskiego to „[...] wszelkie formy odnoszenia się do zjawisk, faktów, osób i wytworów kultury, jeżeli są one ujmowane – zasadnie lub nie – jako pochodzące z przeszłości. Specyﬁczną jej odmianę stanowi projektowana pamięć przeszłości, czyli te elementy kultury współczesnej, które podlegają upamiętnianiu, a więc sądzi się o nich, że będą (lub powinny być) zachowane w pamięci przyszłych pokoleń”. A. Szpociński, Inni wśród swoich. Kultury artystyczne innych narodów w kulturze Polaków, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1999, s. 39–40. Aktywnego lub biernego (Aleida Assmann). M. Fabiszak, A.W. Brzezińska, Żydzi i Niemcy w Poznaniu..., dz. cyt., s. 219. Liczne przykłady tych zjawisk można odnaleźć chociażby w Centralnym Banku Pomysłów ZHP na stronie internetowej: http://cbp.zhp.pl (dostęp: 18.11.2018). Dlatego wspólnie z Urszulą Warchocką z pomocą zespołu Harcerskiego Instytutu Badawczego opracowałyśmy grę „Tropami tych, co przed nami”, włączoną w pakiet gier terenowych „Gramy na 100!”. Starałyśmy się zainspirować środowiska do pracy z historią postacji harcerskich: kobiet i mężczyzn. Gra jest dostępna na stronach internetowych: http://cbp.zhp.pl/program/gramy-na-100/, https://www.researchgate.net/publication/ (dostęp: 18.11.2018). Jak zauważył Wojciech Śliwerski: „[...] postać ta często mylona jest z Jadwigą Zienkiewiczówną. Początkowo Jadwiga związana była z pracą harcerek – prowadziła drużynę harcerek, redagowała pismo, brała udział w Zlocie Narodowym, prowadziła obóz, tworzyła pierwszy żeński huﬁec na Pradze i prowadziła gromadę »Zuchy Błękitne«. W tymże roku w czasie konferencji programowej instruktorek wygłosiła referat »O zuchach«, w którym przedstawiła zasady prowadzenia gromad zuchowych. W październiku 1926 r. objęła kierownictwo, utworzonego w Głównej Kwaterze Żeńskiej, Wydziału Zuchów. W styczniu 1927 r. pod jej redakcją ukazał się pierwszy numer dwutygodnika »Zuch«, zawierający podstawowe materiały metodyczne do pracy z zuchami, a także przygotowała krótki podręcznik Ogólne wytyczne ruchu zuchowego. W lipcu 1927 r. prowadziła I Konferencję Kierowniczek Pracy z Zuchami. W 1928 r. przekazała Wydział Zuchów GKŻ Jadwidze Zwolakowskiej, a jej praca i działalność pełnione były w innych obszarach harcerskiej służby (głównie samarytańskim, prewencyjnym). Natomiast kilka lat wcześniej, w 1918 r., książkę Związek zuchów czyli młodych harcerzy, opartą na polskiej adaptacji ks. Jana Mauersbergera baden-powellowskiej koncepcji wilcząt, wydała Bolesława Zienkowiczówna. Podobieństwo nazwisk sprawia, że autorki te są mylone, i to na niekorzyść Bolesławy, jej praca jest przypisywana Jadwidze Zienkiewiczównie. Pamięć o Bolesławie ginie”. Cytat pochodzi z korespondencji prywatnej z Wojciechem Śliwerskim. Powielane błędy w: W. Seweryn Spławska, Harcerki w Związku Harcerstwa

Marszalek_Harcerska lista.indb 15

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie kiewiczówna, Jadwiga Falkowska czy Jadwiga Zwolakowska (autorka kilku publikacji metodycznych)30. – W czasie drugiej wojny światowej harcerska konspiracja odbywała się głównie w Szarych Szeregach. Kultywuje się „męskie” akcje z czasów drugiej wojny światowej, takie jak Akcja pod Arsenałem. Nie pamięta się o zróżnicowanej działalności harcerek w czasie konspiracji, chociażby w: Organizacji Harcerek / Związku Koniczyn / Bądź Gotów czy innych31. Co znamienne, powielaną narrację „wojujących mężczyzn i mdlejących, histerycznych dziewcząt i kobiet” zaprezentowano chociażby w adaptacji ﬁlmowej książki A. Kamińskiego Kamienie na szaniec w reżyserii Roberta Glińskiego z 2014 r. Przykładem takiej narracji może być też wygłoszone podczas uroczystości rocznicowych 1 września 2018 r. w Gdańsku „Przesłanie Westerplatte”: Harcerze i harcerki, instruktorzy i instruktorki! Stoimy dzisiaj na Westerplatte – miejscu szczególnym, które jest symbolem determinacji Polaków w obliczu przeważającej siły wroga. Walki do ostatniego tchnienia, pomimo gasnącej nadziei. Słowa „Nigdy więcej wojny” w szczególny sposób właśnie tu przypominają wszystkim nam, abyśmy pamiętali o tych, co polegli na frontach I i II wojny światowej – zawsze żyli w pokoju i poszanowaniu drugiego człowieka. Harcerze walczyli o odzyskanie niepodległości Polski, pomagali w jej umacnianiu, bronili Ojczyny podczas zawieruchy wojennej. Historia Polski miała ogromny wpływ na kształtowanie charakterów harcerskich szeregów. Patrząc w przeszłość, widzimy ogrom determinacji naszych poprzedników, ich bohaterstwo oraz wiarygodność tego, co każdy z nas obiecuje składając Harcerskie Przyrzeczenie: Całym życiem służyć Bogu i Polsce. Wspominamy dziś harcerzy poległych podczas walki w konspiracji i działaniach wojennych na wszystkich frontach II wojny światowej. – Dr. Franciszka Kręckiego, przewodniczącego Zarządu Okręgu ZHP w Gdańsku, prawnika, dyrektora banku, działacza kaszubskiego, rozstrzelanego w obozie koncentracyjnym Stutthof. – Hm. Alfa Liczmańskiego, pierwszego komendanta Chorągwi Harcerzy w Gdańsku, zamordowanego w Granicznej Wsi, ﬁlii obozu Stutthof. – Dr. med. Stefana Mirau, założyciela harcerstwa i pierwszego drużynowego w Gdańsku, lekarza Chorągwi Gdańskiej Harcerzy i Polonii Gdańskiej, zmarłego w obozie Stutthof. – Hm. Jana Ożdżyńskiego, komendanta Hufca Harcerzy w Gdańsku, zastrzelonego w nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 r. na służbie w gmachu Dyrekcji PKP, gdzie mieściła się siedziba Gdańskiej Chorągwi Harcerek i Harcerzy. – Hm. Gustawa Niemca, komendanta Hufca Harcerzy w Gdańsku, szefa Głównej Kwatery Szarych Szeregów, zamordowanego w obozie koncentracyjnym w Auschwitz.

