Agnieszka Materne
Fenomen mangi i anime w środowisku młodzieży Studium dyfuzji kultur
Kraków 2019
Materne_Fenomen mangi.indb 3
29.07.2019 13:44:03
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Recenzent: prof. dr hab. Zbyszko Melosik
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Mikołaj Materne
Publikacja została sfinansowana przez Uniwersytet Szczeciński
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: () , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Materne_Fenomen mangi.indb 4
29.07.2019 13:44:03
Spis treści Wstęp ..............................................................................................................................
Rozdział I Kultura jako wymiar ludzkiego życia ...................................................................... . Koncepcje kultury ................................................................................................... .. Historyczne ujęcie pojęcia kultury .............................................................. .. Aspekty antropologiczne rozumienia pojęcia kultury ............................ .. Filozoficzne wyobrażenie kultury ................................................................ . Procesy kulturowe we współczesnej Europie .................................................... .. Historyczne uwarunkowania procesów kulturowych ............................ .. Dyfuzja kultur w dobie globalizacji ............................................................. . Upowszechnianie się mangi i anime .................................................................. .. Manga i anime w Japonii ................................................................................ .. Manga i anime na Zachodzie ........................................................................ .. Manga i anime w Polsce .................................................................................
Rozdział II Młodzież i kultura ........................................................................................................ . Młodzież – próba scharakteryzowania zbiorowości ...................................... .. Ramy typologiczne .......................................................................................... .. Wiek niepokojów dojrzewania ...................................................................... .. Grupy odniesienia ............................................................................................ . Globalna ekumena wyobraźni .............................................................................. .. Idea uczestnictwa w kulturze ....................................................................... .. Percepcja świata (i) sztuki ..............................................................................
Rozdział III Metodologia badań własnych .................................................................................... . Problemy i hipotezy badawcze .............................................................................. . Metody i ich charakterystyka ............................................................................... . Zakres i populacja osób badanych .......................................................................
Materne_Fenomen mangi.indb 5
29.07.2019 13:44:03
6
Spis treści
Rozdział IV Manga i anime w polskiej kulturze młodzieżowej ............................................... . Specyfika mangi i anime ........................................................................................ .. Forma i treść ...................................................................................................... .. Między formą a treścią ................................................................................... .. Forma bez (istotnej) treści ..............................................................................
. Manga i anime w świadomości swoich miłośników ....................................... .. Czynniki zainteresowania się kulturą mangi ............................................ .. Wiedza na temat swoich zainteresowań .................................................... .. Realizacja zainteresowań w obszarze kultury mangi ..............................
Rozdział V Obszary oddziaływań wychowawczych kultury mangi ..................................... . Kreatywność a powielanie ..................................................................................... . Aktywność indywidualna a praca zespołowa ................................................... .. Cosplay – (wy)twórcze poszukiwanie własnego Ja .................................. .. Skanlacje – (nielegalne) źródło nowych umiejętności praktycznych ..................................................................................................... Rozdział VI Doskonalenie oddziaływań wychowawczych mangi i anime ............................ . Wykorzystanie w edukacji wychowawczego oddziaływania kultury mangi .......................................................................................................................... . Udział mass mediów w kształtowaniu zainteresowań kulturą mangi ....... . Modelowanie kultury mangi przez główne podmioty wychowania – młodzież i rodziców ................................................................................................ Zakończenie ................................................................................................................... Bibliografia ..................................................................................................................... Monografie i artykuły ............................................................................................. Platformy i strony internetowe ............................................................................. Źródła statystyczne ................................................................................................. Mangi ......................................................................................................................... Spis ilustracji .................................................................................................................. Spis wykresów ...............................................................................................................
