O doświadczaniu szkoły by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wiesława Martyniuk

O DOŚWIADCZANIU SZKOŁY Studium fenomenograﬁczne szkolnej codzienności z perspektywy uczniów

Kraków 2019

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 3

10.07.2019 12:42:25

Recenzent: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Sylwia Stojak

Opracowanie typograﬁczne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Graﬁka na okładce: © Ivan Trifonenko | Depositphotos.com

ISBN 978-83-8095-611-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 4

10.07.2019 12:42:25

Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ROZDZIAŁ 1 Kategorie „doświadczanie” i „szkolna codzienność” w naukach społecznych . . . . . . 1.1. Doświadczanie i doświadczenie – rozważania wokół zakresów znaczeniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Szkoła i jej codzienność w literaturze pedagogicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Uczniowskie doświadczanie szkolnej codzienności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 20 42

ROZDZIAŁ 2 Metafory szkoły jako inspiracja oglądu szkolnej codzienności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Szkoła jako laboratorium życia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Szkoła jako teren petryﬁkacji rytualnych praktyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Szkoła jako teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Szkoła jako terytorium rozgrywek „na czas” – testowanie ról życiowych . . . . . . 2.5. Szkoła jako przestrzeń uczniowskiej codzienności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53 54 61 65 73 78

ROZDZIAŁ 3 Podstawy metodologiczne badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 3.1. Cel badań, problemy badawcze i ich uzasadnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 3.2. Fenomenograﬁa jako strategia badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 3.3. Procedura pozyskiwania materiału badawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 3.4. Etapy analizy materiału badawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 ROZDZIAŁ 4 Szkolna codzienność jako przedmiot opisu – rekonstrukcja uczniowskich sposobów doświadczania codziennego bycia w szkole . . . . . . . . . . . . . 105 4.1. Szkolna codzienność jako przestrzeń uczenia się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4.2. Szkolna codzienność jako przestrzeń relacji rówieśniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 4.3. Szkolna codzienność jako doświadczenie egzystencjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 4.4. Szkolna codzienność jako doświadczenie zmysłowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 4.5. Szkolna codzienność jako oczekiwanie na przerwę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 4.6. Szkolna codzienność jako poszukiwanie prywatności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 5

10.07.2019 12:42:25

Spis treści

ROZDZIAŁ 5 Dekonstrukcja uczniowskich konceptualizacji szkolnej codzienności – interpretacja krytyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 5.1. Spojrzenie na materiał badawczy z perspektywy fenomenografii . . . . . . . . . . . . . 219 5.2. Lekcja i przerwa – dwójjednia szkolnej codzienności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 5.3. Konfiguracje wyników, czyli trzy obrazy szkolnej codzienności . . . . . . . . . . . . . . . 224 5.3.1. Rówieśniczy archipelag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 5.3.2. Szkolny survival . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 5.3.3. Eskapistyczna zabawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 5.4. Podsumowanie i kilka refleksji końcowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

