Opieka i resocjalizacja wobec przestępczości nieletnich by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

JOLANTA A. MAZUR

OPIEKA I RESOCJALIZACJA WOBEC PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM NA PRZYKŁADZIE LUBLINA

Kraków 2017

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 3

07.09.2017 10:48

Recenzent: prof. zw. dr hab. Marian Surdacki

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński

ISBN 978-83-8095-366-6 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2017

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 4

07.09.2017 10:48

SPIS TREŚCI

WYKAZ SKRÓTÓW .................................................................................

WPROWADZENIE ................................................................................... 11 ROZDZIAŁ 1 PRZESTĘPCZOŚĆ, OPIEKA I RESOCJALIZACJA NIELETNICH W II RZECZYPOSPOLITEJ .................................................................... 1.1. Geneza i rozwój opieki nad dzieckiem w II Rzeczypospolitej ... 1.2. Deﬁnicje podstawowych pojęć ..................................................... 1.3. Nieletni sprawcy przestępstw ......................................................

33 34 41 56

ROZDZIAŁ 2 UWARUNKOWANIA PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH W II RZECZYPOSPOLITEJ .................................................................... 2.1. Problemy społeczno-oświatowe .................................................. 2.2. Charakterystyka przestępczości ................................................... 2.3. Rodzaje przestępstw .....................................................................

65 65 73 82

ROZDZIAŁ 3 SĄDY DLA NIELETNICH I INSTYTUCJE POMOCNICZE ............... 3.1. Podstawy prawne .......................................................................... 3.2. Sądy dla nieletnich ........................................................................ 3.3. Instytucje pomocnicze sądu ......................................................... 3.3.1. Towarzystwo Opieki nad Więźniami „Patronat” ............. 3.3.2. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne ........................... 3.3.3. Liga Opieki nad Młodzieżą i Dziećmi Opuszczonymi i Zaniedbanymi ................................................................... 3.4. Policja kobieca ............................................................................... 3.5. Zakłady penitencjarne .................................................................. 3.6. Domy pracy dobrowolnej i przymusowej ...................................

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 5

91 91 97 105 105 114 116 117 125 130

07.09.2017 10:48

Spis treści

ROZDZIAŁ 4 INSTYTUCJE OPIEKUŃCZO-RESOCJALIZACYJNE W POLSCE .... 4.1. Zakonne placówki wychowawcze ................................................ 4.2. Samorządowe zakłady wychowawcze ......................................... 4.3. Państwowe zakłady wychowawczo-poprawcze .......................... 4.4. Misje dworcowe ............................................................................. 4.5. Pogotowia opiekuńcze .................................................................. 4.6. Instytucja opiekuna społecznego ................................................. ROZDZIAŁ 5 ZAKŁADY OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE W LUBLINIE ........... 5.1. Zakłady wychowawcze dla chłopców .......................................... 5.1.1. Zakład Wychowawczy św. Stanisława Kostki „Dom Zarobkowy” .............................................................. 5.1.2. Bursa Andrzejów ................................................................. 5.1.3. Zakład Rzemieślniczo-Wychowawczy Braci Misjonarzy Kresowych ............................................. 5.2. Zakłady wychowawcze dla dziewcząt .......................................... 5.2.1. Sala Sierot św. Józefa ......................................................... 5.2.2. Zakład św. Antoniego na Wiktorynie ............................... 5.3. Zakłady koedukacyjne .................................................................. 5.3.1. Ośrodki Powiatowej Rady Opiekuńczej w Lublinie ........ 5.3.2. Miejski Zakład Wychowawczy „Osada Dziecięca” ........... 5.3.3. Miejski Zakład Opiekuńczo-Wychowawczy im. S. Jachowicza ................................................................ 5.3.4. Świetlice i kolonie letnie ....................................................

137 138 159 173 192 198 201 207 208 208 211 212 213 214 221 233 234 237 240 249

ZAKOŃCZENIE ........................................................................................ 263 BIBLIOGRAFIA ......................................................................................... I. Źródła archiwalne ........................................................................... II. Źródła drukowane .......................................................................... III. Prasa ................................................................................................. IV. Opracowania ...................................................................................

271 271 275 277 277

ANEKS ........................................................................................................ 295 SPIS TABEL ............................................................................................... 321 SUMMARY ................................................................................................. 323

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 6

07.09.2017 10:48

CONTENTS

LIST OF ABBREVIATIONS .....................................................................

INTRODUCTION ..................................................................................... 11 CHAPTER 1 CRIMES, CARE AND RESOCIALISATION IN THE SECOND REPUBLIC OF POLAND ......................................... 1.1. The origin and development of childcare in the Second Republic of Poland ........................................................................ 1.2. Deﬁnitions of basic concepts ....................................................... 1.3. Juvenile oﬀenders ......................................................................... CHAPTER 2 CONDITIONS OF JUVENILE CRIME IN THE SECOND REPUBLIC OF POLAND ......................................... 2.1. Socio-educational problems ......................................................... 2.2. Characteristics of crime ................................................................ 2.3. Types of crimes .............................................................................. CHAPTER 3 JUVENILE COURTS AND SUBSIDIARY INSTITUTIONS ................ 3.1. Legal basis ...................................................................................... 3.2. Juvenile courts .............................................................................. 3.3. The auxiliary institutions of the court ........................................ 3.3.1. Society „Patronage” ............................................................ 3.3.2. Psychological and pedagogical counselling ...................... 3.3.3. League of Youth and Abandoned Care and Neglected Children ..................................................... 3.4. Female police ................................................................................. 3.5. Penitentiary establishments ........................................................ 3.6. Voluntary and forced labour homes ............................................

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 7

33 34 41 56

65 65 73 82 91 91 97 105 105 114 116 117 125 130

07.09.2017 10:48

CONTENTS

CHAPTER 4 CARE AND CORRECTIONAL INSTITUTIONS IN POLAND ........... 4.1. Religious education institution ................................................... 4.2. Self-government educational institutions .................................. 4.3. State borstal schools ..................................................................... 4.4. Railway-station missions .............................................................. 4.5. Emergency care ............................................................................. 4.6. Institution of probation oﬃcer ................................................... CHAPTER 5 ESTABLISHMENTS OF CARE AND EDUCATION IN LUBLIN ....... 5.1. Childcare facilities for boys .......................................................... 5.1.1. St. Stanislav Kostka „Proﬁt Making House” .................... 5.1.2. Dormitory „Andrzejów” ..................................................... 5.1.3. Department of Crafts and Education of Brothers of Borderland Missionaries ............................................... 5.2. Childcare facilities for girls ........................................................... 5.2.1. The Orphanage of St. Joseph ............................................ 5.2.2. Department of St. Anthony at Wiktoryn ......................... 5.3. Mixed-use betting ......................................................................... 5.3.1. District Centers of the Guardianship Council in Lublin 5.3.2. Municipal Childcare Center „Children’s Village” ............. 5.3.3. Municipal Care and Education Institution of S. Jachowicz’s ................................................................. 5.3.4. Day rooms and summer camps ........................................

137 138 159 173 192 198 201 207 208 208 211 212 213 214 221 233 234 237 240 249

CONCLUSIONS ........................................................................................ 263 BIBLIOGRAPHY ....................................................................................... I. Archival sources .............................................................................. II. Printed resources ............................................................................ III. Press ................................................................................................. IV. Studies .............................................................................................

271 271 275 277 277

APPENDIX ................................................................................................. 295 LIST OF TABLES ...................................................................................... 321 SUMMARY ................................................................................................. 323

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 8

07.09.2017 10:48

Wykaz skrótów

Wykaz skrótów AAK – Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach AAL – Archiwum Archidiecezji Lubelskiej AAN – Archiwum Akt Nowych AKUL – Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego AML – Akta Miasta Lublina APK – Archiwum Państwowe w Kielcach APKat – Archiwum Państwowe w Katowicach APL – Archiwum Państwowe w Lublinie ASM – Archiwum Sióstr Miłosierdzia w Warszawie AZPJ – Archiwum Zgromadzenia ss. Pasterek w Jabłonowie Pomorskim CKO – Centralny Komitet Obywatelski CKPD – Centralny Komitet Pomocy dla Dzieci Dz.P.P. – Dziennik Praw Państwa Polskiego Dz.U. RP – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej KGP – Komenda Główna Policji KSOB – Korespondencja do Sióstr Opatrzności Bożej KWPPL – Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Lublinie LTD – Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności MPiOS – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej MS – Ministerstwo Sprawiedliwości MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe PAKPD – Polsko-Amerykański Komitet Pomocy Dzieciom PBSP – Polski biograﬁczny słownik penitencjarny PIPS – Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej RGO – Rada Główna Opiekuńcza ROPL – Rada Opiekuńcza Powiatu Lubelskiego RTPD – Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci SOL – Sąd Okręgowy w Lublinie UWL – Urząd Wojewódzki Lubelski UWŚ – Urząd Wojewódzki Śląski WOS – Wydział Opieki Społecznej WPOZ – Wydział Pracy, Opieki i Zdrowia WSP – Wydział Społeczno-Polityczny WZMK – Wojewódzki Związek Międzykomunalny dla Spraw Opieki Społecznej i Zdrowia w Kielcach ZJ – Zakład im. S. Jachowicza w Lublinie

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 9

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

Przełom XIX i XX w. przyniósł w Europie zasadnicze zmiany w dziedzinie instytucjonalnej opieki nad dzieckiem. Wpłynęły na to przede wszystkim przeobrażenia w sferze społeczno-ekonomicznej, a więc gwałtowny rozwój gospodarki kapitalistycznej, powstanie wielkich aglomeracji miejskich oraz pojawienie się patologii społecznych, które ogromne piętno wycisnęły na życiu dziecka. Środowisko robotnicze, pozbawione praw społecznych i politycznych, poddane zostało surowym warunkom ekonomicznym, które przyniosły trudne realia pracy, niskie płace, niestwarzające możliwości godnego życia. W tej sytuacji rodzice z biedniejszych warstw społecznych nie mogli w wystarczający sposób pełnić funkcji opiekuńczych, co w następstwie powodowało takie zjawiska, jak: alkoholizm, włóczęgostwo, kradzieże oraz żebractwo. Ci, którzy nie byli w stanie wyżywić dzieci, oddawali je na służbę lub wyrzucali z domu w celu znalezienia pracy1. Dzieci w poszukiwaniu chleba podejmowały każdą możliwą pracę, często ponad siły, a pieniądze niejednokrotnie przeznaczały na alkohol. Wszystko to prowadziło do występowania negatywnych zjawisk społecznych i upadku moralnego społeczeństwa, czego wyrazem były działania przestępcze. Sposobów zapobiegających przestępczości szukano przede wszystkim w ramach szeroko pojętej grupy nauk penalnych. Środki wypracowane w ramach tych nauk nie były jednak wystarczające, by w pełni usunąć czynniki generujące przestępczość. Zwalczanie i zapobieganie zjawiskom patologicznym przynosi bowiem istotne efekty nie na drodze leczenia objawowego, ale przez usuwanie przyczyn tych zjawisk. Stąd też już od zarania XX w. poza środkami prawno-karnymi wprowadzano także wielorakie sposoby uruchamiania sił oraz mechanizmów warunkujących działania proﬁlaktyczne. Zapobieganie przestępczości nieletnich należało do działalności teoretyczno-praktycznej realizowanej przez wiele podmiotów instytucjonalnych, głównie przez zakłady wychowawcze i poprawcze.