Materne_Fenomen mangi.indb 6
29.07.2019 13:44:03
Wstęp Wielu dorosłym osobom Japonia kojarzy się ze skomplikowanym systemem pisowni, kwitnącą wiśnią, sushi, samurajami i usłużnymi gejszami (erotyką) czy zaawansowaną technologią. Gdy pytamy zaś młodych ludzi o pierwsze skojarzenia z Japonią, częściej pada odpowiedź: manga lub anime. Na początku XXI wieku Jerzy Szyłak (a) napisał, że – chcąc nie chcąc – japońska twórczość plastyczna wniknęła w dorobek światowej sztuki sekwencyjnej, stając się jej integralną częścią. Dlatego zarówno manga, jak i anime funkcjonują jako jeden z licznych dziś tekstów kultury. Do Polski japońska animacja dotarła już we wczesnych latach . XX wieku w postaci adaptacji barokowej baśni Charles’a Perraulta, opisującej przygody kota odzianego w buty. Wtedy nie jest jeszcze traktowana jako masowy produkt japońskiej popkultury. Czasy komunizmu sprawiają, że polscy krytycy, niechętni „imperialistycznym” produkcjom Walta Disneya, odnoszą się bardzo pozytywnie do przygód kociego bohatera. Wpływ na przychylne recenzje mają także wykorzystane w japońskim filmie nowe plastyczne rozwiązania oraz sukces odniesiony na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie. Na przełomie lat . i . wiele seriali animowanych japońskiej produkcji emituje polska telewizja. Jednak dopiero w połowie lat . te realizacje otrzymują w naszym kraju konkretną nazwę: „anime”, a to za sprawą emisji Czarodziejki z Księżyca (Bishōjo senshi Sailor Moon w oryginale) – obrazu, z którym identyfikuje się wielu pierwszych miłośników mangi i anime, określających siebie mianem pokolenia Sailor Moon. W tym samym czasie na rynku wydawniczym pojawia się pierwsza japońska manga – Aż do nieba. Tajemnicza historia Polski. Rodzimi miłośnicy japońskich mang i anime stają się zauważalni – zaczynają się spotykać na konwentach, zrzeszać w różnych kołach zainteresowań, publikować gazetki dla fanów. W czerwcu roku do kiosków trafia „Kawaii” – pierwsze czasopismo o ogólnopolskim zasięgu (kolorowe), omawiające zagadnienia związane z mangą i anime.
Pytanie zadane przed badaniami pilotażowymi grupie ok. osób – młodzieży i dorosłym.
Materne_Fenomen mangi.indb 7
29.07.2019 13:44:03
8
Wstęp
Ilustracja 1. Cztery wersje magazynu „Kawaii”: 1. Jako fanzin, zanim stał się oficjalnym wydawnictwem prasowym (prowadzony przez późniejszego zastępcę redaktora naczelnego – 1995); 2. Jako pierwszy numer oficjalnego ogólnopolskiego wydania (1997); 3. Po 2003 roku i wykupieniu praw przez Phoenix Press; 4. Jako aktualna reaktywacja klasycznego „Kawaii” – wydanie specjalne CD-Action (2018)
© zdjęcie A. Materne
Wbrew pozorom napływowi do Polski mangi i anime pod koniec XX wieku wieku towarzyszyły próby rzetelnej ich prezentacji. Niestety krytyka fenomenu w krajach Europy Zachodniej oraz brak ugruntowanej wiedzy na temat rodzącego się w naszym kraju fenomenu spowodowały, że w obiegowej opinii manga i anime zaczęły być traktowane z dezaprobatą. Do powstania stereotypowych, często sprzecznych, sądów przyczynili się także sami miłośnicy mangi i anime, ślepo gloryfikujący wszystko, co japońskie, niepozwalający tym samym na jakąkolwiek polemikę. Ponieważ manga i anime były czymś nieznanym w kulturze młodzieżowej, dla wielu specjalistów odpowiedzialnych za wychowanie napływ nowych wartości kulturowych nie był jeszcze zauważalny. Osąd podlegał potocznym opiniom, utożsamiającym mangę i anime jedynie z negatywnymi zachowaniami Krytyka ta również uległa kulturowej dyfuzji – podobna w swoim charakterze i z podobnymi argumentami trafiła później do Polski. Nie tylko u odbiorców, ale także wśród autorów artykułów propagujących anime wyczuwalne było to zauroczenie, np. w rubryce „Manga Room” czasopisma „Secret Service” (/), w opisie mangi Gun Smith Cats Kennichiego Sonody, można było przeczytać: „Wrażenia? Po prostu czad! Typowy przykład tematu panienek z giwerami. Jednakże, jak to zawsze u Sonody bywa, panienki są superkawaii, a giwery superrealistyczne”. Takich cytatów można byłoby przytoczyć dużo więcej.