Polskiego. Początki i osiągnięcia w Kraju oraz lata 1939–1949 poza Krajem, Główna Kwatera Harcerek ZHP poza Krajem, Londyn 1993, s. 68, 276; W. Hausner, Skauting plus niepodległość (przygody z historią harcerstwa), Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Okręg Małopolski, Kraków 2008, s. 239, 292; W. Hausner, M. Wierzbicki, Sto lat harcerstwa. Najnowsze dzieje Polski, Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2015, s. 117, 343. L. Dmytrowski, Trzy młodości ruchu zuchowego, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989. O działalności Organizacji Harcerek / Związku Koniczyn / Bądź Gotów pisałam szerzej w: K. Marszałek, Dziedzictwo..., dz. cyt. Opublikowałam również dokumenty źródłowe będące zapisem źródłowym podejmowanych niektórych zadań w: K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 1, dz. cyt.

Marszalek_Harcerska lista.indb 16

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

– Hm. Lucjana Cylkowskiego, komendanta Hufca Harcerzy w Gdyni, nauczyciela, komendanta Pogotowia Wojennego Harcerzy w Gdyni, komendanta Hufca Szarych Szeregów, zamordowanego w obozie Stutthof. – Hm. Bernarda Myśliwka, komendanta hufca Szarych Szeregów w Chojnicach, komendanta Chorągwi Pomorskiej Szarych Szeregów, który po brutalnych przesłuchaniach w gdyńskim Gestapo w 1942 r. odebrał sobie życie, nie zdradzając nikogo z podwładnych. – Hm. Benedykta Porożyńskiego, komendanta Hufca Harcerzy w Gdyni, komendanta Morskiego Rejonu Harcerzy w Gdyni, szefa obszaru wschodniego Szarych Szeregów we Lwowie, wizytatora Głównej Kwatery Szarych Szeregów w Chorągwi Pomorskiej, zmarłego po przejściu „Marszu Śmierci” więźniów obozu Stutthof. – Hm. Henryka Kossakowskiego, komendanta Warszawskiej Chorągwi Harcerzy i pierwszego komendanta Morskiego Hufca Harcerzy w Gdyni, rozstrzelanego w Lasach Piaśnicy. – Alfreda Dyducha, harcerza i 13-letniego obrońcy Kępy Oksywskiej, zastrzelonego 18 września 1939 r. – Harcerzy z Obłuża rozstrzelanych w dniu Święta Niepodległości 11 listopada 1939 r. w pobliżu kościoła pod wezwaniem św. Andrzeja Boboli. – Harcerzy z Ochotniczej Kompanii Harcerskiej oraz gdańskich harcerzy walczących w Harcerskich Oddziałach Bojowych. – Harcerzy z Tczewa, Starogardu, Pucka i Wejherowa, zamordowanych w lasach Piaśnicy i Szpęgawska. – Harcerzy z Tajnego Hufca Harcerzy oraz z Szarych Szeregów, zamęczonych w obozach koncentracyjnych. CHWAŁA BOHATEROM! CZEŚĆ ICH PAMIĘCI!32

– Kultywuje się pamięć instruktorów (mężczyzn), w sferze niepamięci pozostaje działalność instruktorek (kobiet). Od 2006 r. z inicjatywy Muzeum Harcerstwa w Warszawie rozpoczęto wydawanie Harcerskiego słownika biograﬁcznego. Do 2018 r. ukazały się cztery tomy. Autorami większości biogramów byli mężczyźni (69%). Wykres 3. Udział procentowy autorek i autorów biogramów w Harcerskim słowniku biograﬁcznym opublikowanym w latach 2006–2016

31% 69%

Autorki Autorzy

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1–4, Muzeum Harcerstwa – Marron Edition – Muzeum Historii Polski, Warszawa – [Łódź] 2006–2016.

Cyt. za: M. Kowacka, W 79. rocznicę wybuchu II wojny światowej odczytaliśmy harcerskie przesłanie Westerplatte, 1.09.2018, https://zhp.pl/2018/westerplatte-2018/, dostęp: 16.10.2018.

Marszalek_Harcerska lista.indb 17

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

Autorami biogramów we wszystkich tomach w większości byli mężczyźni. W zależności od tomu od 66 do 75% biogramów było ich autorstwa. Tabela 1. Liczba autorek i autorów biogramów w Harcerskim słowniku biograﬁcznym, w tomach I–IV Autorstwo Autorki