C. Kustra, Powściągliwość i praca w wychowaniu człowieka. Współczesne odczytanie koncepcji opiekuńczo-wychowawczej ks. Bronisława Markiewicza, Toruń 2002, s. 69.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 11

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

Tematem niniejszej pracy jest opieka i resocjalizacja wobec przestępczości nieletnich w okresie międzywojennym w Lublinie. Problematyka ta była wcześniej poruszana przez A. Mogilnickiego2, C. Czapówa i S. Jedlewskiego3, S. Łastika4, M. Lipkę5, A. Walczak-Żochowską6, L. Pytkę7, H. Porożyńskiego8 czy D. Raś9, którzy ukazali ją na wybranych przykładach działalności wychowawczo-poprawczej zakładów m.in. w Studzieńcu, Chojnicach i Cieszynie. Wspomniane opracowania nie charakteryzowały jednak lubelskich instytucji wychowawczych i poprawczych. Niniejsza praca ma więc na celu wypełnienie tej luki oraz omówienie inicjatyw tworzenia się i działania instytucji opiekuńczo-resocjalizacyjnych dla nieletnich (w tym kurateli sądowej) w Lublinie w okresie międzywojennym na tle procesów o zasięgu ogólnopolskim. W latach 1918–1939 w odradzającym się państwie polskim istniały ogromne trudności związane z integracją społeczeństwa podzielonego granicami rozbiorowymi, formowaniem się nowych struktur administracyjno-gospodarczych i ustanawianiem norm prawnych, a także wdrażaniem ładu i porządku społecznego10. Częściowo przyczyniał się do tego chaos dyspozycyjny i prawny wynikający z istnienia różnych kodeksów prawnych na terenach byłych zaborów. Towarzyszył mu chaos społeczny spowodowany masowymi migracjami ludności ze wsi do miast oraz osłabieniem tradycyjnych więzi społecznych11. Następstwem zasygnalizowanych przemian był gwałtowny wzrost przestępczości, który najpoważniejsze rozmiary przybrał w okresie wielkiego kryzysu (1929–1933)12. Przestępczość nieletnich stanowiła na początku XX w. problem społeczny, który dotyczył nie tylko Polski, ale i innych krajów, o czym świadczą

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

A. Mogilnicki, Dziecko i przestępstwo, Warszawa 1916. C. Czapów, S. Jedlewski, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971; C. Czapów, Wychowanie resocjalizujące: Elementy metodyki i diagnostyki, Warszawa 1980. S. Łastik, Studzieniec, Warszawa 1965. M. Lipka, Przestępczość nieletnich w Polsce: zapobieganie i zwalczanie, Warszawa 1971. A. Walczak-Żochowska, Systemy postępowania z nieletnimi w państwach europejskich. Studium prawno-porównawcze, Warszawa 1988. L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2000. H. Porożyński, Zakład poprawczy w Chojnicach w latach 1885–1985, Słupsk 1991. D. Raś, Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym. Wybór tekstów, Kraków 2011. W. Kozyra, Urząd Wojewódzki w Lublinie w latach 1918–1939, Lublin 1999. B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Kraków 1999, s. 17. L. Radzinowicz analizuje dane statystyczne dotyczące wskaźników przestępczości dla lat 1927–1929 oraz 1931–1933. Jeśli przyjmiemy, że w pierwszym okresie wskaźnik wzrostu kradzieży wynosił 100, to w drugim było to 139; L. Radzinowicz, Wpływ warunków ekonomicznych na przestępczość w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 1969, t. 21, z. 2, s. 143.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 12

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

organizowane na ten temat międzynarodowe konferencje i kongresy13. Polscy naukowcy oraz praktycy systemu penitencjarnego wzorowali się m.in. na zaleceniach światowych kongresów penitencjarnych, odbywających się w różnych krajach Europy i Ameryki Północnej. W miarę upowszechniania się i wypracowania nowych koncepcji pedagogicznych dziecko przestało być traktowane jak miniatura dorosłego człowieka, ponieważ dostrzeżono w nim istotę o odmiennej psychice14. Stanowisko pedagogów w tej ważnej kwestii zostało sformułowane i określone w badaniach pedagogiki resocjalizacyjnej omawianego okresu. Mimo że od zarania XIX w. coraz częściej przedstawiano argumenty o nieefektywności, a nawet szkodliwości więzienia, to jednak żadne państwo europejskie nie zlikwidowało od razu tej instytucji. Zakładano natomiast rozmaitego typu instytucje dla dzieci trudnych, a także poszukiwano rozwiązań alternatywnych. W niniejszej pracy omówiono zasadnicze działania państwa polskiego oraz instytucji prywatnych, samorządowych i kościelnych wobec przestępczości nieletnich w Lublinie w latach 1918–1939. Ponieważ w pracy zamieszczono liczne odwołania do danych statystycznych z województwa lubelskiego, zasadne jest przypomnienie jego zasięgu terytorialnego. Otóż zajmowało ono obszar podobny do dzisiejszego, a w jego skład przez niemal cały czas istnienia II Rzeczypospolitej wchodziły powiaty należące do Mazowsza: garwoliński, siedlecki, sokołowski, i węgrowski. Województwo lubelskie obejmowało także okolice miejscowości Krzeszów i Zaklików, które obecnie wchodzą w skład województwa podkarpackiego. Poza ówczesnym województwem (a wchodzące obecnie w jego skład) znalazły się tereny między Bełżcem, Lubyczą Królewską, Ulhówkiem oraz Chłopiatynem, które po wewnętrznym podziale administracyjnym włączono do województwa lwowskiego15. W latach 1919–1939 województwo lubelskie leżało w centralnej części kraju16. Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego zmienił się jego kształt terytorialny. Zostało ono pomniejszone o powiaty leżące na terenie Mazowsza, które zostały administracyjnie wcielone do województwa warszawskiego17. 13 14 15

16 17

Międzynarodowe Kongresy Penitencjarne odbyły się m.in. w Brukseli (7–8 sierpnia 1889), Bernie (12–14 sierpnia 1890), Waszyngtonie (2–8 października 1910) i Paryżu (1911). B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich (od opieki do odpowiedzialności), Warszawa 2007, s. 23–24. Mimo że żaden skrawek lubelskiego nie był terenem wojny polsko-ukraińskiej toczonej na przełomie 1918 i 1919 r., to warto pamiętać, że w lutym 1918 r. Niemcy i Austro-Węgry na mocy traktatu brzeskiego oddały Chełmszczyznę Ukraińskiej Republice Ludowej. W. Kozyra, Lubelski Urząd Wojewódzki 1918–1939, Lublin 1999, s. 7. W związku z projektem budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego w 1939 r. miało zostać utworzone województwo sandomierskie. Gdyby je zrealizowano, w skład nowego województwa – z siedzibą w Sandomierzu – weszłyby dwa powiaty lubelskie: janowski i biłgorajski. Z powodu wybuchu II wojny światowej nie zrealizowano jednak tych planów.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 13

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

Budowanie systemu opieki nad dzieckiem bez znajomości i uwzględnienia uwarunkowań historycznych byłoby skazane na niepowodzenie. Bardzo trafnie tezę tę ujęła twórczyni polskiej szkoły pedagogiki społecznej H. Radlińska, stwierdzając już w latach 20. ubiegłego stulecia, że „[…] trzeba poznać dotychczasowy dorobek i metody pedagogiczne, żeby móc skutecznie pracować dalej, prowadząc dzieło przez poprzedników rozpoczęte”18. Poznanie historii skutecznych oddziaływań profilaktycznych, resocjalizacyjnych i terapeutycznych wobec nieletnich przestępców, śledzenie rozwoju instytucji opieki i wychowania młodzieży trudnej, zwłaszcza w pierwszej połowie XX w., może być pomocne w wypracowaniu programów działań dla współczesnych pedagogów i wychowawców, a także twórców polityki prawno-karnej. Koniec XX w. obfitował w liczne prace z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej, co wyraziło się nie tylko we wzroście liczby opracowań, ale również w poszerzeniu teoretycznego i empirycznego obszaru badań tej dyscypliny. Badania w zakresie opieki nad dziećmi specjalnej troski, mimo że coraz częściej podejmowane, dalekie są jednak od całkowitego wyczerpania problemu, zwłaszcza te wykonywane pod kątem analiz historycznych. Publikacje M. Kalinowskiego i J. Pełki19, E.J. Dukaczewskiego20 i A. Barczyka21 nie pozwalają na całościową rekonstrukcję rozwoju opieki i resocjalizacji w okresie międzywojennym, ale dostarczają cennych informacji o początkach instytucjonalnych form opieki w Polsce. Należy tu również wspomnieć o stosunkowo nielicznych monografiach z zakresu opieki nad dzieckiem w wybranych województwach, np. mazowieckim, poznańskim czy pomorskim22. Inspiracją do ujmowania zagadnień związanych z przestępczością nieletnich i systemem penitencjarnym było mało znane, choć daleko wykraczające poza swą epokę, dzieło Aleksandra Moldenhawera23, który na podstawie własnej oryginalnej koncepcji kryminologicznej opracował i wdrożył

18 19 20 21 22

H. Radlińska, Kształcenie pracowników społecznych, „Praca i Opieka Społeczna”, 1927, nr 1, s. 101. M. Kalinowski, J. Pełka, Zarys dziejów resocjalizacji, Warszawa 1996. E.J. Dukaczewski, Szkoły i zakłady specjalne dla dzieci trudnych w XIX i na początku XX wieku [w:] Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, red. S. Mauersberg, Warszawa 1990, s. 105–158. A. Barczyk, Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji, Warszawa 1991. S. Grochalski, E. Chwalewik, Opieka społeczna w województwach poznańskim i pomorskim, Warszawa 1930; N. Stolińska-Pobralska, Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej Łodzi, Łódź 2002; A. Kołakowski, Opieka nad dzieckiem sierocym w województwie gdańskim w latach 1945–1956, Gdańsk 2010. Aleksander Moldenhawer (1840–1909) – sędzia, teoretyk więziennictwa, działacz towarzystw penitencjarnych, K. Pawlak, Moldenhawer Aleksander [w:] Polski biograﬁczny słownik penitencjarny (dalej: PBSP), s. 64–65.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 14

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

w drugiej połowie XIX w. zintegrowany z nią system penitencjarny24. Na system ten składały się przepisy określające sposób wykonania kary, działania instytucji prawa penitencjarnego, typologia zakładów, opis środków oddziaływania, status prawny osadzonych, kadra penitencjarna, jej relacje z osadzonymi, sposoby zarządzania i kontroli oraz stosowanie środków ochronnych25. Kategorie te wyznaczały zarówno obszary badań, jak i problemy systemu penitencjarnego. Dotyczyły potencjalnych i realnych możliwości badania i systematycznego opisu elementów składowych, a także organizacji i funkcjonowania tego aparatu w praktyce. Wiele publikacji dotyczyło określenia efektywności zarządzania, wychowania resocjalizacyjnego, środków polityki karnej, prewencji (generalnej i indywidualnej), efektywności ekonomicznej i wielu innych zagadnień26. W okresie międzywojennym podejmowano badania teoretyczne w dziedzinie pedagogiki opiekuńczej na Wolnej Wszechnicy Polskiej, w Instytucie Gospodarstwa Społecznego oraz w Instytucie Spraw Społecznych, a szczególnie w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej. Praktyczne rozwiązania stosowano w Polskim Komitecie Pomocy Dzieciom oraz w działającej w Związku Nauczycielstwa Polskiego sekcji Opieki nad Dzieckiem i Szkolnictwa Specjalnego. Opieką nad dzieckiem zaniedbanym i opuszczonym w Polsce zajmowali się m.in. L. Dydusiak27, H Radlińska28, J. Korczak29, Z. Mysłakowski30 i J. Kuchta31. W latach 1930–1939 pojawiły się

26 27 28

29 30 31

Odkrycie bogatej treści jego dzieł zawdzięczamy J. Górnemu, Koncepcje karno-penitencjarne Aleksandra Moldenhawera oraz ich wpływ na teorię i praktykę wykonania kary (niepublikowana praca doktorska); tenże, Koncepcja kryminologiczno-penitencjarna Aleksandra Moldenhawera i jej współczesny charakter, „Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne”, 1982, t. 12, s. 189–205. A. Moldenhawer, O przeprowadzeniu odosobnienia w zakładach karnych, Warszawa 1866–1870; tenże, O stowarzyszeniach mających na celu opiekę nad uwolnionemi z więzień po wycierpianej przez nich karze, „Przegląd Sądowy”, 1869, t. 4; tenże, O systemie wychowawczym w osadach rolnych i przytułkach rzemieślniczych, „Rocznik Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych” (Warszawa), 1873, s. 17–41; tenże, O zakładach karnych dla nieletnich przestępców i dzieci potrzebujących opieki, Warszawa 1871; tenże, Rys historyczny instytucji dla nieletnich przestępców, żebraków oraz włóczęgów za granicą i w tutejszym kraju, „Rocznik Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych” (Warszawa), 1872. Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, red. P. Szczepaniak, Warszawa 2013, s. 5. L. Dydusiak, Opieka publiczno-prawna nad dzieckiem w Polsce, Lwów 1938. H. Radlińska, Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej, Warszawa 1935; Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, red. H. Radlińska, Warszawa 1935; J. Wojtyniak, H. Radlińska, Sieroctwo – zasięg i wyrównywanie, Łódź 1946. J. Korczak, Wybór pism pedagogicznych, t. 1–4, Warszawa 1957–58. Z. Mysłakowski, Pedagogika ogólna [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, t. 1, Warszawa 1935, s. 701–785. J. Kuchta, Dzieci trudne do wychowania, Lwów 1936.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 15