Bibliograﬁa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 6

10.07.2019 12:42:25

Wstęp Szkoła to według słów Jerome’a S. Brunera (2006) „miejsce niezwykłe”, wyjątkowa przestrzeń, w której każdy uczeń na co dzień może doświadczać zarówno siebie samego, jak i swojej własnej egzystencji, zwłaszcza w wymiarze społecznym. Jej codzienność pulsuje bowiem życiem w relacjach z innymi, tętni wielością zdarzeń społecznych, które zachodzą nieustannie i przeplatają się wzajemnie. Zadomawiana jednocześnie przez wielu uczniów i nauczycieli „jest zawsze »czyjaś« lub przez »coś« się uobecnia” (Sulima 2003, s. 233) i właśnie ten fakt w dużej mierze decyduje o tym, że każdy doświadcza jej jednostkowo, ujawniając przy tym określony sposób rozumienia owej codzienności w szkole. Niniejsze opracowanie, poświęcone najogólniej rzecz ujmując codziennemu życiu ucznia w szkole, lokować można w nurcie badań, które Mary Jane Kehily (2008, s. 26) określa jako „wnoszące wiele w rozumienie dzieciństwa z perspektywy samych dzieci”. Z tego powodu dominują w nim dziecięcy głos i dziecięca optyka. Ukazywanie punktu widzenia uczniów odnośnie do kwestii związanych z tym, jak oni sami doświadczają swego codziennego bycia w szkole, wysuwa się tu na plan pierwszy, a katalog znaczeń, jakie uczniowie przypisują szkolnej codzienności, staje się wiodącym rezultatem poszukiwań badawczych. Ich mottem stały się poglądy J.S. Brunera, który w swojej znakomitej książce pt. Kultura edukacji wielokrotnie przekonuje, że sposób „doświadczania” szkoły przez ucznia determinuje rodzaj wynoszonych z niej znaczeń (Bruner 2006, s. 48, 59, 61). W konsekwencji realizacja tego przedsięwzięcia badawczego, które respektuje powyższe założenie, przyczynia się do poznania i odtworzenia jednostkowych dziecięcych przeżyć, by ﬁnalnie ujawnić subiektywne sensy i znaczenia, jakie doświadczanym zjawiskom swej codzienności w szkole nadają badane dzieci. Mozaika owych sensów i znaczeń umożliwia rekonstrukcję obrazu codzienności ucznia w szkole podstawowej, uzupełniając tym samym lukę w obszarze naukowej reﬂeksji nad problematyką życia codziennego właśnie o perspektywę najmłodszych, przez co wzbogaca wiedzę na temat dziecka i jego codzienności osadzonej w edukacyjnej przestrzeni. Co więcej, przybliża nas do perspektywy dziecka ucznia, ujawniając sposoby,

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 7

10.07.2019 12:42:25

Wstęp

którymi posługuje się ono w nadawaniu sensu otaczającemu go światu, i miejscu, jakie w nim zajmuje poprzez podejmowaną w codziennym życiu aktywność kulturową (Kehily 2008, s. 26). Warto nadmienić, że prezentowane w książce przedsięwzięcie badawcze koresponduje również z ideą upowszechniania wiedzy relacyjnej, tzn. takiej, która powstaje „w wyniku doświadczania w naturalnym kontekście życia codziennego i w nim wykorzystywanej” (Dudzikowa, Czerepaniak-Walczak 2010, s. 15). Zrealizowane badania, poświęcone zjawisku doświadczania codzienności przez ucznia w szkole, która w tym przypadku może być traktowana jako naturalny kontekst jego codziennego bycia, pozwalają bowiem na uzyskanie wiedzy pochodzącej od samych uczniów, umożliwiając tym samym rozszyfrowanie tego, w jaki sposób dzieci tworzą (szkolny) świat wokół siebie, co robią na co dzień w szkole lub co się im w ich szkolnym życiu przydarza (Flick 2010, s. 13). Wydaje się, że w takim kontekście szczególnej wagi nabierać może pytanie o to, jak właściwie przedstawia się świat codziennego bycia ucznia w szkole. To pytanie czynię zaproszeniem do dalszej lektury tekstu, żywiąc przekonanie, że jego kolejne fragmenty pozwolą choćby w niewielkim stopniu odsłonić prawdę na temat uczniowskiego bycia-w-świecie szkoły. Niniejsza książka składa się z pięciu rozdziałów, z których pierwsze dwa nakreślają teoretyczne tło zrealizowanych przeze mnie badań. Mając na celu ukazanie kontekstu badanego zjawiska, w pierwszym rozdziale nie tylko przybliżono istotę kluczowych kategorii pojęciowych, a mianowicie terminów „doświadczanie”, „doświadczenie” oraz „szkolna codzienność”, lecz także poprzez próbę rekonstrukcji obrazu szkoły wygenerowaną z migawek jej codziennego życia, których źródłem stały się publikowane w literaturze pedagogicznej wyniki badań na ten temat, uzasadniono potrzebę podjętego wysiłku badawczego. Rozważania, których nadrzędnym celem stało się dookreślenie pola znaczeniowego doświadczania – kluczowej kategorii pojęciowej, którą posłużono się w tym opracowaniu – polegały na próbie uchwycenia istoty tego pojęcia z jednoczesnym uwypukleniem terminologicznych niuansów, które różnią bądź upodabniają terminy doświadczania i doświadczenia. Kategorię doświadczania zaprezentowano w komparatystycznym ujęciu w relacji do terminu doświadczenia, co umożliwiło precyzyjne uchwycenie oraz dookreślenie ich podobieństw i różnic. Z kolei pojęcie doświadczenia przedstawiono z uwzględnieniem dwóch spośród trzech jego koncepcji interpretacyjnych, z pominięciem ostatniej, która wyrasta z założeń reﬂeksji religijnej i z tego powodu okazała się raczej mało przydatna dla podjętych