Numer tomu i rok wydania Tom I, 2006 8I V

Tom II, 2008 16II

Autorzy

Razem

I II

III

VII

VIII

Tom III, 2012 13III 30

VII

Tom IV, 2016 18IV VIII

Razem 55

123

178

Wanda Czarnota, Dominika Gajewska, Elżbieta Grot, Małgorzata Jarosińska, Regina Liczmańska-Małek, Barbara Matuszewska, Jadwiga Skiba, Maria Straszewska. Beata Chomicz, Jadwiga Czachowska, Wanda Czarnota, Grażyna D. Duchniak, Małgorzata Jarosińska, Agnieszka Kazek, Joanna Kita, Zofia Kubisz, Anna Pytlińska-Spiss, Ludmiła Remi, Jadwiga Skiba, Joanna Sporczyk, Maria Straszewska, Teresa Śledziewska Levitt, Julia Tazbir, Barbara Wachowicz. Wanda Czarnota, Zofia Dłużewska-Kańska, Patrycja Dobkowska, Kaja Drąg, Małgorzata Jarosińska, Teresa Jasiunas, Ewa Kossowska, Joanna Maj, Jadwiga Skiba, Maria Staszewska, Julia Tozbir, Hanna Zembrzuska, Wanda Żarnowska-Ćwiertka. Maria Baster-Grząślewicz, Wanda Czarnota, Magdalena Długoszewska-Kłyś, Agnieszka Fietkiewicz-Zapalska, Wanda Ganczarska, Krystyna Karczewska, Teresa Karczewska-Buczek, Anna Kateusz, Hanna Kocerka, Dorota Nasiadko, Wacława Orlińska, Ewa Otto-Buczkowska, Ewa Maria Piechota, Maria Raczyńska, Jadwiga Skiba, Teresa Szadkowska-Łakomy, Mariola Szmigielska, Marta Szymańska, Danuta Trylska-Siekańska. Wacław Błażejewski, Stanisław Broniewski, Tadeusz Chojnacki, Józef Derda, Franciszek Dębski, Ryszard Dubisz, Andrzej Gąsiorowski, Mieczysław Hojan, Andrzej Janowski, Kazimierz Jarzembowski, Tomasz Katafiasz, Krzysztof Kołodziejczyk, Adam Massalski, Marian Młodzikowski, Zbigniew Pilarczyk, Bogdan Radys, Andrzej Rembalski, Mariusz Ryńca, Bogusław Szwedo, Lesław J. Welker, Bogdan Wierzejewski, Aleksander Winnicki, Janusz Wojtycza, Krzysztof Wojtycza, Paweł Zarembski. Julian Borkowski, Marcin Braun, Józef Czyżowski, Włodzimierz Dusiewicz, Albert Gajewski, Andrzej Glass, Kazimierz Jarzembowski, Krzysztof Kubisz, Julian W. Kurek, Andrzej Lech, Bolesław Leonhard, Adam Massalski, Piotr Matys, Marian Miszczuk, Marian Młodzikowski, Zbigniew R. Muszyński, Ignacy W. Nendza, Aleksander Niebudek, Stanisław Panek, Marian Pietrzykowski, Marek Popiel, Michał Przychodzki, Bogdan Radys, Andrzej Rembalski, Tadeusz F. Siuda, Marek Skrzydlewski, Lesław J. Welker, Jan W. Wodniecki, Janusz Wojtycza, Krzysztof Wojtycza, Robert Zadura, Leszek Zakrzewski, Paweł Zarembski. Marek Bieżanowski, Wacław Błażejewski, Julian Borkowski, Andrzej Borodzik, Stanisław Broniewski, Tadeusz Czylok, Adam Dobroński, Aleksander Dobroński, Ryszard Dubisz, Piotr Hemperek, Leszek Hlawatin, Waldemar Jagiełło, Kazimierz Jarzembowski, Wit Jozenas, Tadeusz Kopaczek, Bolesław Leonhard, Eugeniusz Loska, Tomasz Maliszewski, Marian Miszczuk, Marian Młodzikowski, Marian Pietrzykowski, Zbigniew Pilarczyk, Bogdan Radys, Adam Rutam, Benedykt Sandomierski, Zdzisław Sołtys, Bogusław Szwedo, Lesław J. Welker, Janusz Wojtycza, Krzysztof Wojtycza, Maciej Zaborowski, Bartosz Zawisza. Jerzy Bernasik, Wojciech Biedrzycki, Marcin Binasiak, Andrzej Borodzik, Jacek Czajka, Jacek Krzysztof Danel, Stanisław Jan Dąbrowski, Adam C. Dobroński, Andrzej Gaczorek, Mateusz Gurdak, Kazimierz Jarzembowski, Wit Jozenas, Tomasz Kozik, Wojciech Kucharski, Zenon Kuligowski, Julian Wacław Kurek, Bolesław Leonhard, Tadeusz Mandziak, Adam Massalski, Włodzimierz Matwin, Marian Miszczuk, Zbigniew R. Muszyński, Michał Najgrakowski, Stanisław Pec, Bogdan Radys, Andrzej Rembalski, Andrzej Romanowski, Zbigniew Sobczyk, Dariusz Szczecina, Bogusław Szwedo, Maciej Tanaś, Lesław J. Welker, Ryszard Wittlieb, Janusz Wojtycza, Krzysztof Wojtycza, Zbigniew K. Wójcik.

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1–4, dz. cyt.

Marszalek_Harcerska lista.indb 18

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

Wykres 4. Liczba kobiet i mężczyzn – autorek i autorów biogramów w Harcerskim słowniku biograﬁcznym, w tomach I–IV 35

Numer tomu

Tom IV

18 30

Tom III

13 33

Tom II 16 25

Tom I

8 0

Liczba autorów z uwzględnieniem płci Autorki

Autorzy

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1–4, dz. cyt.

We wszystkich tomach umieszczono biogramy kobiet i mężczyzn, aczkolwiek we wstępach do tomów I–IV zastosowano narrację męską: – Tom I: Należy podkreślić, że prezentowani w naszym wydawnictwie instruktorzy i działacze harcerscy poświęcili znaczną część życia harcerstwu, uzyskując w tej działalności wybitne efekty. Wielu z nich właśnie w harcerstwie rozwinęło te swoje cechy charakteru, które pozwoliły im osiągnąć znaczące sukcesy zarówno w dziedzinie wychowania, jak i profesjach nieraz znacznie od niego odległych. Warto zauważyć, że wybitni przedstawiciele elit II Rzeczypospolitej – mężowie stanu, profesorowie, generałowie – mieli w swoich życiorysach epizody harcerskie, a nawet podkreślali ich wpływ na swoje dalsze losy33.

– Tom II: Podjęte zadanie przybliżenia czytelnikom sylwetek wybitnych działaczy i instruktorów realizuje coraz liczniejszy zespół autorów, w skład którego wchodzą zarówno profesjonalni historycy, jak i harcerscy historycy amatorzy, niejednokrotnie od wielu lat z potrzeby serca wzbogacający dorobek harcerskiej historiograﬁ i swoimi opracowaniami34.

– Tom III: Trzeci tom wydawnictwa zawiera 101 haseł prezentujących kolejne sylwetki wybitnych instruktorów i działaczy harcerskich, z reguły pełniących kierownicze funkcje we władzach naczelnych, komendach chorągwi lub hufców. Wnieśli oni zna-

J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1, Muzeum Harcerstwa – Marron Edition, Warszawa – [Łódź] 2006, s. 6. J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 2, Muzeum Harcerstwa – Marron Edition, Warszawa – [Łódź] 2008, s. 5.

Marszalek_Harcerska lista.indb 19

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie czący wkład w życie organizacji, a często również zaznaczyli swoją obecność w historii państwa i narodu35.

– Tom IV: Czwarty tom „Słownika” zawiera 101 haseł. Wśród prezentowanych w nim postaci znaleźli się kolejni instruktorzy, kierujący pracą organizacji w kraju i zagranicą, a także liderzy lokalnych środowisk 36 .

Dopiero we wstępie do IV tomu po raz pierwszy wymienia się nazwiska kobiet. Zamieszczono w nim m.in. sylwetkę jednego z twórców polskiego skautingu, prof. Bronisława Bouﬀałła, współtwórczyni skautingu żeńskiego w Lublinie, znanej pisarki Ewy Szelburg-Zarembiny, przewodniczącego ZHP Romana Bnińskiego, „złotego skauta” Adama Żeromskiego, dowódcy Warszawskiego Batalionu Harcerskiego Tadeusza Młodkowskiego, wiceprzewodniczącego ZHP gen. Aleksandra Osińskiego, naczelnika Głównej Kwatery Męskiej dr. Adolfa Heidricha, jednego z pionierów harcerskiego żeglarstwa Jana Kuczyńskiego, dyrektorki Harcerskiego Biura Wydawniczego „Na Tropie” i komendantki harcerek we Francji Marii Kapiszewskiej, komendanta Grup Szturmowych i dowódcy batalionu „Zośka” Ryszarda Białousa, poety powstańczej Warszawy, autora Pałacyku Michla Józefa Szczepańskiego „Ziutka”, naczelnika harcerzy Romana Kierzkowskiego, komendantki harcerek w Niemczech Ireny Mydlarzowej, przewodniczącego ZHPpgK Zygmunta Szadkowskiego, naczelniczki harcerek ZHPpgK dr Władysławy Spławskiej, komendantki Warszawskiej Chorągwi Harcerstwa i kierowniczki Ośrodka Badań Psychopedagogicznych ZHP prof. Antoniny Guryckiej, długoletniego redaktora „Harcerstwa” Olgierda Fietkiewicza oraz przewodniczącej ZHP prof. Marii Hrabowskiej. Są w nim także zaprezentowani kolejni komendanci chorągwi i wybitni kierownicy pracy harcerskiej w terenie37.