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

opracowania autorstwa S. Batawii32 oraz A. Jankowskiej33 określające społeczne źródła przestępczości i warunki życia ubogiej ludności. Interesujące nas zagadnienia rozpatrywano również z punktu widzenia medycznego. Wzrastało zainteresowanie eugeniką jako formą proﬁlaktyki w stosunku do osób zagrożonych, odbiegających od normy i chorych. Tematykę tę podejmowali L. Wernic34 i J. Szpakowski35. Tacy autorzy, jak J.W. Śliwowski36, S. Batawia37, T. Krychowski38 czy J. Makarewicz, prowadzili również badania kryminalno-biologiczne. Pojawiały się głosy postulujące stosowanie tzw. pedagogiki więziennej, w ramach której osadzonymi mieli się zajmować specjalnie przygotowani pedagodzy. Z tej dziedziny można wymienić prace L. Rabinowicza39 i J. Makarewicza40. Chociaż istnieje niemała liczba monograﬁi opisujących system penitencjarny w różnorodnych kontekstach (składniki, rozwój), to jednak ich treść koncentruje się najczęściej na opisie tego fenomenu z wybranej perspektywy, np. historycznej, normatywnej czy doktrynalnej41. Niewiele natomiast jest opracowań rejestrujących proces organizowania i funkcjonowania systemu, począwszy od założeń teoretycznych, normatywnych, politycznych i organizacyjnych, przez fazę wdrożeń, aż po ocenę i perspektywy dalszego rozwoju. Wyjątkiem jest wspomniane trzytomowe dzieło Moldenhawera, które zawiera cechy projektu systemu penitencjarnego, oraz pochodząca z okresu formowania polskiego więziennictwa po odzyskaniu niepodległo32

33 34 35

36 37 38 39 40 41

S. Batawia, Niepoprawni przestępcy w świetle 150 wyroków z art. 84 kk, „Archiwum Kryminologiczne”, 1937, z. 3–4, s. 440–474; S. Batawia, Kwestionariusz biologiczno-kryminalny. Zarys projektu, „Archiwum Kryminologiczne”, 1933, z. 1, s. 53–62. A. Jankowska, Warunki życia rodzin dzieci upośledzonych umysłowo w Warszawie, „Szkoła Specjalna”, 1936–37, nr 1, s. 14–22. L. Wernic, Eugenika jako nauka i jej granice, Warszawa 1933. J. Szpakowski, Z psychologii przeżyć więziennych. Odczyt na XIII Zjeździe Psychiatrów Polskich w Poznaniu i Kościanie jako sekcji XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w 1933 roku, Warszawa 1937, s. 7–18. J.W. Śliwowski, Badania kryminalno-biologiczne w Polsce, Warszawa 1937, s. 5–11. S. Batawia, Wstęp do nauki o przestępcy. Zagadnienie skłonności przestępczych, Warszawa 1931. T. Krychowski, Polski system penitencjarny, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1936, z. 1, s. 7–18. L. Rabinowicz, Podstawy nauki o więziennictwie, Warszawa 1933. J. Makarewicz, Kodeks Karny z komentarzem, Lwów 1935; tenże, Zbrodnia i kara, Lwów 1922. J. Migdał w obszernych rozprawach przedstawił opracowanie historii polskiego więziennictwa od czasu uzyskania niepodległości w 1918 r.; tenże, Polski system penitencjarny w latach 1918– –1928, Gdańsk 2011; tenże, Polski system penitencjarny w latach 1928–1939, Gdańsk 2012; tenże, Polski system penitencjarny lat 1944–1956, Gdańsk 2007; tenże, Polski system penitencjarny w latach 1956–2008 w ujęciu doktrynalnym, normatywnym i funkcjonalnym: kontynuacja czy zmiana?, Gdańsk 2008. Przedmiotem jego badań jest także kara pozbawienia wolności, zob. J. Migdał, W. Wróbel, Kara pozbawienia wolności w kodeksowym systemie kar i środków karnych [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1989–2009, red. T. Szymanowski i in., Warszawa 2009.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 16

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

ści książka Rabinowicza Podstawy nauki o więziennictwie. Obszernym opracowaniem dotyczącym koncepcji systemu penitencjarnego i jego wprowadzaniem do praktyki w Polsce w okresie po II wojnie światowej była praca S. Walczaka Prawo penitencjarne. Zarys systemu42. Monograﬁa ta zawierała założenia i opis systemu in statu nascendi, co należy do rzadkości. Uwzględniała zarówno założenia teoretyczne, jak i ujęcie normatywne systemu, jego operacjonalizację oraz aplikacje w określonej epoce ustrojowej43. Inna ważna kwestia podejmowana w ramach badań pedagogiki resocjalizacyjnej dotyczyła szkolnictwa specjalnego i kształcenia nauczycieli do pracy z młodzieżą trudną. Jeszcze w okresie międzywojennym publikowali na ten temat B. Suchodolski44, B. Nawroczyński45 i W. Gottlieb46. Dużo uwagi poświęcano osobowości nauczyciela i oddziaływaniom na młodzież w zakładach dla nieletnich i osieroconych, co uwidoczniło się w opracowaniach M. Kreutz47, M. Grzegorzewskiej48 i S. Rajowskiego49. Nowy kodeks karny z 1932 r., uchwalony równocześnie z reformą oświaty, spowodował wzrost zainteresowania poziomem szkolnictwa, higieny i wypoczynku młodzieży w zakładach dla nieletnich. W tym samym czasie w Encyklopedii wychowania S. Batawia, L. Rabinowicz oraz inni autorzy zestawili dokonania pedagogiczne w zakresie resocjalizacji okresu lat 20. i 30. XX w.50 Po II wojnie światowej badaniami pedagogicznymi nad dzieckiem, zwłaszcza sierocym i zaniedbanym, zajmowali się w ramach Polskiego Instytutu Służb Społecznych J. Wojtyniak z H. Radlińską51. A. Kelm52 dokonał przeglądu opieki nad dzieckiem w Polsce, na tle rozwoju prawodawstwa, polityki społecznej i działalności opiekuńczej. Najszersze analizy w zakresie rozwoju poszczególnych działów opieki nad dzieckiem w II RP przeprowa42

43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

S. Walczak, Prawo penitencjarne. Zarys systemu, Warszawa 1972; tenże, Postępowanie ze skazanymi w polskim systemie penitencjarnym, Warszawa 1992, Profesor Stanisław Walczak. Minister Promotor reform polskiego więziennictwa w latach 1957–1969, red. M. Porowski, M. Tygielski, Legnica 2012. Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, red. P. Szczepaniak, Warszawa 2013, s. 6. B. Suchodolski, Wychowanie moralno-społeczne [w:] Encyklopedia wychowania, dz. cyt., t. 1, cz. 2, Warszawa 1934, s. 868–889. B. Nawroczyński, Przedmowa [w:] Encyklopedia wychowania, dz. cyt., t. 1, cz. 1, Warszawa 1933, s. 1–6. W. Gottlieb, Środowisko społeczne dzieci i młodzieży [w:] Encyklopedia wychowania, dz. cyt., t. 1, cz. 1, Warszawa 1933, s. 482–492. M. Kreutz, Osobowość nauczyciela wychowawcy [w:] Encyklopedia wychowania, dz. cyt., t. 3, Warszawa 1937–39, s. 269–292. M. Grzegorzewska, Szkolnictwo specjalne [w:] Encyklopedia wychowania, dz. cyt., t. 3, cz. 1, Warszawa 1937–1939, s. 168–184. S. Rajowski, Personel więzienny i jego wyszkolenie [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, red. Z. Bugajski, Warszawa 1929, s. 87–93. Encyklopedia wychowania, dz. cyt., Warszawa 1932–1939. J. Wojtyniak, H. Radlińska, Sieroctwo – zasięg i wyrównywanie, dz. cyt. A. Kelm, Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej, Warszawa 1965.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 17

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

dził M. Balcerek pod kierunkiem Ł. Kurdybachy i J. Wołczyka53. Kolejni badacze podejmowali zagadnienia szczegółowe dotyczące form opieki w różnych instytucjach opiekuńczo-wychowawczych, w tym w organizacjach pozarządowych54. W szczególności, M. Kuzańska zajmowała się wychowaniem dzieci robotniczych 55, C. Kępski56, J. Brągiel57 oraz S. Badora – opieką nad dzieckiem sierocym58, A. Andrzejewski – wychowaniem w domach dziecka59, a R. Borowski z D. Wysockim – placówkami opiekuńczo-wychowawczymi60. Zagadnienie obecności w życiu społecznym dewiacji i przestępczości stało się przedmiotem nie tylko badań pedagogicznych, ale także analiz socjologicznych, kryminologicznych i psychologicznych61 (np. J. Jasiński62, B. Hołyst63, K. Ostrowska64, A. Siemaszko65). Stosunek społeczeństw do zachowań przekraczających lub łamiących normy prawne był również przedmiotem zainteresowań prawników, m.in. sędziów dla nieletnich66. Koncentrowano się na opisie postaw wobec dewiacji i analizie ewolucji zachowań dewiacyjnych (J. Włodarek67, J. Kwaśniewski i A. Kojder 68, M. Konopczyński i L. Pytka69, 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

M. Balcerek, Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1978. U.A. Domżał, Opieka państwa i organizacji pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919–1939, Łódź 2009. M. Kuzańska, Koncepcje wychowawcze Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci 1919–1939, Wrocław 1966. C. Kępski, Dziecko sieroce i opieka nad nim w Polsce w okresie międzywojennym, Lublin 1991. J. Brągiel, Transformacja w opiece nad dzieckiem osieroconym i jej współczesne trendy [w:] W służbie dziecku, red. J. Wilk, t. 1, Lublin 2003, s. 297–307. Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, red. J. Brągiel, S. Badora, Opole 2005. A. Andrzejewski, Domy na piasku. Rzecz o sieroctwie i domach dziecka, Poznań 1997. R. Borowski, D. Wysocki, Placówki opiekuńczo-wychowawcze, Płock 2001. R. Kubicki, Ogólna charakterystyka przestępczości nieletnich w świetle literatury przedmiotu, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 2006, nr 20, s. 273–280. J. Jasiński, Zagadnienia przestępczości w Polsce, Warszawa 1975; tenże, Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, Warszawa 1978. B. Hołyst, Kryminologia. Podstawowe problemy, Warszawa 1977; tenże, Opinia publiczna – środki masowego przekazu a ujemne zjawiska społeczne, Warszawa 1981. K. Ostrowska, Znaczenie systemu wartości w etiologii zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1992. A. Siemaszko, Społeczna geneza przestępczości. Wokół teorii zróżnicowanych powiązań, Warszawa 1979; tenże, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Warszawa 1987. H. Zabrodzka, Gdy dziecko schodzi na złą drogę, Warszawa 1974. J. Włodarek, System wychowawczy zakładu poprawczego. Socjologiczne studium instytucji resocjalizacyjnej, Warszawa 1977. J. Kwaśniewski, A. Kojder, Postawy mieszkańców Warszawy wobec zjawisk i zachowań dewiacyjnych, „Studia Socjologiczne”, 1979, nr 1, s. 157–179. M. Konopczyński., L. Pytka, Studenci wobec zjawisk patologii społecznej, Siedlce 1986; T. Sołtysiak, Uwarunkowania środowiskowe i subiektywne determinanty uczestnictwa nieletnich w podkulturach, Bydgoszcz 1995; L. Pytka, Resocjalizacja – anachronizm czy nowe wyzwanie?, „Opieka. Wychowanie. Terapia”, 2000, nr 1, s. 34–36.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 18

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

T. Sołtysiak oraz M. Lipka70, A. Krukowski71). Opisu placówek w dawnej Polsce i metod wychowawczych w zakładach dobroczynnych oraz domach poprawczych dokonał S. Lipiński72, a poszczególne zakłady wychowawczo-resocjalizacyjne scharakteryzowali m.in. B. Groch73 (Miejsce Piastowe), S. Łastik74, P. Suchan75, J. Szałański76 (Studzieniec), A. Musiała77 (Chojnice). Dynamika zmian w obszarze zagadnień teoretycznych, formowania oraz aplikacji systemu opieki społecznej i wychowania poprawczego mimo bogatej już literatury przedmiotu powoduje ustawiczną potrzebę naukowego systematyzowania. W ostatnich kilku dziesięcioleciach nastąpił tylko nieznaczny postęp w dociekaniach naukowych dotyczących historii wychowania poprawczego i resocjalizacji nieletnich. W latach 70. XX w. wyboru tekstów z tej dziedziny i ich opracowania dokonały E. Tomasik78 oraz I. Lepalczyk79. Należy podkreślić, że opracowania D. Raś stanową ważny dorobek dotyczący proﬁ laktyki społecznej oraz postępowania z młodzieżą łamiącą normy prawne, i to nie tylko w okresie międzywojennym, ale także wcześniejszym (od XVI do XX w.)80. Dostęp do opublikowanych przez nią prac był wcześniej utrudniony. Zachowały się one tylko w niektórych bibliotekach w pojedynczych egzemplarzach. Materiały źródłowe opublikowane przez Raś pokazują, że udane przedsięwzięcia z zakresu opieki nad dziećmi opracowywali wspólnie lekarze, pedagodzy i prawnicy, m.in. J.C. Babicki i W. Woytowicz-Grabińska81, N. Han-Ilgiewicz82, S. Batawia i L. Radzinowicz83. 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80