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 8

10.07.2019 12:42:25

Wstęp

rozważań, w odróżnieniu od pierwszej, nawiązującej do założeń psychologii, i drugiej, wywodzącej się z fenomenologii. Kolejnym wątkiem teoretycznej refleksji pojawiającym się w rozdziale pierwszym jest prezentacja zrealizowanych w ciągu ostatnich kilkunastu lat projektów badawczych, które poświęcono polskiej szkole. Przegląd literatury pedagogicznej wyraźnie wskazuje na intelektualną próżnię w zakresie wiedzy dotyczącej codziennego życia uczniów klas starszych szkoły podstawowej w szkolnych realiach, co tym bardziej przekonuje o zasadności podjętych badań. Omówienie kwestii związanych z doświadczaniem szkoły na co dzień przez ucznia, które stały się przedmiotem nielicznych dostępnych opracowań z tego zakresu, stanowi podsumowanie tego rozdziału. Przedstawiono w nim także określone kategorie oglądu rzeczywistości szkolnej, wskazując na te, które należałoby uwzględnić w prowadzonych analizach. Syntetyzując omówienie literatury, wyeksponowano pewne kategorie uwrażliwiające, których uwzględnienie może okazać się przydatne w interpretacjach poświęconych byciu uczniem w szkolnej codzienności. Przy okazji pokazano, że na ogół w takich opisach dominuje perspektywa ludzi dorosłych − badaczy lub nauczycieli − podczas gdy dziecięcy punkt widzenia przeważnie się w nich pomija. Punktem wyjścia rozważań podjętych w rozdziale drugim jest prezentacja kilku perspektyw teoretycznych, które eksponują różne spojrzenia na szkołę, umożliwiając odmienny sposób interpretacji życia toczącego się w jej murach. Wśród wiodących inspiracji teoretycznych, które omawiam, znalazły się: koncepcja Jerzego Trzebińskiego (1994), ujmująca szkołę jako swoiste laboratorium życia społecznego; perspektywa teoretyczna Petera McLarena (1994), posługująca się kategorią rytuału i zrytualizowanych form działania w szkole; teoria dramaturgiczna Ervinga Goffmana (2000), zakładająca, że wszystko, co dzieje się na co dzień w szkole, można opisać za pomocą analogii do teatru; teoria reprodukcji społecznej Pierre’a Bourdieugo (1990), akcentująca wagę posiadanego przez uczniów kapitału kulturowego w codziennych rozgrywkach z innymi, a także teoria dystansów osobniczych amerykańskiego antropologa Edwarda T. Halla (1997), która wraz z koncepcją Aleksandra Nalaskowskiego (2002) wykorzystuje kategorię przestrzeni w refleksji nad edukacją. Trzy kolejne rozdziały pracy − empiryczne − nawiązują do założeń metodologii badań jakościowych i fenomenografii jako strategii postępowania badawczego, którą zaprezentowano w rozdziale trzecim. Przybliża on cel i przedmiot badań oraz ważne dla mnie pytania badawcze, a także opisuje