Biogramy kobiet i mężczyzn występują we wszystkich tomach, jednakże większość biogramów dotyczy postaci męskich (73%). Wykres 5. Udział procentowy biogramów kobiet i mężczyzn w Harcerskim słowniku biograﬁcznym, w tomach I–IV

27% Biogramy kobiet 73%

Biogramy mężczyzn

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1–4, dz. cyt.

J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 3, Muzeum Harcerstwa – Marron Edition, Warszawa – [Łódź] 2012, s. 8. J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 4, Muzeum Harcerstwa – Muzeum Historii Polski – Wydawnictwo Marron, Warszawa 2016, s. 5. Tamże.

Marszalek_Harcerska lista.indb 20

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

W poszczególnych tomach udział biogramów postaci męskich wyniósł od 65 do 78%. Wykres 6. Liczba biogramów kobiet i mężczyzn w Harcerskim słowniku biograﬁcznym, w tomach I–IV 78

Numer tomu

Tom IV

26 79

Tom III

22 66

Tom II 35

Tom I

26 0

100

Liczba biogramów z uwzględnieniem płci Biogramy kobiet

Biogramy mężczyzn

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1–4, dz. cyt.

Tabela 2. Liczba biogramów kobiet i mężczyzn umieszczonych w Harcerskim słowniku biograﬁcznym, w tomach I–IV Liczba biogramów z uwzględnieniem płci Biogramy kobiet

Numer tomu i rok wydania Tom I, 2006 26

Tom II, 2008 Tom III, 2012 Tom IV, 2016 35

Razem 109

Biogramy mężczyzn

293

Razem

101

104

402

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1–4, dz. cyt.

Co ciekawe, im więcej pojawiło się kobiet autorek biogramów, tym więcej powstało biogramów postaci kobiecych.

Marszalek_Harcerska lista.indb 21

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

Wykres 7. Liczba biogramów oraz liczba autorów w poszczególnych tomach Harcerskiego słownika biograﬁcznego z uwzględnieniem płci 90

Liczba biogramów

80 70

60 50 40 30

34 27

30 21

33 25

10 0

postacie autorzy postacie autorzy postacie autorzy postacie autorzy 2006 2008 2012 2016 Liczba biogramów i autorów według płci Kobiety

Mężczyźni

Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Wojtycza (red.), Harcerski słownik biograﬁczny, t. 1–4, dz. cyt.

Od 1989 r. w statutach największych organizacji harcerskich w Polsce (ZHP i ZHR) stosowane są różne formy: żeńskie i męskie. ZHR w 1989 r. w statucie zastosował tylko zapisy męskie, w 1990 r. pojawiły się formy żeńskie, od 1995 r. stosowane są w tych samych proporcjach zapisy żeńskie i męskie. W ZHP stosuje się zapisy męskie, a od 1993 r. w statucie stowarzyszenia w rozdziale 2 paragraﬁe 2 punkt 2 znalazł się zapis: Postanowienia Statutu, w którym mowa o harcerzu, harcerzu starszym, instruktorze, działaczu, stosuje się odpowiednio do harcerek, harcerek starszych, instruktorek, działaczek 38 .

Zapis ten funkcjonuje w ZHP nadal39 w rozdziale 1 paragraﬁe 1 punkcie 6 Statutu, mimo że pojawiają się próby zmiany tego stanu rzeczy. Obecna Naczelnik Anna Nowosad używa określenia „Naczelniczka”40, chociaż obowiązującą formą 38

Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez XXVIII Zjazd ZHP w dniach 6–9 XII 1990 r. ze zmianami uchwalonymi przez XXIX Zjazd ZHP w dniach 9–12 XII 1993 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 3, dz. cyt., s. 177. „Postanowienia Statutu, w których mowa jest o harcerzu, harcerzu starszym, wędrowniku, instruktorze i seniorze stosuje się odpowiednio do harcerek, harcerek starszych, wędrowniczek, instruktorek i seniorek”. Statut ZHP (tekst jednolity Statutu ZHP, z uwzględnieniem zmian wprowadzonych przez XXXIX Zjazd Nadzwyczajny ZHP), https://dokumenty.zhp.pl/statut-zhp-tekst-jednolity-statutu-zhp-uwzglednieniemzmian-wprowadzonych-xxxix-zjazd-nadzwyczajny-zhp/, dostęp: 1.06.2018. Po wyborze na funkcję A. Nowosad napisała: „[...] będę używała konsekwentnie formy żeńskiej – tak mam już wydrukowane wizytówki, ustawioną pocztę elektroniczną i tak będzie się niedługo nazywał oficjalny profi l. Będę też oczywiście dbała o to, żeby we wszelkich sprawach oficjalnych pisać o druhnach komendantkach”. H. Musur-Bzdak, Język ma znaczenie, „Czuwaj. Miesięcznik instruktorów ZHP” 2018, nr 2, s. 32. Jednak często w sytuacjach oficjalnych stosowana jest w stosunku do Druhny forma „Naczelnik”: „8 grudnia 2017 roku w Warszawie, delegaci 40. Zjazdu ZHP wybrali nowego Naczelnika ZHP. Na funkcję została wybrana hm. Anna Nowosad”, M. Kubacka, Hm. Anna Nowosad nową Naczelniczką ZHP, 8.12.2017, https://zhp.pl/2017/hm-anna-nowosad-no-

Marszalek_Harcerska lista.indb 22

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

jest „Druhna Naczelnik”. Dyskutowano nad tym podczas kampanii wyborczej ZHP w 2017 r. Na funkcję naczelnika kandydowały dwie kobiety i obie chciały używać formy „Naczelniczka”41. Zaznaczę, że w ZHP przed 1939 r. w statutach organizacji wyróżniono Główną Kwaterą Żeńską i Główną Kwaterę Męską42, a w statutach z lat 193443 i 193644 zastosowano nazwy żeńskie i męskie. Od 1956 r. wprowadzono w ZHP koedukację w zapisach Statutu45. Formy żeńskie i męskie utrzymano w 1956 r.46 W 1964 r. natomiast powrócono do używania tylko formy męskiej47 i stosowano ją w kolejnych Statutach w latach 196848, 197549, 197750, 198151, 198952, 199053.