81 82 83

M. Lipka, Przestępczość nieletnich w Polsce…, dz. cyt. A. Krukowski, Problemy zapobiegania przestępczości, Warszawa 1982. S. Lipiński, Zakłady dobroczynne i domy poprawcze w dawnej Polsce, Łódź 2010. B. Groch, O szkolnictwie polskim ze szczególnym uwzględnieniem wychowawstwa ks. Bronisława Markiewicza. Przyczynek do reformy szkolnictwa pod rozwagę rządu, Przemyśl 1930. B. Łastik, Studzieniec, Warszawa 1965. P. Suchan, Resocjalizacja w zakładach dla społecznie niedostosowanych, Warszawa 1965. J. Szałański, Resocjalizacja w zakładzie poprawczym, Warszawa 1978. A. Musiała, Zakład wychowawczo-poprawczy w Chojnicach w latach 1885–1920, „Zeszyty Chojnickie”, 1985, nr 12, s. 59–66. E. Tomasik, Materiały z dziejów opieki nad społecznie niedostosowanymi, Warszawa 1976. Źródła do pedagogiki opiekuńczej, red. I. Lepalczyk, Warszawa 1988. D. Raś, Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym. Wybór tekstów, Kraków 2011; taż, Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży. Wybór tekstów z XVI–XX wieku, Kraków 2011; taż, Rodziny ubogie i przestępczość od XVI do XX wieku. Warunki życia, badania psychologiczno-społeczne, dobroczynność i wychowanie młodzieży, Kraków 2011; taż, O poprawie winowajców w więzieniach i zakładach dla nieletnich. Propozycje prawników, lekarzy, działaczy społecznych i pedagogów oraz rozwój więziennictwa do połowy XX wieku, Katowice 2005. J.C. Babicki, W. Woytowicz-Grabińska, Opieka społeczna nad dziećmi i młodzieżą [w:] Encyklopedia wychowania, dz. cyt., t. 3, s. 531–580. N. Han-Ilgiewicz, W poszukiwaniu dróg resocjalizacji. Retrospektywna analiza eksperymentu pedagogicznego z grupą chłopców wykolejonych, Warszawa 1967. L. Radzinowicz, Zagadnienie kar dyscyplinarnych w nowoczesnym ustroju więziennym, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1936, z. 1, s. 25–31.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 19

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

Należy dodać, że dyskusje na temat przestępczości i metod radzenia sobie z nią prowadzono w ramach debat akademickich toczonych przez przedstawicieli rodzącej się polskiej kryminologii, penitencjarystyki, pedagogiki, polityki socjalnej oraz karnistyki84. Dlatego sygnalizowane powyżej opracowanie Raś stanowi istotny wkład również w piśmiennictwo dotyczące historii opieki i resocjalizacji nieletnich przestępców. Wcześniejsze prace z dziejów resocjalizacji czy historii pedagogiki specjalnej tylko w ograniczonym zakresie obrazowały powstawanie poszczególnych form instytucjonalnej opieki nad młodzieżą trudną85. Teksty źródłowe zebrane przez Raś koncentrują się również na wybranych aspektach organizacji więziennictwa, systemu prawnego, działaniach mających na celu poznanie osób dokonujących przestępstw i sposobach udoskonalenia polityki karnej w ówczesnej rzeczywistości (J. Makarewicz i E. Dąbrowski86, B. Wróblewski87). Sytuacje życiowe dzieci opuszczonych w okresie II RP opisywał m.in. J.C. Babicki88, a dzieci trudne do wychowania scharakteryzował J. Kuchta89. Kwestie dotyczące organizacji systemu odbywania przez skazanych kary i pracy personelu więziennego, jego przygotowania, a także projektów reformy więziennictwa podejmowali Z. Bugajski90, E. Neymark91, L. Jax84

M. Rodak, Międzywojenna polska debata kryminologiczna – poszukiwanie społecznych przyczyn i sposobów jej zwalczania, „Archiwum Kryminologii”, 2009, t. 31, s. 101–145. 85 Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX w., red. S. Walasek, Kraków 2008. 86 M. Dąbrowski, Zza krat i bram więziennych. Djalogi z życia więźniów, Warszawa 1924. 87 B. Wróblewski, Prawo karne a moralność. Szkoła humanistyczna prawa karnego, Wilno 1927, s. 5–11; tenże, Zarys polityki karnej, Wilno 1928, s. 51–55. 88 J.C. Babicki, Wychowanie dziecka opuszczonego w zakładach opiekuńczo-wychowawczych, Warszawa 1929. 89 J. Kuchta, Dzieci trudne do wychowania, Lwów 1936. 90 Zygmunt Bugajski (1887–1940) – teoretyk i reformator więziennictwa, prawnik i ekonomista, inspektor w Sekcji Więziennej MS, naczelnik więzienia na Mokotowie oraz kierownik więzienia przy ul. Dzielnej w Warszawie. Uczestniczył w dwóch międzynarodowych konferencjach penitencjarnych (w Pradze w 1930 i Berlinie w 1935). Redagował akty prawne regulujące organizację więziennictwa i sposoby wykonywania kary, a zwłaszcza regulamin więzienny (1931) i Ustawę o organizacji więziennictwa (1939). Zainicjował powstanie pierwszej szkoły kształcącej pracowników więziennych, w której był wykładowcą i autorem podręczników. W latach 1919–1933 uczestniczył w pracach Związku Pracowników Więziennych RP. Od 1927 r. kierował Komitetem Budowy Domów Uzdrowiskowych dla pracowników więziennych i kolonii letnich. Zamordowany w Katyniu w 1940 r.; K. Pawlak, Bugajski Zygmunt [w:] PBSP, dz. cyt., s. 19–20. 91 Z. Bugajski, E. Neymark, Aktualne zagadnienia i projekty reformy więziennictwa, Warszawa 1925. Edward Neymark (1900–1973) – teoretyk więziennictwa i współtwórca polskiego systemu penitencjarnego lat 30. XX w. W latach 1919–1925 pracownik Ministerstwa Poczt i Telegrafów, a następnie departamentu karnego MS. W 1928 r. awansował na stanowisko radcy ministerialnego. Wykładał w szkole pracowników więziennych, uczestniczył w międzynarodowych kongresach penitencjarnych (w Londynie w 1925 i Pradze w 1930), a także w kongresach Międzynarodowego Zrzeszenia Prawa Karnego. W latach 1926–1929 redagował czasopismo „Revue Penitentiaire de Pologne”, służące popularyzacji polskiego wię-

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 20

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

-Maleszewski92, H. Wapniarski93 i S. Rajowski94. Sytuację społeczną, przyczyny i rozmiary demoralizacji oraz warunki życia ludzi z marginesu społecznego przedstawiały opracowania Z. Rosenblum95, W. Zalewskiego96, A. Mogilnickiego97 i A.S. Ettingera98. W ostatnich latach problematyką działalności policji kobiecej, jak również misji dworcowych i inicjatyw podejmowanych w latach 1918–1939 w zakresie proﬁlaktyki, edukacji i resocjalizacji dziewcząt i kobiet zagrożonych prostytucją, chorobami wenerycznymi i handlem żywym towarem, zajmował się także P. Gołdyn99. Jego prace stanowią istotny wkład w badanie historii resocjalizacji na ziemiach polskich, szczególnie w Wielkopolsce. Warto podkreślić, że współcześnie tylko nieliczni autorzy podejmują badania historyczne dotyczące działalności instytucji opiekuńczo-resocjalizacyjnych. Obecnie problematyką historii resocjalizacji i proﬁlaktyki społecznej zajmują się także D. Raś100, C. Kustra101, A. Bołdyrew

92 93 94 95 96 97 98 99

100 101

ziennictwa za granicą. W latach 1963–1973 wchodził w skład zespołu redakcyjnego „Przeglądu Penitencjarnego” oraz „Przeglądu Penitencjarnego i Kryminologicznego”. Współpracował z Z. Bugajskim w organizacji zakładów o charakterze resocjalizacyjnym. Uczestniczył w redagowaniu aktów prawnych regulujących organizację i funkcjonowanie polskiego więziennictwa. Zgłosił projekt zatrudniania więźniów na wolności w ruchomych koloniach; K. Pawlak, Neymark Edward [w:] PBSP, dz. cyt., s. 68–69. L. Jax-Maleszewski, Rozwój więziennictwa polskiego [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, dz. cyt., s. 58–64. H. Wapniarski, Regulamin życia więziennego [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, dz. cyt., s. 65–71. S. Rajowski, Personel więzienny i jego wyszkolenie [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, dz. cyt., s. 87–93. Z. Rosenblum, Oligofrenia jako czynnik kryminologiczny w przestępczości nieletnich, Warszawa 1938. Autorka pracowała jako kierowniczka w poradni pedologicznej w Warszawie W. Zalewski, Prostytucja powojenna w Warszawie, Warszawa 1927. A. Mogilnicki, Dziecko i przestępstwo, Warszawa 1925. A.S. Ettinger, Zbrodnia w świetle antropologii i psychologii, Warszawa 1924. P. Gołdyn, Pogarda dla zawodu, litość dla człowieka, Kalisz 2013; tenże, Korespondencja wychowanek „Domu św. Elżbiety” w Poznaniu (1929–1939) jako źródło do dziejów resocjalizacji kobiet upadłych moralnie, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, 2006, t. 6, s. 129–139; tenże, Działalność resocjalizacyjna Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej wobec prostytutek w pierwszej połowie XX wieku [w:] Resocjalizacja. Ciągłość i zmiana, red. M. Konopczyński, B.M. Nowak, Warszawa 2008, s. 293–303; tenże, Początki pracy resocjalizacyjnej sióstr pasterek w świetle kroniki Klementyny Jaworskiej, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, 2008, t. 10, s. 7–18; tenże, Resocjalizacja prostytutek w „Zakładzie św. Antoniego” w Lublinie-Wiktorynie prowadzona przez Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej (1906–1939) [w:] Religia w procesie resocjalizacji, red. P. Gołdyn, Konin 2010, s. 279–288; tenże, Pasterki i pasterzanki w służbie upadłym kobietom – historyczne spojrzenie na metody resocjalizacji w 1. połowie XX wieku [w:] Współczesne determinanty proﬁlaktyki i resocjalizacji nieletnich, red. S. Bębas, Radom 2010, s. 313–322. D. Raś, Skarby cieszyńskiej trówły. Zakład Wychowawczy w Cieszynie (1912–1937). Historia, ludzie, praca, Kraków 2013. C. Kustra, Powściągliwość i praca…, dz. cyt.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 21

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

i J. Sosnowska102. Interdyscyplinarne badania nad przestępczością prowadził również Ośrodek Badań Przestępczości103. Po przekształceniu funkcjonuje on jako Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, którego przedstawiciele prowadzą m.in. badania międzynarodowe, w tym reprezentują stronę polską w agendach Komisji Europejskiej. Obraz województwa lubelskiego w kwestii przestępczości w II RP nie doczekał się jeszcze należytego opracowania. Wyjątkiem, aczkolwiek obejmującym tylko przestępczość wśród narodowości żydowskiej, jest książka M. Rodaka oraz jego artykuły dotyczące marginesu społecznego, w tym prostytucji, bezdomności i więziennictwa104. Nieco więcej prac powstało na temat lubelskiej działalności opiekuńczej wobec dzieci, zwłaszcza sierot i dzieci zagrożonych. Na szczególną uwagę zasługują tutaj prace A. Puszki105, J. Szady106 oraz E. Walewandra107. Dotychczasowe badania nad przestępczością nieletnich należy ocenić jako wysiłki rozproszone, rozpatrywane z różnych punktów widzenia i w różnych ośrodkach badawczych. Mają one charakter przeważnie jednostronny i ograniczają się do stosunkowo wąskiej egzempliﬁkacji opisów wybranych placówek resocjalizacyjnych. W badaniach tych nie uwzględniono wszystkich instytucji opiekuńczo-resocjalizacyjnych prowadzonych przez zakony i zgromadzenia zakonne, przez co nie dają one całościowego obrazu interesującej nas problematyki.