Materne_Fenomen mangi.indb 8
29.07.2019 13:44:03
Wstęp
9
(zob. Więczkowska, ), pomijając, jakby celowo, te aspekty naukowego poznania, które mogłyby falsyfikować głoszone hipotezy lub je uzupełniać o inne przemyślenia (zob. Schodt, ). Co prawda, obecnie dysonans tych poglądów nieco osłabł, jednak problem pozostał nadal szerzej niezbadany i opisany. Dyskurs pedagogiczny co pewien czas powraca w formie mniej lub bardziej konstruktywnej krytyki kultury miłośników mangi i anime. Pojawiają się stanowiska ambiwalentne (próbujące wskazywać plusy i minusy zaangażowania w kulturę mangi), postawy przypisujące etykietę egzotycznej pionierskości (zwłaszcza w odniesieniu do „talentu plastycznego” młodych ludzi naśladujących japońskich rysowników) oraz opinie nadal obwiniające mangę i anime o deprawację niewinnych oczu (często przez błędne stawianie znaku równości między formą i treścią). Przedmiotem badań przedstawionych w niniejszej publikacji nie jest sam fenomen mangi i anime (choć starałam się je opisać w szerokim kontekście), ale jego wpływ na współczesną polską młodzież i jej postrzeganie, rozważany z punktu widzenia pedagoga posiadającego również artystyczną, akademicką formację. Dlatego Czytelnik znajdzie w publikacji dużo nawiązań do wizualnej strony mangi i anime, a mniej do np. właściwości językowych. Zdaję sobie sprawę, że niektóre wątki mogły zostać w książce za mało rozwinięte. Przenikająca do Polski kultura mangi i anime jest bowiem zjawiskiem na tyle złożonym i interdyscyplinarnym, że objęcie tego zagadnienia w całości tylko jednymi badaniami było po prostu niemożliwe. Wybranie takiego przedmiotu studiów badawczych było wynikiem osobistego zainteresowania japońskim komiksem, z którym zetknęłam się pod koniec lat . XX wieku we Francji. Młodzieńcze fascynacje połączone z czynnym uczestnictwem w kulturze fanów (najpierw we Francji, później w Polsce) z czasem zamieniły się w chęć poszukiwania obiektywnej prawdy o tym fenomenie. Emocjonalne zainteresowanie tematem badań odgrywa znaczącą rolę w ich powodzeniu. Badacz jest tu, co prawda, narażony na sporą dozę subiektywizmu, ale – jak piszą Tadeusz Pilch i Teresa Bauman (, s. –) – metodologicznego subiektywizmu w badaniach społecznych i tak nie można ominąć. Pozytywne nastawienie do tematyki sprawia, że w swoich badaniach osiąga się większą efektywność. Patrząc z perspektywy czasu na swoje młodzieńcze lata fascynacji mangą i anime oraz obecne poszukiwania naukowe, uświadomiłam sobie, że przenikająca do Polski już od wielu lat kultura japońska dopiero w dobie globalnej wioski stała się problemem zauważalnym, ale dotąd szerzej niezbadanym pedagogicznie. W obliczu niejasności zjawiska mangi i jego wpływu na polską młodzież konieczne stało się dla mnie podjęcie próby dotarcia do jego istoty i dzięki temu osiągnięcia zamierzonego celu badawczego, jeśli nie pełnego, to chociaż zbliżenia się do niego. Pomocna w tym była lektura literatury przedmiotu, w szczególności
Materne_Fenomen mangi.indb 9
29.07.2019 13:44:03
10
Wstęp
angielsko- i francuskojęzycznej. W Stanach Zjednoczonych, a także w zachodniej Europie już od lat prowadzony jest bowiem naukowy dyskurs na temat recepcji mangi i anime w samej Japonii oraz poza jej granicami. W Polsce natomiast nadal nie dysponujemy wieloma pracami na ten temat o charakterze naukowym lub popularnonaukowym. Niniejsza publikacja stanowi zatem próbę zrozumienia modelu rozprzestrzeniania się mangi i anime daleko poza granice Japonii – zarówno geograficzne, jak i kulturowe. Co sprawiło, że świat zachodni, w tym Polska, dobrowolnie zainfekował się „wirusem obrazkowym z Kraju Kwitnącej Wiśni” (Frąckiewicz, ) i jakie są tego konsekwencje? Jaki wpływ ta kultura miała na procesy wychowawcze? Co można zrobić, aby oddziaływania te przekształcać w wartości pozytywne – rozwijające młodych ludzi zafascynowanych mangą i anime? Monografia składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym podjęłam próbę usystematyzowania znaczeń pojęcia „kultura”, a także wskazania różnych koncepcji tego zjawiska oraz jego współczesnych dróg rozwoju i przeobrażeń. Opisałam w nim również historyczne procesy kulturowego dojrzewania mangi i anime w samej Japonii oraz dokonany przez nich podbój zachodniego świata. W rozdziale drugim przedstawiam zagadnienia związane z młodzieżą i jej kulturą, uwzględniając percepcję i recepcję sztuki w ogóle. W kolejnym rozdziale ukazuję metodologiczne założenia badań własnych. W rozdziałach czwartym, piątym i szóstym prezentuję zaś wyniki badań, wyciągnięte z nich wnioski oraz postulaty pedagogiczne. Wszystkie mangi i anime opublikowane w Polsce staram się cytować pod polskimi tytułami (często także oryginalnymi). Dzieła oficjalnie niewydane lub niewyemitowane w naszym kraju przytaczam w ich oryginalnym brzmieniu, z ewentualnym tytułem angielskim (jeżeli taki istnieje) i/lub tytułem w innym języku, jeżeli cytowanie odnosi się do konkretnej wersji językowej. Dla potrzeb publikacji przyjęłam oznaczanie japońskiego komiksu i filmu animowanego terminami „manga” i „anime”. Pojęcia te, w szerszym znaczeniu kontekstowym, Wśród nielicznych publikacji dotyczących kultury japońskiej warto wymienić m.in.: książkę pod redakcją Martyny Taniguchi i Aleksandry Watanuki (), Adrianny Wolińskiej (), fragmenty publikacji Paula Varleya (), felietony opisujące roczny pobyt w Japonii kulturoznawczyni Joanny Bator (, ), a także leksykon Agnieszki Lech (), bogato ilustrowaną publikację Brigitte Koyama-Richard (), kilkanaście artykułów z czasopism naukowych i publikacji zbiorowych oraz monografie Marty Okniańskiej () i Ewy Witkowskiej (). Badacz komiksowej twórczości Jerzy Szyłak () poświęcił jeden rozdział swojej wczesnej pracy badawczej problematyce mangi. Temat mangi i anime pojawia się również w różnych felietonach oraz w opracowaniach z kręgów katolickich, np. w publikacjach Małgorzaty Więczkowskiej (, , ) – badaczki zagrożeń medialnych. Manga i anime były także przedmiotem kilku rozpraw doktorskich. Jeżeli nie ma innych odnośników, mangi opublikowane w Polsce oznaczone są w tekście symbolem *.