wym-naczelnikiem-zhp/, dostęp: 17.10.2018; „W dniu 22 grudnia 2017 roku w Głównej Kwaterze Związku Harcerstwa Polskiego w atmosferze przedświątecznej odbyło się spotkanie nowego Naczelnika Związku Harcerstwa Polskiego dh hm. Anny Nowosad z Prezesem Polskiego Związku Krótkofalowców Waldemarem Sznajderem 3Z6AEF i Prezesem Fundacji OPOR Witoldem Zakrzewskim SP5UHW”, Spotkanie z nowym naczelnikiem ZHP, 22.12.2017, http://www.opor.org.pl/component/content/article/65-z-organizacjiporozumienia/813-spotkanie-z-nowym-naczelnikiem-zhp.html, dostęp: 1.06.2018. A. Nowosad stwierdziła: „Uważam, że język, którego używamy, wpływa na to jak postrzegamy rzeczywistość i dlatego ważne jest dla mnie używanie żeńskich form”, Prześwietlenie. Odpowiedzi kandydata: Anna Nowosad, http://a.panel.zhp.pl/ls/przeswietlenie/respon. php?id=151, dostęp: 17.10.2018. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez III Walny Zjazd ZHP w dniach 6–7 IV 1923 r., zatwierdzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych w dniu 2 VII 1923 r. za zgodą Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Ministra Spraw Wojskowych [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 1, dz. cyt., s. 146. Tekst Statutu ZHP uchwalony na 60. Zjeździe Naczelnej Rady Harcerskiej na podstawie decyzji Zjazdów Walnych ZHP w 1930 r., 1933 r., 1934 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 1, dz. cyt., s. 186–198. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez XIII Walny Zjazd ZHP w dniach 22–23 IV 1933 r., Zjazd Naczelnej Rady Harcerskiej w dniu 15 IV 1934 r. oraz zatwierdzonego przez XIV Zjazd Walny w dniach 11–12 V 1934 r., nadanego przez Radę Ministrów 8 IV 1936 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 1, dz. cyt., s. 199–220. W tym czasie funkcje naczelnika pełniły cztery kobiety: w latach 1956–1964 funkcję tę pełniła hm. Zoﬁa Zakrzewska, 2005–2007 hm. Teresa Hernik, 2007–2017 hm. Małgorzata Sinica, od 2017 hm. funkcję sprawuje Anna Nowosad. Tekst Statutu ZHP uchwalony przez II Walny Zjazd ZHP w dniach 18–21 IV 1959 r. ogłoszonego Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych dnia 9 IX 1959 r. w sprawie ogłoszenia statutu stowarzyszenia wyższej użyteczności ZHP [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 2, dz. cyt., s. 241–246. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez III Zjazd ZHP w dniach 3–5 IV 1964 r. ustalonego i ogłoszonego Zarządzeniem Ministra Spraw wewnętrznych z dnia 20 V 1965 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 2, dz. cyt., s. 256–257. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez IV Zjazd ZHP w dniach 14–16 X 1968 r., ustalony i ogłoszony zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 VIII 1969 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 2, dz. cyt., s. 260–272. Tekst Statutu ZHP ogłoszony Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 IX 1975 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 2, dz. cyt., s. 273–287. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez VI Zjazd ZHP w dniach 28–29 III 1977 r. ustalony i ogłoszony Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24 XI 1977 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 2, dz. cyt., s. 288–289. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez VII Zjazd ZHP w dniach 15–18 III 1981 r. ustalony i ogłoszony Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 VII 1981 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 2, dz. cyt., s. 310–327. Tekst Statutu ZHP uchwalonego przez IX/XXVI Zjazd ZHP ustalony i ogłoszony Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 4 IV 1989 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 3, dz. cyt., s. 146–162. Tekst Statutu ZHP uchwalonego w dniach 6–9 XII 1990 r. przez XXVIII Zjazd ZHP [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów ZHP, t. 3, dz. cyt., s. 164–176. W kolejnych latach 1991–2018 wprowadzano zmiany w treści statutu, zachowano jednak formę męską zapisów.

Marszalek_Harcerska lista.indb 23

16.01.2019 11:21:25

Wprowadzenie

Podczas 40. Zjazdu ZHP54 wystosowano projekt uchwały „o powszechnym stosowaniu form żeńskich”, w którym stwierdzono: 1. Zważywszy na zapis Statutu ZHP §3 ust. 4 pkt 3 mówiący: Za główne cele swojego działania ZHP uznaje: upowszechnianie i urozmaicanie w społeczności przywiązania do wartości: wolności, prawdy, sprawiedliwości, demokracji, samorządności, równouprawnienia, tolerancji i przyjaźni; oraz ustalenia 41. Światowej Konferencji Skautowej dotyczące zwiększenia świadomości na temat równości płci, XL Zjazd ZHP postanawia, że w aktach prawa wewnętrznego oraz materiałach do użytku wewnętrznego (uchwałach, regulaminach, instrukcjach, poradnikach etc.), w sytuacji, gdy mowa o członkini ZHP, należy stosować żeńskie formy językowe. 2. Powyższa zasada ma w przyszłości skutkować także stosowaniem żeńskich form nazw funkcji pełnionych przez członkinie ZHP, jak np. naczelniczka, przewodnicząca, komendantka, członkini, szefowa, zastępczyni, pełnomocniczka, w tym przy mianowaniach na funkcje w rozkazach. Zważywszy na: • ustalenia 41. Światowej Konferencji Skautowej pomiędzy WOSM i ONZ dotyczące zwiększenia świadomości na temat równości płci oraz zachęcania młodych ludzi do podejmowania działań zmierzających do osiągnięcia równości płci, • zapisy Statutu ZHP, • stanowisko Rady Języka Polskiego w sprawie stosowania żeńskich form nazw zawodów i tytułów przyjęte 19 marca 2012 r., mówiące: (...) formy żeńskie nazw zawodów i tytułów są systemowo dopuszczalne (...). Jeżeli przy większości nazw zawodów i tytułów nie są one dotąd powszechnie używane, to dlatego, że budzą negatywne reakcje większości osób mówiących po polsku. To oczywiście można zmienić, jeśli przekona się społeczeństwo, że formy żeńskie wspomnianych nazw są potrzebne, a ich używanie będzie świadczyć o równouprawnieniu kobiet w zakresie wykonywania zawodów i piastowania funkcji (...), • oraz na stan faktyczny stosowania użytkowo form żeńskich w materiałach wewnątrzzwiązkowych, należy ten fakt jedynie potwierdzić i uprawomocnić – Zastosowanie form żeńskich stanowi jedynie potwierdzenie zapisów statutowych, mówiących o upowszechnianiu przywiązania do równouprawnienia jako jednej z naszych kluczowych wartości. Wiele pierwszoplanowych funkcji w ZHP pełnionych jest przez kobiety, dlatego też należy językiem potwierdzić ich wartość55.

Jak relacjonowała Hanna Musur-Bzdak: Uchwała nie została przyjęta przez Zjazd (była głosowana późną nocą, przy stosunkowo niewielkiej liczbie delegatów i delegatek na sali, w atmosferze lekkiej kpiny i śmiechów), mimo że nowo wybrana Naczelniczka powiedziała w dyskusji zjazdowej, że będzie używała formy żeńskiej56 .