102

103 104

105 106 107

A. Bołdyrew, J. Sosnowska, Troska o dziecko i jego potrzeby w działaniach Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Miasta Łodzi w okresie międzywojennym, „Kultura i Wychowanie”, 2014, nr 8, s. 21–34. I. Tuhan Mirza-Baranowska, H. Namowicz-Chrzanowska, A. Kobus, P. Wierzbicki, Przestępczość nieletnich w Warszawie. Studium kryminologiczne, Warszawa 1971. M. Rodak, Mit a rzeczywistość. Przestępczość osób narodowości żydowskiej w II Rzeczypospolitej. Casus województwa lubelskiego, Warszawa 2012; tenże, Prostytutki żydowskie w województwie lubelskim w dwudziestoleciu międzywojennym. Analiza środowiskowa, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2006, nr 3, s. 379–390; tenże, Prostytucja w Lublinie w latach 1918–1939 [w:] Metamorfozy społeczne, red. J. Żarnowski, t. 2, Warszawa 2007, s. 189–212; Margines społeczny Drugiej Rzeczypospolitej, red. M. Rodak, Warszawa 2013; tenże, Skazani z Warszawy osadzeni w WK „Mokotów” w latach 1918–1939. Obraz statystyczny i próba charakterystyki (Ustalenia wstępne), „Archiwum Kryminologii”, 2012, nr 24, s. 629–664; tenże, Od kwestii robotniczej do nowoczesnej kwestii socjalnej. Studia z polskiej polityki społecznej XX i XXI wieku [w:] Zjawisko bezdomności w Drugiej Rzeczypospolitej (ze szczególnym uwzględnieniem Warszawy), red. P. Grata, Rzeszów 2013. A. Puszka, Działalność opiekuńczo-wychowawcza zakonu Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo w Lublinie w XIX i XX wieku, Lublin 2013. A. Puszka, J. Szady, Dom Dziecka im. Janusza Korczaka w Lublinie w latach 1855–2010, Lublin 2011. E. Walewander, Pedagogia katolicka w diecezji lubelskiej 1918–1939, Lublin 2007.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 22

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

W niniejszej pracy posłużono się różnorodnymi materiałami źródłowymi. Wśród nich można wyodrębnić źródła archiwalne, akty normatywne, a także opracowania dotyczące wychowania i postępowania z ludźmi naruszającymi prawo, łamiącymi normy moralne, społeczne, religijne i prawne108. Analiza materiału badawczego wymagała wejścia w epokę, jej specyﬁkę polityczną, kulturalną, społeczną i ekonomiczną. Publikacje z okresu międzywojennego często wzorowane były na tekstach niemieckich, angielskich i francuskich109. Główna grupa źródeł wykorzystanych w niniejszej pracy przechowywana jest w zasobach Archiwów Państwowych w Warszawie (Archiwum Akt Nowych), Lublinie (Archiwum Państwowe) i Katowicach (Archiwum Państwowe oraz ﬁlia w Cieszynie). Oprócz tego wykonano także kwerendę w Archiwum Zakonnym Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim, w Bibliotece Narodowej w Warszawie oraz Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W niewielkim stopniu zachowały się zespoły akt urzędów centralnych II RP (Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Ministerstwa Sprawiedliwości). Dokumenty ocalałe z pożogi wojennej znajdują się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Zasadnicze materiały dotyczące opieki nad dzieckiem w Polsce można odnaleźć w zespołach Departamentu Służby Zdrowia oraz Ministerstwa Opieki Społecznej. W kilkudziesięciu teczkach przechowywane są tam sprawozdania instytucji opiekuńczych. Są one jednak niepełne i trudno na ich podstawie scharakteryzować działalność opiekuńczą nad dzieckiem. Materiały archiwalne MS z lat 1918–1939 (akta z lat 1914–1937)110 zawierają dokumenty w postaci druków, zarządzeń, skryptów prawnych, wzorów druków statystyki sądowej, wykazów zasądzonych, rejestru karnego, wyroków w sprawie ekstradycji więźniów, wykresów przestępczości, odpisów wyroków względem osób uznanych za zmarłych i zaginionych oraz dzienników akt osobowych. Wśród nich znajduje się także materiał statystyczny dotyczący spraw zasądzonych w latach 1914–1918 (z terenów Galicji i częściowo Kielecczyzny), akta osobowe sędziów i prokuratorów111, 108 109

110

111

Źródła w badaniach naukowych historii edukacji, red. W. Szulakiewicz, Toruń 2003. Encyklopedja wychowawcza, t. 1–9, red. J.T. Lubomirski, Warszawa 1881–1923; F. Buisson, Nouveau dictionnaire de pedagogie, Paris 1911; An Encyclopedia of Education, vol. 1–5, ed. P. Monroe, New York 1911–13; The Encyclopedia and Dictionary of Education, vol. 2–4, ed. F. Watson, London 1921–22. Departament Sprawiedliwości utworzono zarządzeniem Tymczasowej Rady Stanu z 1 września 1917 r. Rada Regencyjna podniosła go do rangi Ministerstwa Sprawiedliwości dekretem z 3 stycznia 1918 r. Pierwszy statut organizacyjny Ministerstwo Sprawiedliwości wydało 18 marca 1921 r. (Monitor Polski, nr 747). W 1936 r. ustanowiono departamenty: ustawodawczy, administracyjny, karny, nadzoru prokuratorskiego; referat ułaskawień; biuro personalne. Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), MS, sygn. 32–35.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 23

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

a także archiwalia Stowarzyszenia Rodzina Urzędnicza112. Część materiałów pochodzących z Departamentu Ustawodawczego Ministerstwa znalazła się w zespole akt A. Meysztowicza113, który najprawdopodobniej wszedł w ich posiadanie w czasie pełnienia przezeń funkcji ministra sprawiedliwości (1928–1929). Materiały dotyczące działalności Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat” z lat 1909–1923 nie zachowały się. Nie wiadomo nawet, czy w ogóle taką dokumentację prowadzono. Z czasów II RP ocalał jedynie statut, kilkanaście sprawozdań z rocznej działalności oraz nieliczne artykuły i wzmianki w prasie, księgach jubileuszowych i wydawnictwach prawniczych. Materiały te wykorzystał P. Wierzbicki w książce Opieka postpenitencjarna w Polsce114. Dokumenty dotyczące misji dworcowych na ziemiach polskich znajdują się w aktach Ministerstwa Opieki Społecznej (Departament Opieki Społecznej, Wydziały Nadzoru i Polityki Opiekuńczej, oraz Migracyjny w Departamencie Zatrudnienia), a także w aktach Ministerstwa Spraw Zagranicznych z lat 1930–1933 (Wydziały: Polityki Emigracyjnej, Polaków za Granicą oraz Opieki Społecznej). Dla celów niniejszej pracy w Archiwum Państwowym w Lublinie przebadano wybrane Akta Miasta Lublina z lat 1919–1939 (Wydział Opieki Społecznej, Wydział Spraw Społecznych), Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności, Urzędu Wojewódzkiego, Policji Państwowej oraz Sądu Okręgowego w Lublinie. Dane o przestępczości ustalono na podstawie policyjnej oraz sądowej statystyki kryminalnej. Na podstawie statystyk z Wydziału Bezpieczeństwa Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego z lat 1923–1934 można określić ogólną strukturę przestępczości, a także wyznaczyć rozmiary przestępczości nieletnich w Lublinie. Materiały zebrano w tej kwestii dotyczyły lat 1922–1934115. Zostały one wykorzystane przede wszystkim dla ustalenia ogólnej struktury przestępczości oraz zbadania czynników płci, wieku, wyznania oraz miejsca popełnienia przestępstwa. Podstawą

112

113

114 115

AAN, MS, sygn. 36. Cały zespół (liczący 30 pozycji) nie stanowi 1% wyprodukowanych akt. Jest to materiał szczątkowy, nieobrazujący w pełni zakresu działalności tych instytucji. Akta zostały przekazane do AAN w 1964 r. przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, która przejęła je z ZSRR (wraz z aktami wielu innych centralnych instytucji i organów państwowych z lat międzywojennych). Na zespół 1128 składają się dokumenty (odpisy ustaw i rozporządzeń, projekty aktów prawnych, notatki i korespondencja) dotyczące stosunku państwa do Kościołów różnych wyznań w Polsce w latach 1920, 1921, 1926–1928 (sygn. 1) oraz wykonania w latach 1925–1928 konkordatu (sygn. 2). O przynależności do registratury MS świadczą zachowane znaki kancelaryjne. P. Wierzbicki, Opieka postpenitencjarna w Polsce, Warszawa 1966. Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Akta Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego (dalej: UWL), 1918–1939, Wydział Społeczno-Polityczny (dalej: WSP), sygn. 886–894.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 24

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

źródłową były także publikacje statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego za lata 1926, 1927 i 1928116. Dane archiwalne są obﬁte, ale niekompletne i rozproszone, a zatem trudne do wykorzystania117. Najbogatszym źródłem informacji dotyczącym kształtowania się systemu opieki w Lublinie oraz funkcjonowania placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych był zespół Akt Miasta Lublina i Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności w Archiwum Państwowym w Lublinie. Znajdują się w nim dane dotyczące korespondencji z instytucjami miejskimi oraz sprawozdania z działalności miejskich zakładów opiekuńczych (np. Zakładu im. S. Jachowicza, Osady Dziecięcej, bursy Andrzejów, Zakładu św. Antoniego, kolonii letnich i świetlic). Akta Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności dostarczyły informacji na temat działalności instytucjonalnej Sali Sierot i Domu Zarobkowego oraz Zakładu św. Antoniego. Zachowane dane mają charakter chronologiczny i problemowy, a dotyczą struktury oraz zakresu funkcjonowania tej instytucji. Zawierają statuty, regulaminy, a także liczne dokumenty sprawozdawcze podające liczbę podopiecznych, formy i zakres działalności, w tym ﬁnansowanie placówek Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności oraz jego współpracy ze środowiskiem lokalnym. W zakresie funkcjonowania sądów dla nieletnich kwerendą zostały objęte akta spraw cywilnych Sądu Okręgowego w Lublinie za lata 1918–1938 zawierające w tytule sprawy zwrot „o nadanie, ustanowienie kuratora”, akta spraw karnych oraz akta Wydziału Prezydialnego Sądu Okręgowego w Lublinie. Najwięcej danych o powstaniu i działalności sądów dla nieletnich dostarczyły zespoły akt z Sekretariatu Prezydialnego Sądu Okręgowego w Lublinie (obsada kadrowa sądów, organizacja wydziału, koszty i oceny sądów pokoju oraz sądów grodzkich, zmiany w strukturze okręgów sądowych, przeprowadzki siedzib sądów pokoju, przemianowanych później na sądu grodzkie, polityka personalna oraz sylwetki wybranych urzędników sądowych). W teczkach Wydziału Prezydialnego udało się odnaleźć informacje o organizowaniu Sądu dla Nieletnich w Lublinie oraz jego funkcjonowaniu118. Poważną przeszkodą w badaniach był brak opracowania zawartości 116 117

118

Statystyka kryminalna: osoby prawomocnie skazane i uniewinnione w 1924 i 1925 roku, z. 1–2, Warszawa 1930. Akta Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności (dalej: LTD) z lat 1815–1949, UWL, Wydział Pracy, Opieki i Zdrowia (dalej: WPOZ) z lat 1919–1939, sygn. 131, 148, 149, 167, 199, 403, a także Wydział Społeczno-Polityczny (dalej: WSP), sygn. 886–894. Akta Sądu Okręgowego w Lublinie (dalej: SOL), sygn. 469, zawierają akta spraw cywilnych, karnych, spraw opiekuńczych, akta sędziów śledczych. Dotyczą m.in. więziennictwa w okręgu SOL w latach 1920–1929 (sygn. 413), w tym raportów więziennictwa z lat 1932–1933; dokumentów z MS (sygn. 411); akta Kancelarii Prezesa SOL dotyczące obchodu 10-lecia wskrzeszenia sądownictwa polskiego, 4 XII 1927 (sygn. 467); akta Sądu Pokoju dla nieletnich z lat

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 25

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

zbiorów archiwalnych Sądu Okręgowego. Prace nad porządkowaniem zbiorów, które od 1976 r. były przechowywane w magazynie Archiwum Państwowego w Lublinie przy ul. Magnoliowej, rozpoczęły się dopiero w kwietniu 2008 r.; zbiory obecnie są zewidencjonowane, ale do ukończenia niniejszej pracy nie zostały jeszcze opracowane119. Drugą stosunkowo liczną grupę wykorzystanych źródeł stanowiła prasa II RP. W interesującym nas okresie ukazywało się ogółem w Polsce ok. 390 czasopism120. Uwzględniono zwłaszcza czasopisma społeczne i specjalistyczne, w szczególności: „Szkoła Specjalna” (roczniki 1924/1925–1938/1939), „Przegląd Więziennictwa Polskiego” (1925–1939), „Archiwum Kryminologiczne” (1933–1934), „Opiekun Społeczny” (1937–1939), „Opieka nad Dzieckiem” (1925–1931)121, „Praca i Opieka Społeczna” (1922), „Robotnik” (1919, 1931), „W Służbie Penitencjarnej” (1936–1939) „Tajny Detektyw” (1931–1934), „Bluszcz” (1936). Cenne źródło stanowiła także prasa lokalna. W związku z dużą jej różnorodnością wyselekcjonowano: „Głos Lubelski” (roczniki 1919–1939), „Ziemię Lubelską” (1918–1923, 1925–1931) i „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie” (1918–1939). Trzecią podstawę materiałową opracowania stanowiły źródła rękopiśmienne, przez co rozumieć należy również opracowania w formie maszynopisu. Dla realizacji celów badawczych sięgnięto także do literatury przedmiotowej z zakresu prawa, w tym jego historii, prawa rodzinnego, proﬁlaktyki społecznej, wychowania poprawczego i więziennictwa. Wykorzystano przede wszystkim te opracowania, które zawierały materiały dotyczące sytuacji społeczno-politycznej oraz gospodarczej Polski i Lubelszczyzny, polityki oświatowej i socjalnej, prawodawstwa oraz opieki nad dzieckiem, statystyki przestępczości nieletnich, oceny działalności opiekuńczo-wychowawczej, a także działalności różnych instytucji i organizacji społecznych. W niniejszej pracy starano się ustalić zakres literatury