Materne_Fenomen mangi.indb 10
29.07.2019 13:44:03
Wstęp
11
omówiłam w pierwszym rozdziale książki. Określenie „kultura mangi” i skrót „m & a” (od manga & anime) odnoszą się natomiast do całości zainteresowań japońskim komiksem i filmem animowanym oraz do działań podejmowanych w celu realizacji przez młodzież pasji związanych z tymi zjawiskami kulturowymi.
Materne_Fenomen mangi.indb 11
29.07.2019 13:44:03
Materne_Fenomen mangi.indb 286
29.07.2019 13:44:22
Spis wykresów Wykres . Rola sztuki w życiu miłośników mangi i anime (N = ) .......................... Wykres . Obecność przedmiotu sztuka/lekcji plastyki i muzyki w harmonogramie szkolnym badanych (N = ) ........................................ Wykres . Wiedza badanych na temat artystów i epok ich twórczości (N = ) .... Wykres . Upodobania artystyczne badanych (odpowiedzi według podziału na wiek) (N = ) ................................................................................................ Wykres . Zainteresowanie kulturą japońską wśród badanych (N = ) .................. Wykres . Cała badana zbiorowość (N = ) ................................................................... Wykres . Badana zbiorowość miłośników m & a według płci (N = ) .................. Wykres . Liczebność badanej zbiorowości miłośników m & a według wieku (N = ) ................................................................................................................. Wykres . Badana zbiorowość miłośników m & a według miejsca zamieszkania (N = ) ................................................................................................................. Wykres . Badana zbiorowość miłośników m & a według rodzaju szkół/ wykształcenia (N = ) ...................................................................................... Wykres . Liczebność badanej zbiorowości miłośników m & a według struktury rodziny (N = ) ................................................................. Wykres . Badana zbiorowość miłośników m & a według wykształcenia rodziców w rodzinach pełnych z podziałem na wielkość miejsca zamieszkania (N = ) ................................................................................................................. Wykres . Istotne dla badanej zbiorowości cechy charakteryzujące mangę (N = ) ................................................................................................................. Wykres . Najatrakcyjniejsze cechy mangi dla badanej zbiorowości (N = ) ........ Wykres . Najatrakcyjniejsze cechy anime dla badanej zbiorowości (N = ) ........ Wykres . Przyczyny zainteresowania się badanej zbiorowości mangą i anime (N = ) ................................................................................................................. Wykres . Definiowanie przez badanych terminu „manga” (N = ) ........................
Materne_Fenomen mangi.indb 287
29.07.2019 13:44:22
288
Spis wykresów
Wykres . Definiowanie przez badanych terminu „anime” (N = ) ......................... Wykres . Badani miłośnicy m & a w Polsce na tle badań we Francji, Włoszech, Niemczech i Szwajcarii – według płci (N = ) ........................................ Wykres . Badani miłośnicy m & a w Polsce na tle badań we Francji, Włoszech, Niemczech i Szwajcarii – według wieku (N = ) .................................... Wykres . Zrozumienie przez zbiorowość badanych terminów leksykalnych istotnych dla m & a (N = ) ............................................................................ Wykres . Znajomość wybranych mang wydanych w Polsce (N = ) ..................... Wykres . Sposoby realizowania swoich zainteresowań przez badanych (N = ) ................................................................................................................. Wykres . Zadeklarowane przez respondentów uzdolnienia artystyczne (N = ) ................................................................................................................. Wykres . Rodzaje treści wybieranych utworów – mang i anime – wskazane przez badanych (N = ) ................................................................
Materne_Fenomen mangi.indb 288
29.07.2019 13:44:22