Na portalu społecznościowym pojawiły się różnorodne komentarze dotyczące propozycji uchwały, m.in.: zrób takie ćwiczenie intelektualne i sprawdź jaki procent członków ZHP stanowią kobiety i potem sprawdź jaki procent delegatów stanowią kobiety. A potem napisz, czemu te proporcje są dokładnie odwrotne. I daj znać, czy nadal uważasz, że ZHP nie ma problemu z reprezentowaniem kobiet. Nie ma mowy o przewracaniu języka polskiego do góry nogami, bo w naszym języku istnieją żeńskie formy. Wystarczy zacząć je stosować.

54 55 56

Odbywającego się w dniach 7–10 grudnia 2017 r. Cyt. za: H. Musur-Bzdak, Język ma znaczenie, dz. cyt., s. 31. Tamże.

Marszalek_Harcerska lista.indb 24

16.01.2019 11:21:26

Wprowadzenie

Widzę, że feminizm i parytety dotarły także do ZHP... Decyzje o mianowaniu osób na daną funkcję muszą wynikać z predyspozycji tych osób, a nie płci... Proszę przeczytać proponowaną, a zarazem odrzuconą uchwałę. Nikt nie przeczy by decydowały umiejętności. Kobiety posiadają je Tak jak i mężczyźni. Nie o to tu chodzi. Szczerze, nie mam czasu teraz wyszukiwać, czytać i analizować uchwały. Nie twierdzę, by kobiety nie miały odpowiednich umiejętności do swoich funkcji. Ale nie zgadzam się, z argumentacją „[...] Nie dojdą do tego wniosku analizując skład władz naczelnych (1 kobieta na 9 sędziów NSH)...”. Harcerki chcące pełnić służbę na danej funkcji powinny analizować umiejętności potrzebne do pełnienia ich a nie skład z podziałem na płeć...57

Narracja męska stosowana jest również przez młode pokolenie instruktorek ZHP. Przykładem może być informacja o Rajdzie Odkrywców opublikowana w miesięczniku instruktorów ZHP58 w 2018 r. Autorką tekstu jest Daria Dunaj, komendantka59, która pisze w nim: Jako harcerze jesteśmy przyzwyczajeni do „obecności” bohaterów w naszych działaniach – bohatera drużyny, hufca, chorągwi, postaci ważnych i znanych każdemu harcerzowi – gen. Roberta Baden-Powella czy świętego Jerzego. Są dla nas jak powietrze i w większości przypadków niestety jak powietrze właśnie ich traktujemy. Nie spieramy się co do ich wartości, ale na co dzień pomijamy. Czasem tylko młodej harcerce czy harcerzowi należy przypomnieć, że nazwa drużyny zawiera także imię jej bohatera i powinni oni zapamiętać te dwa czy trzy dodatkowe słowa. Tłumacząc cudzysłów z pierwszego zdania akapitu: często spłycamy znaczenie słowa „obecność”, rozumiejąc je jako coś, co jest, a nie coś, co funkcjonuje. I nie byłoby z tym problemu, gdyby bohater ten był harcerzom znany. Gdyby wiedzieli, co osiągnął i czego dokonał. Gdyby potrafi li powiedzieć o nim trochę więcej, niż tylko wyuczone: urodził się, zmarł, mieszkał, był... Ale prawdziwym sukcesem dla każdego drużynowego i instruktora jest sytuacja (i to nie tylko marzenie, to naprawdę może mieć miejsce!), gdy harcerki i harcerze wiedzą, jakie cechy posiadał nasz bohater, w czym można go naśladować, jak jego postać może wpłynąć na ich działania i działania drużyny. Po nitce do kłębka – Rajd Odkrywców 2018 będzie o superbohaterach. Podejmujemy temat trudny, wymagający i dość ryzykowny. [...] Pokażemy je przez pryzmat barwnych biografii jego wybitnych mieszkańców i innych związanych z nim osób. Kim był Antoni Abraham, tego Kaszubom wyjaśniać nie trzeba. [...] Oto rozwiązanie tych trzech zagadek: Paul Nipkow, Jan III Sobieski i Jan Heweliusz. To tylko niektórzy z rajdowych bohaterów, gdyż jest ich aż dziesięcioro. Jedna postać – jedna trasa rajdu i około setka młodych ludzi, chętnych do zgłębienia życiorysów, odkrycia nieznanych faktów i pokazania, że postać żyjąca kilkadziesiąt czy nawet kilkaset lat temu może stać się bohaterem XXI wieku. [...] Ile czasu Józef Wybicki pisał słowa hymnu? Czy Paula Nipkowa można porównać do Leonarda da Vinci? Dlaczego Arendt Dickmann, z pochodzenia Holender, został admirałem polskiej floty wojennej? Jak Antoni Abraham, prosty chłopak z Kaszub, stał się uczestnikiem konferencji wersalskiej?60

57 58 59 60

Tamże. Jest to miesięcznik skierowany również do instruktorek. Podpisując się pod artykułem, podała formę żeńską. D. Dunaj, Rajd Odkrywców 2018. Czas superbohaterów, „Czuwaj. Miesięcznik instruktorów ZHP” 2018, nr 2, s. 24–25.

Marszalek_Harcerska lista.indb 25

16.01.2019 11:21:26

Wprowadzenie

Autorka w tekście wymienia tylko męskich bohaterów. Podczas opisywanego przez nią rajdu zaplanowano dziesięć tras, a każda z nich miała swojego superbohatera. Jednak tylko jednej trasie patronowała kobieta („Trasa X Doroty z Mątowów”) niewymieniona w cytowanym artykule, w którym wyszczególniono wszystkich61 innych patronów – mężczyzn. Pozostałym trasom patronowali mężczyźni: I – Jan Heweliusz; II – Paul Nipkow; III – Jan III Sobieski; IV – Józef Haller; V – Arendt Dickmann; VI – Antoni Abraham; VII – Józef Wybicki; VIII – Ród Wejherów; IX – Mariusz Zaruski62. W statutach ZHR formę zapisów męskich użyto tylko raz w 1989 r.63 Od 1990 r. stowarzyszenie stosuje formy żeńskie i męskie64. W statutach innych przykładowych organizacji harcerskich obowiązujących w 2018 r. również stosuje się formy żeńskie i męskie, np. w: Stowarzyszeniu Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” Federacji Skautingu Europejskiego, Stowarzyszeniu Harcerskim, Niezależnym Kręgu Instruktorów Harcerskich „Leśna Szkółka” imienia Henryka Wieczorkiewicza. Na kolejnych stronach dokonam analizy polskiej bibliograﬁ i harcerstwa za lata 1989–2017, nawiazując do powyższych zagadnień.

61 62 63

Pominięto jeszcze trasę ósmą VIII Rodu Wejherów. Trasy rajdu, https://rajdodkrywcow.zhp.pl/trasy/, dostęp: 1.06.2018. Statut ZHR uchwalony przez I Walny Zjazd ZHR, 1989 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, t. 3, dz. cyt., s. 25–31. Statut ZHR ze zmianami uchwalonymi przez II Zjazd ZHR, 1990 r. [w:] K. Marszałek (wybór i oprac.), Wybór źródeł do dziejów Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, t. 3, dz. cyt., s. 32–200.