119

120 121

1921–1922 (sygn. 149); obciążeń i faktycznej obsady Sądu Okręgowego i Sądu Pokoju w latach 1924–1926 (sygn. 319); wizytacje Sądów Pokoju w latach 1922–1929 (sygn. 10, 207, 235, 1138); wykaz ruchu spraw i czynności sądu w latach 1924–1927, 1934–39 (sygn. 105/1934, 240, 268, 1138,1829); odpisy wyroków 1917–1926 (sygn. 130–231). Akta SOL z lat 1915–1946 wpływały do APL partiami w latach 1973–1978 z archiwum Sądu Powiatowego i Sądu Rejonowego miasta Lublina. Przyjęto je bez ewidencji. Akta pochodziły z kancelarii prezesa (sekretariatu prezydialnego) oraz wydziałów: cywilnego i karnego. Dotyczyły spraw rozpatrywanych w pierwszej instancji i w trybie odwoławczym od wyroków sądów niższych. W grupie akt ogólnych znajdowały się: dokumentacja organizacji sądu okręgowego, nadzorów sądów niższej instancji oraz informacje o kadrze sędziowskiej i pracownikach sądownictwa. A.K. Gromek, Dzieje prasy lubelskiej w latach 1900–1939 [w:] Prasa lubelska. Tradycje i współczesność, red. J. Jarowiecki i in., Lublin 1986, s. 39–40. Od 1932 r. czasopismo wydawano pod tytułem „Życie Dziecka”, a od 1937 r. jako „Życie Młodych”.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 26

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

przedmiotu opublikowanej do 2014 r. Przeprowadzone badania oparto na analizie poglądów teoretyków i praktyków. Ponadto do opracowania niektórych zagadnień użyto materiałów w postaci aktów prawnych (publikowanych w dziennikach urzędowych władz i urzędów centralnych), treści zamieszczanych w dokumentach drukowanych (takich jak publikacje statystyczne, programy, ulotki czy relacje prasowe) i innych źródeł, w tym mających formę zredagowanych sprawozdań. Głównym celem pracy było ukazanie funkcjonowania różnych form opieki nad dziećmi (w tym nieletnimi przestępcami) w Lublinie w okresie międzywojennym. W przeprowadzonych badaniach starano się określić, z jednej strony, zaangażowanie państwa polskiego, z drugiej zaś wkład instytucji prywatnych w pomoc dzieciom. Podjęte badania miały zatem na celu przedstawienie znaczenia tworzonego w tym okresie systemu opieki nad dzieckiem w Polsce i wybranych instytucji opiekuńczo-resocjalizacyjnych w Lublinie. W dotychczasowej historiograﬁi zazwyczaj pomijano znaczenie kurateli sądowej, choć właśnie w Lublinie, Łodzi i Warszawie w 1919 r. powołano pierwsze sądy dla nieletnich i opracowano sposoby podejścia do nieletnich przestępców. Realizacja powyższych celów dokonana została przez analizę problemów badawczych w czterech grupach zagadnień związanych z historią opieki społecznej, historią prawa rodzinnego, teorią resocjalizacji oraz teorią pedagogiki opiekuńczej. Za główne problemy badawcze niniejszej pracy uznano pytania: 1. Jaka była skala przestępczości nieletnich w latach 1918–1939? 2. Jak traktowane były dzieci oraz nieletni, którzy popełnili czyny zabronione w świetle prawa karnego i ówczesnej praktyki pedagogicznej? 3. W jaki sposób tworzone były instytucje opieki i wychowania poprawczego typu sądy dla nieletnich, domy poprawcze oraz instytucje opiekuńczo-wychowawcze o proﬁlu korekcyjnym? 4. W jakim stopniu można mówić o utworzeniu systemu opieki nad dzieckiem i jego resocjalizacji oraz jakie były założenia, elementy składowe czy podstawy organizacyjno-prawne tego systemu? Postawione problemy badawcze zakładają przybliżenie faktycznego rozmiaru potrzeb dzieci i młodzieży, a także skali pomocy skierowanej wobec nieletnich. Odpowiadając na te pytania, dążymy do omówienia budowy lokalnego systemu opieki i resocjalizacji w Lublinie. Poprzez analizę polityki ustawowej wobec nieletnich można dokonać określenia wkładu instytucji prywatnych (w tym zgromadzeń zakonnych) w działalność opiekuńczo-resocjalizacyjną oraz zobrazować kształtowanie się instytucji kurateli sądowej w Lublinie i innych instytucji opiekuńczo-resocjalizacyjnych. Konsekwencją postawionych pytań badawczych jest wnikliwe zbadanie problemu opieki i resocjalizacji w Lublinie na tle ogólnopolskim. Rodzą się tu zatem następujące pytania szczegółowe:

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 27

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

1. Jak przedstawiała się sytuacja dzieci (w tym nieletnich) popełniających czyny karalne w okresie międzywojennym? Jak należy rozumieć spojrzenie pedagogiczne na dziecko i dzieciństwo w okresie międzywojennym w ramach ówczesnego pluralizmu prądów i kierunków?122 2. Jakie były przyczyny i rozmiary przestępczości nieletnich, a co za tym idzie – jakie rozwiązania przyjęło państwo by sprostać problemom opiekuńczo-wychowawczym? Jaka była państwowa, samorządowa i pozarządowa polityka społeczna? 3. Czy ustawodawstwo w zakresie opieki i resocjalizacji nieletnich odpowiadało istniejącym potrzebom? Jaki był faktyczny zakres udzielanej pomocy instytucjonalnej nieletnim i w jakim stopniu była ona skuteczna? 4. Jakie rodzaje opieki i resocjalizacji funkcjonowały w Polsce i w Lublinie w okresie międzywojennym? Kto organizował system opieki nad dziećmi trudnymi w Polsce? 5. Jaki wkład w budowanie systemu opieki i resocjalizacji nieletnich wniosły towarzystwa dobroczynne, organizacje kościelne i związki wyznaniowe? 6. Jakiego typu instytucje udzielające pomocy dzieciom i młodzieży powstawały w Lublinie? 7. Czy widoczne było zaangażowanie i wrażliwość mieszkańców Lublina na krzywdę najmłodszych? Jakie formy przybierała opieka doraźna? 8. Czy zakłady opiekuńczo-wychowawcze posiadały wyspecjalizowaną kadrę pedagogiczną? 9. Czy i w jakich warunkach w Lublinie od 1919 r. działali kuratorzy sądowi przy Sądzie dla Nieletnich? 10. Jakie formy opieki otwartej rozwijały się w Lublinie? Czy świetlice i kierowanie dzieci na kolonie letnie przynosiły zadowalające efekty? Odpowiedzi na postawione wyżej pytania z pewnością pozwolą na pełniejsze zaprezentowanie badanego tematu. Tym samym dowiodą prawdziwości przyjętej hipotezy, iż w latach 1918–1939 w Lublinie dzięki bogatej tradycji opiekuńczo-wychowawczej lokalnej społeczności rozwinęła się różnorodna praktyka instytucji i działaczy społecznych na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonej przestępczością. Mianem metody określa się szereg czynności zmierzających do rozwiązania problemu badawczego i osiągnięcia zamierzonego w badaniu celu. Metoda jest pojęciem globalnym, określa sposób proceduralny, typ postępowania badawczego123. 122 123

B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998. R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1976, s. 117.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 28

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

Są to ogólne założenia dotyczące celowych czynności i środków przydatnych w rozwiązaniu określonych problemów badawczych124. Metodę rozumieć zatem należy jako: zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego125.

W badaniach społecznych nie można opierać poznania na jednej technice badań. Rozwiązania problemów badawczych dokonano w niniejszej pracy za pomocą klasycznej metody analizy źródeł historycznych, w tym dokumentów urzędowych i personalnych, oraz metody analizy i krytyki piśmiennictwa126. Wykorzystano elementy trzech innych metod: opisowej, statystycznej i porównawczej. Podejście takie pozwoliło na wskazanie linii rozwojowej różnych stanowisk w obrębie omawianego problemu, wyodrębnienie różnic w nich zawartych, a także umożliwiło pełniejszy opis kształtowania się ich wpływu na teorię i praktykę działalności resocjalizacyjnej. Ponadto zastosowane metody i osiągnięte rezultaty inspirują do stawiania dalszych pytań badawczych według poszerzonego kwestionariusza oraz skłaniają do prowadzenia dalszych badań127. Należy przy tym pamiętać o celu badań, gdyż inaczej praca naukowa mogłaby przerodzić się w ciąg luźno powiązanych z sobą wątków. Nie można ograniczać się do opisu. Badania naukowe powinny pełnić rolę wyjaśniającą, a nie zawsze opis sam w sobie to zagwarantuje. Istotą pozostaje odnalezienie związków między różnymi aspektami składającymi się na badane zjawisko128.

Wyniki niniejszych badań historyczno-pedagogicznych, nawiązujące do dorobku B. Nawroczyńskiego129 i B. Suchodolskiego130, mają umożliwić pedagogom dialog z tradycją. Idąc za myślą współczesnego badacza teorii historiograﬁi H. White’a, należy

124 125 126 127 128 129 130

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2006, s. 27. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 71. M. Łobocki, Metody i techniki badań…, dz. cyt., s. 28. W. Goriszowski, Podstawy metodologiczne badań pedagogicznych, Warszawa 2006, s. 89. T. Pilch, Zasady badań…, dz. cyt., s. 23. B. Nawroczyński, Polska myśl pedagogiczna, Warszawa 1938. B. Suchodolski, Polskie badania nad dziejami myśli pedagogicznej (1945–1962), „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 1962, nr 4, s. 562–586; tenże, Początki pedagogiki jako nauki, „Studia Pedagogiczne”, t. 3, Warszawa 1956; tenże, O pedagogikę na miarę naszych czasów, Warszawa 1958; tenże, Wychowanie dla przyszłości, Warszawa 1959.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 29

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

[…] przywrócić wartość badaniu przeszłości, i to nie jako celowi samemu w sobie, ale jako drodze do znalezienia perspektyw dla teraźniejszości, które z kolei przyczyniają się do rozwiązania problemów charakterystycznych dla naszych czasów131.