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 9

10.07.2019 12:42:25

Wstęp

procedurę pozyskiwania materiału badawczego, złożoną z dwóch etapów. Pierwszy z nich polegał na zgromadzeniu pisemnych wypowiedzi uczniów, by następnie przejść do etapu drugiego, który polegał na przeprowadzeniu pogłębionych wywiadów grupowych z ochotnikami, co pozwoliło na pozyskanie materiału wyjściowego do analizy fenomenograficznej. Podsumowaniem rozdziału jest omówienie poszczególnych etapów analizy zgromadzonego materiału badawczego. Rozdział czwarty poświęcono zaprezentowaniu wyłonionych w toku badań kategorii opisu, które odzwierciedlają uczniowskie widzenie szkolnego świata i rozumienie szkolnej codzienności, będącej ich udziałem. Ponad trzydzieści koncepcji znaczeń, które wyłoniły się w toku badań, utworzyły mapę prezentującą różne sposoby doświadczania szkolnej codzienności przez uczniów, z których każdy szczegółowo opisano i zilustrowano ich wypowiedziami. Rozdział piąty w całości wypełnia interpretacja wyników badań, którą poprzedziło ponowne odczytanie znaczeń wchodzących w zakres badanych wypowiedzi, po to by uchwycić najbardziej typowe tendencje zaznaczające się w myśleniu uczniów. Przyjęła ona charakter interpretacji krytycznej, umożliwiającej skonstruowanie teoretycznych ram dla trendów ujawnionych w uczniowskiej refleksji nad codziennością w szkole. Pracę finalizują refleksje końcowe, które jednak nie mają charakteru zamkniętego. Sygnalizują one raczej możliwość poszukiwania nowych znaczeń bądź odkrywania czy konstruowania odmiennych od nakreślonych w tym opracowaniu perspektyw interpretacyjnych. Kończąc uwagi wstępne, pragnę nadmienić, że niniejsza książka jest wersją wydawniczą mojej rozprawy doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem naukowym Pani dr hab. Jolanty Zwiernik, pt. Codzienność szkoły doświadczana przez uczniów klas IV–VI, którą obroniłam 2 czerwca 2014 roku w Dolnośląskiej Szkole Wyższej we Wrocławiu. Chciałabym szczególnie podziękować Pani Promotor mojej rozprawy nie tylko za opiekę naukową – ogromną pomoc, wsparcie merytoryczne, inspirowanie i motywowanie mnie do pracy – lecz także, a może przede wszystkim za troskę, życzliwość i wielkie serce. Dziękuję również recenzentowi wydawniczemu Panu prof. Bogusławowi Śliwerskiemu za uwagi krytyczne i cenne wskazówki, które wpłynęły na ostateczny kształt tej książki. Na koniec chcę wyrazić także swoją wdzięczność moim Najbliższym – mojemu mężowi Arturowi oraz synom Arkadiuszowi i Piotrowi – za ich wiarę we mnie, wyrozumiałość oraz za bycie razem na każdym etapie tworzenia tej pracy.

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 10

10.07.2019 12:42:25

298

Bibliograﬁa

Szczepański J. (1987), Rozmowy z dniem wczorajszym, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa. Szewczyk J. (2002), Szkolne obrzędy i rytuały w kontekście mitycznej podróży bohatera, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. Szkudlarek T. (1992), McLaren i Agata: o pewnej możliwości interpretacji rytualnego oporu przeciw szkole [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Szkudlarek T. (1997), Poststrukturalizm a metodologia pedagogiki [w:] Z. Kwieciński (red.), Socjologia Wychowania, t. 13, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. Szpilt A., Zbróg Z. (2010), Szanse i bariery organizowania współpracy grupowej w praktyce szkolnej i przedszkolnej z odniesieniem do projektu Molteno realizowanego w RPA, „Problemy Wczesnej Edukacji”, nr 2. Sztompka P. (2002), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków. Sztompka P. (2005), Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Sztompka P. (2008), Życie codzienne – temat najnowszej socjologii [w:] P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska (red.), Socjologia codzienności, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków. Sztompka P., Bogunia-Borowska M. (red.) (2008), Socjologia codzienności, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków. Szyszkowska M. (1985), Twórcze niepokoje codzienności, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź. Śliwerski B. (1996), Klinika szkolnej demokracji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. Thiersch H. (1997), Lebensweltorientierte Soziale Arbeit, Juventa Verlag, Weinheim – München. Tillmann K.-J. (1996), Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, tłum. G. Bluszcz, B. Miracki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Trzebiński J. (1994), Wstęp [w:] E. Dryll, J. Trzebiński (red.), Wiedza potoczna w szkole, Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Trzebiński T. (red.) (2002), Narracja jako sposób rozumienia świata, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Tuan Y.-F. (1987), Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Turner J.H. (2006), Struktura teorii socjologicznej, tłum. J. Szmatka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Tylikowska A. (2003), Obraz doświadczenia indywidualnego w koncepcji Antoniego Kępińskiego [w:] K. Krzyżewski (red.), Doświadczenie indywidualne. Szczególny rodzaj poznania i wyróżniona postać pamięci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Tyszkowa M. (red.) (1988), Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 298