Marszalek_Harcerska lista.indb 26

16.01.2019 11:21:26

324

Spis zawartości poszczególnych tomów serii

WYBÓR ŹRÓDEŁ DO DZIEJÓW ZHP I ZHR W LATACH 2017–2018 Wprowadzenie ............................................................................................................................... 11

Część I Związek Harcerstwa Polskiego 1. Informacje o XXXIX Zjeździe Nadzwyczajnym Związku Harcerstwa Polskiego, kwiecień 2017 r. ................................................................................................... 1.1. Martyna Kowacka, Dobiegł końca dzień pierwszy 39. Zjazdu Nadzwyczajnego ZHP, 8 kwietnia ............................................................................. 1.2. Martyna Kowacka, Harcerz jest wolny od nałogów – 10 punkt Prawa Harcerskiego zmieniony, 8 kwietnia ........................................ 1.3. Martyna Kowacka, Drugi dzień 39. Zjazdu Nadzwyczajnego ZHP za nami, 8 kwietnia ....................................................................................................... 1.4. Martyna Kowacka, 39. Zjazd Nadzwyczajny ZHP – zakończony, 9 kwietnia ......................................................................................................................... 1.5. Martyna Kowacka, Propozycje zmian w Statucie ZHP przyjęte przez 39. Zjazd Nadzwyczajny ZHP, 13 kwietnia ................................ 2. Uchwały XXXIX Zjazdu Nadzwyczajnego Związku Harcerstwa Polskiego w sprawie zmian w Statucie ZHP, kwiecień 2017 r. ..................................................... 2.1. Uchwała nr 1 z dnia 8 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.2. Uchwała nr 2 z dnia 8 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.3. Uchwała nr 3 z dnia 8 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.4. Uchwała nr 4 z dnia 8 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.5. Uchwała nr 5 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.6. Uchwała nr 6 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.7. Uchwała nr 7 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.8. Uchwała nr 8 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.9. Uchwała nr 9 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP .............. 2.10. Uchwała nr 10 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP ............ 2.11. Uchwała nr 11 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP ............ 2.12. Uchwała nr 12 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP ........... 2.13. Uchwała nr 13 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP ............ 2.14. Uchwała nr 14 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP ............ 2.15. Uchwała nr 15 z dnia 9 kwietnia 2017 r. w sprawie dostosowania numeracji jednostek redakcyjnych Statutu ZHP ................................................ 2.16. Uchwała nr 16 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP ............

Marszalek_Harcerska lista.indb 324

17 17 18 19 19 20 23 23 24 25 26 28 29 29 30 31 31 32 33 34 36 40 40

16.01.2019 11:21:44

Spis zawartości poszczególnych tomów serii 2.17. Uchwała nr 17 z dnia 8 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP 2.18. Uchwała nr 18 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP 2.19. Uchwała nr 19 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP 2.20. Uchwała nr 20 z dnia 9 kwietnia w sprawie zmian w Statucie ZHP

325

.......... .......... .......... ..........

41 42 43 44

3. Statut ZHP (tekst jednolity Statutu ZHP z uwzględnieniem zmian wprowadzonych przez XXXIX Zjazd Nadzwyczajny ZHP) ..................................... 45 4. Dariusz Supeł, Pozjazdowa reﬂeksja przewodniczącego ZHP, kwiecień 2017 r. .... 75 5. Zmiana tekstu Prawa Harcerskiego ................................................................................. 5.1. Raport Komisji Statutowej, Prawo i Przyrzeczenie, 28 grudnia 2015 r. ... 5.2. Martyna Kowacka, Komunikat rzecznika ZHP, 8 kwietnia 2017 r. ............... 5.3. Artykuły i list ................................................................................................................. 5.3.1. Maciej Gajek, Harcerze mogą legalnie pić alkohol, 9 kwietnia 2017 r. .............................................................................................. 5.3.2. Mateusz Cebula, Z pozycji przewodniczącego Komisji Statutowej – pozjazdowo, 10 kwietnia 2016 r. ......................... 5.3.3. Bogusław Śliwerski, Harcerska hipokryzja i dewastacja moralna, 11 kwietnia 2017 r. ............................................................................................ 5.3.4. Starego Wilka Samotnika „Dziesiątki Paradoksy kolejne”, 13 kwietnia 2017 r. ............................................................................................ 5.3.5. Justyna Suchecka, Czuwaj! I na zdrowie: harcerz już nie musi być abstynentem. Będzie też przyrzeczenie bez Boga?, 17 kwietnia 2017 r. ............................................................................................ 5.3.6. Marek Gajdziński, Do przyjaciół z ZHP o abstynencji i nałogach pragmatycznie, 19 kwietnia 2017 r. ............................................................ 5.3.7. Grzegorz Nowik, List przewodniczącego ZHR, List do Instruktorów, Członków i Przyjaciół ZHR, 19 kwietnia 2017 r. ............................................................................................ 5.3.8. Michał Górecki, Harcerz pije i pali?! Olaboga, 24 kwietnia 2017 r. .. 5.4. Dariusz Supeł, Komentarz przewodniczącego ZHP do obowiązującego Prawa Harcerskiego, 1 grudnia 2017 r. .................................................................. 6. Informacje o XL Zjeździe Związku Harcerstwa Polskiego, grudzień 2017 r. .... 6.1. Monika Kubacka, Rozpoczynamy 40. Zjazd ZHP, 7 grudnia .......................... 6.2. Monika Kubacka, Drugi dzień 40. Zjazdu ZHP, 8 grudnia .............................. 6.3. Monika Kubacka, 40. Zjazd ZHP zakończony! [Decyzje], 10 grudnia ........... 7. Uchwały XL Zjazdu Związku Harcerstwa Polskiego, grudzień 2017 r. ....................................................................................................................... 7.1. Uchwała nr 1 z dnia 9 grudnia 2017 r. w sprawie trybu prac nad Statutem ZHP ........................................................................................................ 7.2. Uchwała nr 2 z dnia 9 grudnia 2017 r. w sprawie 60-lecia Nieprzetartego Szlaku ................................................................................................ 7.3. Uchwała nr 3 z dnia 9 grudnia 2017 r. w sprawie obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę oraz 100-lecia powstania Związku Harcerstwa Polskiego ............................................................................... 7.4. Uchwała nr 4 z dnia 9 grudnia 2017 r. w sprawie mundurów ...................... 7.5. Uchwała nr 5 z dnia 9 grudnia 2017 r. w sprawie ochrony tożsamości Związku Harcerstwa Polskiego ............................................................................... 7.6. Uchwała nr 6 z dnia 9 grudnia 2017 r. w sprawie działalności gospodarczej w ZHP ...........................................................................