Zgromadzone materiały i dokumenty usystematyzowano w sposób chronologiczno-problemowy. Problematyka badawcza oraz charakter bazy źródłowej stanowiły podstawę do zaprojektowania struktury książki, która składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia oraz Aneksu. W rozdziale 1 omówiono genezę i uwarunkowania prawne kształtowania się systemu instytucjonalnej opieki nad dzieckiem w Polsce w okresie międzywojennym. Zdeﬁniowano podstawowe pojęcia używane w ówczesnej literaturze przedmiotu, a także dokonano charakterystyki nieletnich sprawców przestępstw. W rozdziale 2 przedstawiono uwarunkowania przestępczości nieletnich, w tym problemy społeczno-oświatowe w Lublinie w latach 1919–1939. Dokonano przeglądu badań na temat zjawiska przestępczości. W rozdziale 3 analizie poddano rozwój sądów dla nieletnich i ich instytucji pomocniczych (misji dworcowych, Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat”, poradni pedagogiczno-psychologicznych, Ligi Opieki nad Młodzieżą i Dziećmi Opuszczonymi i Zaniedbanymi, policji kobiecej, jak również domów pracy dobrowolnej i przymusowej). Analizy zawarte w rozdziale 4 dotyczą instytucji opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych w Polsce, które stanowią tło do charakterystyki działalności podobnych placówek w Lublinie. Zaprezentowany został ogólny model opieki zakładowej realizowanej przez placówki zakonne, samorządowe i państwowe. Omówiona została również działalność proﬁlaktyczna misji dworcowych, pogotowia opiekuńczego, opiekunów społecznych, a także wybrane problemy związane z ich działalnością. Dokonano charakterystyki zakładów katolickich, dotychczas w literaturze przedmiotu często pomijanych. Zakłady prowadzone przez Kościoły ewangelicki i prawosławny, jak również gminy żydowskie oraz inne związki wyznaniowe, nie zostały uwzględnione, gdyż uznano je za oddzielny problem badawczy. Rozdział 5 dotyczy działalności opiekuńczo-wychowawczej podejmowanej na terenie Lublina. Rozpatrzono w nim działalność państwa, towarzystw dobroczynnych i zakonów, w szczególności: Zakładu św. Antoniego (prowadzonego przez siostry pasterki), Osady Dziecięcej, Zakładu Rzemieślniczo-Wychowawczego Braci Misjonarzy Kresowych, bursy Andrzejów, Miejskiego Zakładu Wychowawczego im. S. Jachowicza oraz za131

H. White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński, Kraków 2000, s. 61.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 30

07.09.2017 10:48

WPROWADZENIE

kładów opiekuńczo-wychowawczych: Sali Sierot i Domu Zarobkowego, działających pod auspicjami Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynnego (prowadzonego przez siostry szarytki). Dodatkowo zarysowano działalność świetlic i kolonii letnich jako form opieki częściowej, mającej znaczenie profilaktyczne w zapobieganiu przestępczości. Rozprawę wieńczy podsumowanie zawierające wnioski praktyczne oraz postulaty dalszych badań naukowych w zakresie instytucjonalnej opieki nad dzieckiem w Polsce i Lublinie w okresie międzywojennym. Dysertacja zawiera także Aneks, obejmujący tabele, mapy i fotografie, które dokumentują działalność osób oraz instytucji zaangażowanych w rozwój systemu opieki i resocjalizacji. Niniejsza książka jest nieco zmodyfikowaną wersją pracy doktorskiej napisanej i obronionej w 2016 r. w Instytucie Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II pod kierunkiem prof. dra hab. Piotra Pawła Gacha, któremu niniejszym składam serdeczne podziękowania za naukową inspirację, pomoc w ukierunkowaniu badań i życzliwość. Dziękuję recenzentom: prof. drowi hab. Marianowi Nowakowi (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) i prof. drowi hab. Tadeuszowi Sakowiczowi (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach), za cenne wskazówki metodologiczne, które istotnie zaważyły na ostatecznym kształcie prezentowanej pracy. Słowa wdzięczności kieruję także do pracowników Bibliotek Narodowych w Warszawie i Krakowie, Biblioteki Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Lublinie, Biblioteki im. H. Łopacińskiego. Bardzo serdecznie dziękuję pracownikom Archiwów Państwowych w Warszawie, Lublinie, Katowicach i Cieszynie oraz archiwów zakonnych w Jabłonowie Pomorskim i Lublinie, którzy cierpliwie udostępniali mikrofilmy i materiały archiwalne. Słowa podziękowania należą się też wszystkim osobom, które w czasie kilkuletnich badań udzielały mi różnego rodzaju pomocy, rad oraz wskazówek przy redagowaniu niniejszej pracy. Nade wszystko dziękuję moim rodzicom, rodzinie i bliskim, którzy udzielali mi stale nieocenionego wsparcia. Instytutowi Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego, a szczególnie prof. dr hab. Janinie Kostkiewicz, zawdzięczam, że praca mogła zostać opublikowana. Kraków, 16 maja 2017 r.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 31

07.09.2017 10:48

BIBLIOGRAFIA

I. Źródła archiwalne 1. Archiwum Akt Nowych w Warszawie 1.1. Zespół akt Rada Główna Opiekuńcza (1915–1920) Sygn. 819, 162–186, Protokoły z posiedzeń 1919; sygn. 36, Protokoły z posiedzeń Komitetu Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą, 1920. 1.2. Zespół akt Komenda Główna Policji Państwowej Sygn. 147, 188, 224, 271, 285, 978 dopływy, Krótki rys historyczny służby bezpieczeństwa w województwie lubelskim, Sprawozdanie z dorobku dziesięcioletniej działalności władz administracji ogólnej na terenie województwa lubelskiego (1918– 1928). 1.3. Zespół akt Ministerstwo Sprawiedliwości w Warszawie (1916–1939) Sygn. 3, Departament Administracyjny Wydział Statystyczny (wzory druków używanych w latach 1917–1920 przy sporządzaniu sprawozdawczości statystycznej). Sygn. 9, Wykazy statystyczne w sprawach karnych 1916–1920. Sygn. 10, Wykresy graﬁczne przestępczości 1920. Sygn. 11, Statystyka zapytań o karalności 1920. Sygn. 12, Przykładowe karty karne z okupacji austriackiej 1916. Sygn. 13, Karty karne pozostawione przykładowo 1919. Sygn. 16, Dane statystyczne obiegu spraw w sądach doraźnie nadsyłane z terenu, miesięczne 1919–1922. Sygn. 18, 19, 20, Dziennik Sądowy 1919, 1919–1920, 1920. Sygn. 21, Dziennik Statystyczny 1920. Sygn. 22, Dziennik poszukiwanych 1920. Sygn. 25, 26, Kancelaria Dziennik korespondencyjny 1921. Sygn. 27, Biuro Personalne, okólniki, zestawienia osobowych etatów budżetowych 1934–1937. 2. Archiwum Państwowe w Lublinie 2.1. Zespół akt Rada Opiekuńcza Powiatu Lubelskiego (1919–1920) Sygn. 1, Korespondencja ogólna.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 271

07.09.2017 10:48

272

BIBLIOGRAFIA

Sygn. 2, Okólniki Rady Głównej Opiekuńczej Powiatowej oraz rozporządzenia rządu w sprawach ogólnego znaczenia w międzyczasie (1919–1920). Sygn. 3, Sprawy Rady Opiekuńczej Miejscowej w Abramowicach. Sygn. 4, Sprawozdania działalności Rady Opiekuńczej Powiatu Lubelskiego w Lublinie (1919–20). Sygn. 5, Organizacja Rad Opiekuńczych miejscowych w powiecie lubelskim. Sygn. 6, Organizacja wielkiej kwesty ogólnopolskiej „Ratujmy Dzieci”. 2.2. Zespół akt Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności (1815–1939) Sygn. 3–5, Ustawy LTD, Statuty, Przepisy i instrukcje LTD i jego zakładów. Sygn. 38, Sprawozdanie z działalności LTD 1925–1940. Sygn. 40, Odpisy sprawozdań statystycznych LTD. Sygn. 100, Różne oﬁary i zapisy na Salę Sierot z lat 1896–1939. Sygn. 104–110, Zapisy wieczyste. Sygn. 146, Akta nieruchomości przy ul Sierocej z lat 1897–1937. Sygn. 204, Korespondencja LTD z Woj. Wydz. Pracy i Opieki Społecznej w Lublinie. Sygn. 257, Bilanse LTD, Sprawozdanie opiekuna Sali Sierot. Sygn. 362–365, Sprawozdania ﬁnansowe i korespondencja Sali Sierot 1930–1936. Sygn. 372, Sala Sierot, Inwentarz Zakładu z 1939 r. 2.3. Zespół akt Urząd Wojewódzki Lubelski (1919–1939) 2.3.1. Wydział Pracy Opieki i Zdrowia Sygn. 40, Regulaminy zakładów opiekuńczych. Sygn. 42–46, Opieka społeczna i Komisje Opieki Społecznej, sprawozdania, dane statystyczne dotyczące zakładów opieki otwartej i zamkniętej dla dzieci i młodzieży, wybór opiekunów społecznych, kursy dla opiekunów społecznych, wykaz stanu osobowego opiekunów społecznych w województwie lubelskim. Sygn. 97, Opieka zakładowa nad dziećmi i młodzieżą (1932–1937). Sygn. 112, 119–120, Pogotowie Opiekuńcze w Lublinie, Subwencje na zakłady. Sygn. 123, 131–132, 139–145, Kolonie letnie i półkolonie (1929–1939). Sygn. 148–149, Zwalczanie handlu kobietami i ludźmi, misje dworcowe, włóczęgostwo i żebractwo (1936–1939). Sygn. 199, Akcja świetlicowa na terenie województwa lubelskiego w 1933 r. Sygn. 208, Opiekunowie społeczni (1936–1939). 2.3.2. Wydział Społeczno-Polityczny Sygn. 886–894, Wykaz przestępstw za lata 1923–1934. 2.4. Zespół Akta Miasta Lublina (1918–1939) 2.4.1. Wydział Opieki Społecznej Magistratu miasta Lublina Sygn. 2093–2108, Wiadomości statystyczne i sprawozdania ogólnej działalności Wydziału Opieki Społecznej i zakładów. Sygn. 2086, Regulamin zakładu wychowawczego Osada Dziecięca z 15 XII 1924, Instrukcja dla zamkniętych zakładów opiekuńczych. Sygn. 2093–2096, Sprawozdania wychowawczo-pedagogiczne zakładów (1924–1926) Regulamin Miejskiego Zakładu Wychowawczego im. St. Jachowicza w Lublinie.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 272

07.09.2017 10:48

273

BIBLIOGRAFIA

Sygn. 2099, Sprawozdania z działalności zakładów z 1929 r., Pisma ogólne. Sygn. 2100, Działalność samorządu miasta Lublina w dziedzinie opieki społecznej do roku 1930. Sygn. 2105–2107, Sprawozdania z lat 1929–1936. Sygn. 2134, Budowa zakładów wychowawczych 1927. Sygn. 2174–2186, Utrzymanie zakładów wychowawczych Osada Dziecięca, Zakładu im. S. Jachowicza, Regulaminy. Sygn. 2206–2209, Sprawy opieki nad dziećmi moralnie zaniedbanymi (1926–1936). Sygn. 2225, Kolonie letnie (1924–1928). Sygn. 2245–2246, Utrzymanie świetlic (1933). Sygn. 2381–2383, Miejska Komisja Opieki Społecznej, opiekunowie społeczni. Sygn. 2377–2380, Opiekunowie społeczni, instrukcje, sprawozdania z działalności. 2.5. Zespół akt Sąd Okręgowy w Lublinie (1918–1939) 2.5.1. Akta Kancelarii Prezesa Sądu Okręgowego w Lublinie Sygn. 130–231, Odpisy wyroków. Sygn. 149, Sąd Pokoju dla Nieletnich (1921–1922). Sygn. 319, Akta dotyczące obciążeń i faktycznej obsady Sądu Okręgowego i Sądu Pokoju (1924–1926). Sygn. 413, Więziennictwo w okręgu Sądu Okręgowego w Lublinie (1920–1929), w tym raporty więziennictwa z 1932/1933 r. Sygn. 467, Akta tyczące się obchodu 10-lecia wskrzeszenia sądownictwa polskiego, 4 XII 1927. Sygn. 10, 207, 235, 1138, Wizytacje Sądów Pokoju (1922–1938). Sygn. 105, 232, 240, 268, 1829, Wykaz ruchu spraw i czynności sądu (1922–1929). 2.6. Zespół akt Policja Państwowa w Lublinie (1918–1939) Sygn. 213, Charakterystyka powiatu pod względem bezpieczeństwa. Sygn. 214, Stan bezpieczeństwa kryminalnego I Komisariatu. Sygn. 331–371, Wykazy statystyczne przestępczości (1919–1927). Sygn. 1619, Zwalczanie przestępczości przez Ekspozyturę Śledczą w Lublinie w latach 1919–1924 (referat). 3. Archiwum Państwowe miasta stołecznego Warszawy z siedzibą w Mińsku Mazowieckim Sygn. 5734, zespół akt: Zakład Poprawczy, Studzieniec (1876–1951). 4. Archiwum Państwowe w Katowicach 4.1. Archiwum Państwowe w Katowicach 4.1.1. Zespół akt Śląski Urząd Wojewódzki (1918–1939) Sygn. 1813, Zakłady wychowawcze i opiekuńcze (1926–1936). Sygn. 1850, Zakład Wychowawczy ks. Markiefki, Bogucice (1922–1930). Sygn. 2915, Dom Pracy Przymusowej w Lublińcu (1933–1934), Konferencja z dnia 13 października 1933. Sygn. 2923, Dom Pracy Przymusowej, Spis kar (1927–1930). Sygn. 2832, Statut Zakładu Wychowawczego w Cieszynie i protokoły z wizytacji (1919–1921).