10.07.2019 12:42:35

Bibliograﬁa

299

Urbaniak-Zając D. (2006), W poszukiwaniu kryteriów oceny badań jakościowych [w:] D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. Urbaniak-Zając D., Piekarski J. (red.) (2001), Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych. Studia i materiały, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Urbaniak-Zając D., Piekarski J. (red.) (2003), Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych. Studia i materiały, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Urry J. (2009), Socjologia mobilności, tłum. J. Stawiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Walkerdine V. (2008), Psychologia rozwojowa i badania dzieciństwa [w:] M.J. Kehily (red.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, tłum. M. Kościelniak, Wydawnictwo WAM, Kraków. Watson D. (2002), Home from Home: the Pub and Everyday Life [w:] T. Bennett, D. Watson (red.), Understanding Everyday Life, Blackwell, Oxford. Wawrzyniak R. (1996), Język w klasie szkolnej – między uprzedmiotowieniem a emancypacją [w:] M. Dudzikowa (red.), Nauczyciel – uczeń. Między przemocą a dialogiem: obszary napięć i typy interakcji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. Wawrzyniak-Beszterda R. (2002), Doświadczenia komunikacyjne uczniów w czasie lekcji. Studium empiryczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. Widera-Wysoczańska A. (2002), Wykorzystanie metody jakościowej w badaniach psychologa klinicznego [w:] M. Straś-Romanowska (red.), Szkice psychologiczne. Doniesienia z badań. Aplikacje. Refleksje, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Witkowski L. (1992), Wokół teorii i praktyki rytuałów szkolnych [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. 2, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. Witkowski L. (2003), Przekleństwo codzienności [w:] E. Kurantowicz, M. Nowak-Dziemianowicz (red.), Codzienność jako miejsce i źródło uczenia się, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja. Kwartalnik myśli społeczno-pedagogicznej”, numer specjalny. Wołoszynowa L. (1986), Młodszy wiek szkolny [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Woods P. (1983), Sociology and the School. An Interactionist Viewpoint, Routledge – Kegan Paul, London. Woods P. (1992), Symbolic Interactionism: Theory and Method [w:] M.D. LeCompte (red.), The Handbook of Qualitative Research in Education, Academic Press, London. Woods P. (1993), Sociology and the School. An Interactionist Viewpoint, Routledge – Kegan Paul, London – Boston. Woods P., Hammersley M. (1977), School Experience, Croom Helm, London. Zahorska M. (2002), Szkoła. Między państwem, społeczeństwem a rynkiem, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa. Zemło M. (2003), Socjologia wiedzy. W tradycji interakcyjno-fenomenologicznej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 299

10.07.2019 12:42:35

300

Bibliograﬁa

Ziółkowski M. (2006), Teoria strukturalistycznego konstruktywizmu i teoria strukturacji [w:] A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Współczesne teorie socjologiczne, t. 2, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa. Zwiernik J. (2003), Dziecięca codzienność wobec magicznego świata konsumpcji [w:] E. Kurantowicz, M. Nowak-Dziemianowicz (red.), Codzienność jako miejsce i źródło uczenia się, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja. Kwartalnik myśli społeczno-pedagogicznej”, numer specjalny. Zwiernik J. (2009), Dziecięca codzienność w przestrzeni podwórka [w:] D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska (red.), Pedagogika wczesnoszkolna – dyskursy, problemy, rozwiązania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.

Publikacje elektroniczne GUS Portal Informacyjny. Stan i struktura ludności według wieku w latach 1989– –2009. Stan w dniu 31 XII 2009 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lu_ struktura_ludnosci_01_tablica1.xls, dostęp: 14.09.2012. Ogdowski M. (2003), Drań w ławce, http://www.tygodnikprzeglad.pl/dran-lawce/, dostęp: 22.03.2019. Słownik filozoficzny, http://www.edupedia.pl/map/dictionary/id/13_slownik_filozoficzny, dostęp: 4.11.2012. Śliwerski B. (2010), Pozór w edukacji szkolnej, http://www.sliwerski-pedagog.blogspot. com/2010/09/pozor-w-edukacji-szkolnej.html, dostęp: 21.03.2013.

Martyniuk_O doswiadczaniu szkoly.indb 300

10.07.2019 12:42:35