Marszalek_Harcerska lista.indb 325

79 79 107 108 108 109 111 113

115 117

128 130 134 139 139 140 140 143 143 144

146 147 148 149

16.01.2019 11:21:44

326

Spis zawartości poszczególnych tomów serii

7.7. Uchwała nr 7 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie nieruchomości ZHP ... 7.8. Uchwała nr 8 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie etyki środowiskowej w działaniach ZHP ....................................................................................................... 7.9. Uchwała nr 9 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie roli religii i rozwoju duchowego w Harcerskim Systemie Wychowawczym ............... 7.10. Uchwała nr 10 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie wychowania duchowego w Związku Harcerstwa Polskiego .................................................. 7.11. Uchwała nr 11 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie Harcerskiego Systemu Wychowawczego ............................................................. 7.12. Uchwała nr 12 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie Strategii ZHP 2025 .... 7.13. Uchwała nr 13 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie wsparcia szczepów i hufców oraz kadry programowej ......................................................................... 7.14. Uchwała nr 14 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie wzmocnienia działania Ruchu Przyjaciół Harcerstwa ............................................................... 7.15. Uchwała nr 15 z dnia 10 grudnia 2017 r. w sprawie wniosków szczegółowych ..............................................................................................................

150 151 152 154 155 157 161 163 163

Część II Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej 1. Komunikaty Zjazdowe XVI Zjazdu ZHR, kwiecień 2018 r. ...................................... 1.1. Barbara Sobieska, Delegaci decydują o przyszłości ZHR, 6 kwietnia ........ 1.2. Biuro Zjazdu, Komunikat Zjazdowy nr 2 ............................................................. 1.3. Biuro Zjazdu, Komunikat Zjazdowy nr 3 ............................................................. 2. Listy do Delegatów XVI Zjazdu Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, kwiecień 2018 r. .................................................................................. 2.1. Biskup Polowy Wojska Polskiego, Józef Guzdek, 4 kwietnia ........................ 2.2. Dowództwo Garnizonu Warszawa, Robert Głąb, 13 kwietnia ..................... 2.3. Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Paweł Poszytek, 13 kwietnia ......... 2.4. Instytut Pamięci Narodowej, Krzysztof Szwagrzyk, 13 kwietnia .............. 2.5. Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej, Leszek Suski, 13 kwietnia ..................................................................................................................... 2.6. Komendant Główny Straży Granicznej, Tomasz Praga, 10 kwietnia ......... 2.7. Marszałek Senatu RP, Stanisław Karczewski, 13 kwietnia ............................ 2.8. Metropolita Gdański, Sławoj Leszek Głódź, 10 kwietnia ............................... 2.9. Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Elżbieta Rafalska, 12 kwietnia ..................................................................................................................... 2.10. Ministerstwo Obrony Narodowej, Paweł Hut, 12 kwietnia ........................... 2.11. Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Andrzej Papierz, 12 kwietnia .......... 2.12. Naczelniczka ZHP, Anna Nowosad, 13 kwietnia ............................................... 2.13. Poseł na Sejm RP, hm. Jacek Kurzępa .................................................................... 2.14. Prezes Rady Ministrów, Mateusz Morawiecki, 13 kwietnia ......................... 2.15. Rzecznik Praw Dziecka, Marek Michalak, 6 kwietnia .................................... 2.16. Senator RP, prof. Jan Żaryn, 12 kwietnia ............................................................. 2.17. Stowarzyszenie Szarych Szeregów, Tadeusz Grzybowski, Andrzej Marasek, 2 kwietnia ................................................................................... 2.18. Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Paweł Soloch, 10 kwietnia .......

Marszalek_Harcerska lista.indb 326

167 167 168 170 173 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 187 188 189 190 191

16.01.2019 11:21:44

Spis zawartości poszczególnych tomów serii

327

2.19. Szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, Jan Józef Kasprzyk, 9 kwietnia ................................................................................ 2.20. Telewizja Polska, Jacek Kurski, 12 kwietnia ....................................................... 2.21. Współzałożyciel Bractwa Błogosławionego druha Wicka, Zygmunt Jaczkowski, 13 kwietnia ......................................................................... 2.22. Związek Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju, Robert Rospędzihowski, 13 kwietnia ...................................................................

192 193 195 196

3. Listy Grzegorza Nowika, przewodniczącego Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej .................................................................................................................... 199 3.1. List z 6 kwietnia .............................................................................................................. 199 3.2. List z 16 kwietnia ............................................................................................................ 200 4. Uchwały XVI Zjazdu Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej z dnia 15 kwietnia 2018 r. .................................................................................................... 4.1. Uchwały statutowe ...................................................................................................... 4.1.1. Uchwała statutowa nr 1 w sprawie zmian w Statucie Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej .............................. 4.1.2. Uchwała statutowa nr 3 w sprawie zmian w Statucie Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej .............................. 4.1.3. Uchwała statutowa nr 4 w sprawie zmian w Statucie Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej .............................. 4.2. Uchwała w sprawie określenia początku i końca dwuletniej kadencji władz naczelnych, władz okręgów oraz zarządów obwodów ZHR ................................................................................. 4.3. Uchwały programowe ................................................................................................ 4.3.1. Uchwała programowa nr 2 ............................................................................ 4.3.2. Uchwała programowa nr 3/4 ........................................................................ 4.3.3. Uchwała programowa nr 5 ............................................................................ 4.3.4. Uchwała programowa nr 6 ............................................................................ 4.3.5. Uchwała programowa nr 7 ............................................................................ 4.3.6. Uchwała programowa nr 8 ............................................................................

203 203 203 204 206

206 207 207 208 208 209 209 210

Część III 2018 Rokiem Harcerstwa 1. Sprawozdanie Komisji Ustawodawczej o projekcie uchwały ustanawiającej rok 2018 Rokiem Harcerstwa, 13 grudnia 2017 r. ........................ 213 2. Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 grudnia 2017 r. ustanawiająca rok 2018 Rokiem Harcerstwa ............................................................... 217 3. Martyna Kowacka, Senat Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2018 Rokiem Harcerstwa, 20 grudnia 2017 r. .......................................................................... 219 4. Barbara Sobieska, 2018 Rokiem Harcerstwa, 20 grudnia 2017 r. ............................ 221 5. Notatka prasowa, Senat ustanowił rok 2018 Rokiem Harcerstwa, 20 grudnia 2017 r. ................................................................................................................... 223 6. Jerzy Chrabąszcz, Pro memoria. Moje myślenie o prawdzie w Roku Harcerstwa 2018 ...................................................................................................... 225

Marszalek_Harcerska lista.indb 327

16.01.2019 11:21:44

328

Spis zawartości poszczególnych tomów serii

Załączniki Załącznik 1 Spis źródeł ..................................................................................................................................... 231 Załącznik 2 Chronologiczny wykaz zjazdów ZHP i ZHR w latach 1989–2018 ............................... 243 Załącznik 3 Chronologiczny wykaz zmian w statutach ZHP i ZHR w latach 1989–2018 .......... 245 Bibliograﬁa .................................................................................................................................... 247 Spis zawartości poszczególnych tomów serii ................................................................... 249

Marszalek_Harcerska lista.indb 328

16.01.2019 11:21:44