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 273

07.09.2017 10:48

274

BIBLIOGRAFIA

4.2. Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Cieszynie 4.2.1. Zespół akt Rząd Krajowy Księstwa Cieszyńskiego (1912) (1919–1922) Sygn. 484, Przejęcie krajowych zakładów (Szpital, Zakład Wychowawczy, Zakład Celesty) przez polską administrację (1919). Sygn. 488, Śląski Krajowy Zakład Wychowawczy w Cieszynie, Przychody, rozchody 1919. Targosz R., Opis Śląskiego Krajowego Zakładu Wychowawczego w Cieszynie, Cieszyn 1924. Targosz R., Sprawozdanie z działalności Śląskiego Krajowego Zakładu Wychowawczego za rok 1923, Cieszyn 1924. Targosz R., II Sprawozdanie Śląskiego Krajowego Zakładu Wychowawczego w Cieszynie z czynności wychowawczych i gospodarczych za rok 1924, Cieszyn 1925. Targosz R., Sprawozdanie z czynności wychowawczych w Śląskim Zakładzie Wychowawczym w Cieszynie na czas od dnia 19 października do dnia 31 grudnia 1930 r. Sprawozdanie z czynności wychowawczych Grona Śląskiego Zakładu Wychowawczego w Cieszynie za rok administracyjny 1931–1932 5. Archiwum Zakonne Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim Sygn. MK 23/1, Kuria Diecezjalna w Lublinie – sprawy kaplicy, spowiedników, kwesty 1919–1935 r. Sygn. MK 23/1, Listy M.K. do kapłanów sprawujących opiekę duchową nad Siostrami w Lublinie. Sygn. MK 23/3, Korespondencja z ks. Ignacym Kłopotowskim oraz fotograﬁe. Sygn. MK 23/1, Petersburg – Rządowe Zatwierdzenie Zgromadzenia w Lublinie i Warszawie Sygn. MK 23/1, Sprawy objęcia placówki w Lublinie, Sądowa rejestracja Zgromadzenia w Lublinie, 1927 r. Sygn. MK 23/7, Regulamin Zakładu w Lublinie, 1930 r. Sygn. MK 23/1, Darowizna P. Kleniewskiej. Pertraktacje o przyznanie domu w Lublinie na własność Zgromadzenia, Kontrakt dzierżawy nieruchomości w Lublinie. Sygn. MK 23/1, Historia założenia Domu na Wiktorynie pod Lublinem, 1906 r. Sygn. MK 23/1, Protokoły z lustracji Zakładu w Lublinie. Sygn. MK 23/1, Sprawozdania Przełożonej Domu w Lublinie do M.K. Sygn. MK 23/1, Sprawozdania z działalności Domu Misyjnego w Lublinie. Sygn. MK 23/1, Książka personalna wychowanek Domu Misyjnego w Lublinie. Sygn. MK 23/1, Korespondencja dotycząca wychowanek. Sygn. MK 23/1, Sprawozdanie kasowe Domu w Lublinie. Sygn. MK 23/1, Urząd Wojewódzki, Magistrat Miasta Lublin, Lubelskie Starostwo Powiatowe. Sygn. MK 23/1, Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności 1907–1913 r. Sygn. MK 23/1, Sprawozdanie pisane ręką P. Teodory Veit o postępowaniu Księdza Redaktora Kłopotowskiego. Sygn. MK 23/1, Dekret Świętej Inkwizycji z 5 grudnia 1906 r. o potępieniu sekty mariawickiej. Sygn. MK 23/1, Pismo z podpisem M.K. o stanie Domu na Wiktorynie, 1931 r.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 274

07.09.2017 10:48

275

BIBLIOGRAFIA

Sygn. MK 23/1, Kwesta, 1907–1935 r. Sygn. MK 23/1, Kwesta; Odezwy do Serc Miłosiernych. Sygn. MK 23/1, Sprawa odbudowy Domu Misyjnego (budynków zniszczonych przez działania wojenne). Sygn. MK 23/1, Rocznik LV Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności za 1906 r. Sygn. MK 23/1, Sprawozdanie Domu Zarobkowego w Lublinie za 1904 r. Sygn. MK 50, Kronika Lublina, Lublin [b.r.]. Sygn. MK 53/2, Korespondencja z lat 1906–1914. Sygn. MK 97/3, Zeznania H. Łozanówny, byłej mariawitki, później magdalenki, pisane w latach 1931 i 1954, do celów procesu beatyﬁkacyjnego Marii Karłowskiej. Sygn. MK 97/4, Wywiad z Marią Borowiak. Sygn. MK/110–1, Myszka A., Wychowanie resocjalizacyjne zaniedbanych moralnie kobiet i dziewcząt w działalności Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w świetle dokumentów Zgromadzenia z lat 1894–2004, praca doktorska napisana pod kierunkiem ks. prof. K. Misiaszka, UKSW, Warszawa 2009 (mps). Karłowska M., Ustawa dla Wychowanek Zgromadzenia, Poznań [b.r.]. 6. Narodowe Archiwum Cyfrowe Sygn. 1–B–101–1. Sygn. 1–B–102–4. Sygn. 1–B–102–5. Sygn. 1–C–1220–3. Sygn. 7, 1–8–737–7. 7. Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Gurskaya Y., Działalność opiekuńczo-wychowawcza Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej wobec kobiet moralnie zagrożonych na ziemiach polskich w latach 1893–1935, praca magisterska napisana na seminarium z historii wychowania i myśli pedagogicznej pod kierunkiem prof. P.P. Gacha, Lublin 2004 (mps). Mierzejewska J., Opieka nad więźniami w Polsce w latach 1918–1939, praca magisterska napisana na seminarium z historii opieki społecznej pod kierunkiem prof. M. Surdackiego, Lublin 2004 (mps). Szewczyk I., Instytucjonalna opieka nad dzieckiem przestępczym w Polsce do I wojny światowej, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. P.P. Gacha, Lublin 2003 (mps).

II. Źródła drukowane Dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 r. o tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim, Dz.P. K.P, 1918, nr 1, poz. 1. Dekret w sprawie tymczasowych przepisów więziennych z 8 lutego 1919, Dz.P.P., nr 15, poz. 202. Dekret w przedmiocie utworzenia sądów dla nieletnich z 7 lutego 1919, Dz.P.P, nr 14, poz. 171. Drugi powszechny spis ludności z dnia 9 XII 1931 r., Warszawa 1938, Seria C, z. 85.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 275

07.09.2017 10:48

276

BIBLIOGRAFIA

Dziennik Urzędowy Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, nr 4, z 19 września 1917 (skład osobowy sądów w dniu otwarcia 1 IX 1917). Dz.U. RP, 1927, nr 40, poz. 636; 1928, nr 2, poz. 13; nr 29, poz. 267. Dziennik Urzędowy Królewsko-Polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości, 1918, nr 10. Dz.P.P., nr 14, poz. 171, 1919. Gwiżdż A., Konstytucje i podstawowe akty ustawodawcze Rzeczypospolitej Polskiej 1918– –1939, Warszawa 1967. Kalendarz sądowy na rok 1928, red. J. Kirkiczenko, M. Kraczkiewicz, Warszawa 1928. Kalendarz informator sądowy na rok 1939, red. J. Kirkiczenko, M. Kraczkiewicz, K. Rudzisz, Warszawa 1939. Kodeks Karny, Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dn. 11 lipca 1932, Dz.U. RP z dn. 15 lipca 1932, nr 60, poz. 671, red. J. Jamontt, S. Rapport, R. Lemkin, Warszawa 1932. Kuratorzy sądowi. Zbiór przepisów ze skorowidzem. Stan prawny na 1 października 2006, Warszawa 2006. Mały rocznik statystyczny, Warszawa 1932, 1933, 1934. Okólnik MPiOS z dnia 24 XII 1925 r., nr 3936/0II: W sprawie „Instrukcji dla zakładów opieki dla dzieci i młodzieży”. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 26 lipca 1919 r. w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich. Dz.U., nr 7, poz. 77. Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 19 lutego 1920 r. w przedmiocie utworzenia pogotowi opiekuńczych, „Monitor Polski”, 1920, nr 52. Rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 6 marca 1928 r., o opiekunach społecznych i komisjach opieki społecznej. Dz.U. RP, 1928, nr 29, poz. 267. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich z 26 lipca 1919 r., D.P.P.P., nr 63, poz. 378. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 15 stycznia 1926 o oddziałach dla nieletnich przestępców w więzieniach warszawskich, Dz.U. MS, 1926, nr 3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 10 listopada 1931, Dz.U. RP, 1931, nr 103, poz. 790. Rocznik statystyczny RP, Warszawa 1920/1922, 1923–1926, 1928, 1931, 1936, 1939. Rocznik statystyki Rzeczypospolitej Polskiej 1922/23, cz. 2, Warszawa 1923. Sprawozdanie z działalności Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w roku 1921, „Praca i Opieka Społeczna”, 1922, nr 2, s. 140. Sprawozdanie ze Zjazdu Zgromadzeń Zakonnych trudniących się wychowawstwem w dn. 12 V 1930, „Ruch Charytatywny”, 1930, nr 6, s. 160–165. Statystyka przestępców skazanych w roku 1921 i 1922 w okręgach sądów apelacyjnych warszawskim, lubelskim i ziem wschodnich (wileńskim), oprac. M.S., Warszawa 1924, odbitka: „Kwartalnik Statystyczny”, 1924, t. 1, z. 4. Ustawa o Policji Państwowej z 24 lipca 1919, Dz.P.P., 1919, nr 61, poz. 363. Ustawa z 17 marca 1921, Konstytucja Rzeczypospolitej, Dz.U. RP, 1921, nr 44, poz. 267. Ustawa z dnia 2 lipca 1924 r. w przedmiocie pracy młodocianych i kobiet, Dz.U. RP, 1924, nr 65, poz. 636.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 276

07.09.2017 10:48

277

BIBLIOGRAFIA

Ustawa z dnia 16 sierpnia 1923 roku o opiece społecznej, Dz.U. RP, 1923, nr 92, poz. 726. Ustawy w sprawach sądownictwa niespornego. Zbiór ustaw Ziem Zachodnich, red. T. Zajączkowski, t. 17, Poznań 1929. Wznowienie sądownictwa Państwowego Polskiego (pięciolecie 1917–1922), Warszawa 1923 (skład osobowy sądu). Wykaz sądów Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. MS, 1923, nr 7, s. 173–181.

III. Prasa „Archiwum Kryminologiczne” (1933–1937) „Bluszcz” (1909, 1929–1936) „Dzień Polski” (1922) „Dziennik Zarządu Miasta Lublina” (1926) „Gazeta Kryminalna” (1933–1935) „Gazeta Sądowa Warszawska” (1890–1939) „Gazeta Lwowska” (1926) „Głos Lubelski” (1919–1939) „Głos Sądownictwa” (1929–1936) „Ilustrowany Kurier Codzienny” (1929–1938) „Lubelski Dziennik Wojewódzki” (1929) „Nasza Gazetka” (1934)1 „Opieka nad Dzieckiem” (1925–1931), od 1932 „Życie Dziecka”, od 1937 „Życie Młodych” „Opiekun Społeczny” (1922–1923, 1937–1938) „Pediatria Polska” (1921) „Praca i Opieka Społeczna” (1922) „Przegląd Więziennictwa Polskiego” (1929–1935) „Promyk” (1933–1935) „Ruch Charytatywny” (1930–1931) „Szkoła Specjalna” (1924/1925–1938/1939) „Tajny Detektyw” (1931–1934) „W Służbie Penitencjarnej” (1934–1938) „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie” (1930) „Ziemia Lubelska” (1918–1923, 1925–1931) „Zdrowie” (1907)

IV. Opracowania [b.a.] Adolfowi Czerwińskiemu na pożegnanie, „Gazeta Lwowska”, 1929, nr 143, s. 1. [b.a.] Akademia ku czci Chrystusa Króla, „Promyk”, 1935, nr 9. [b.a.] Bal w kostiumach, „Promyk”, 1933, nr 4. [b.a.] Choinka i wieczór kolęd, „Promyk”, 1934, nr 6. 1

Pismo wychowanków zakładów wychowawczych województwa poznańskiego w Szubinie.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 277

07.09.2017 10:48

278

BIBLIOGRAFIA

[b.a.] Coś o Wiktorynie, „Głos Lubelski”, 1924. [b.a.] Co to jest Ogród Jordanowski?, Warszawa 1938. [b.a.] Część Urzędowa, „Gazeta Lwowska”, 1929, nr 283, s. 4. [b.a.] Dzień 11 listopada w naszym zakładzie, „Promyk”, 1935, nr 9. [b.a.] Kronika Zakładu, „Promyk”, 1933, nr 4; 1934, nr 8; 1934, nr 7; 1935, nr 9. [b.a.] Misje dworcowe, „Ruch Charytatywny”, 1939, nr 2, s. 56–57. [b.a.] Odczyt w Zakładzie o misjach zagranicznych, „Promyk”, 1934, nr 7. [b.a.] Pożyteczna placówka, „Głos Lubelski”, 1929, 17 czerwca, nr. s. 3. [b.a.] Ryszard Gallera contra „Głos Lubelski”, „Nowa Ziemia Lubelska”, 1925, nr 50, s. 3. [b.a.] Sądy dla nieletnich, „Robotnik”, 1921, nr 348, s. 4–5. [b.a.] Towarzystwo miłosierdzia chrześcijańskiego im. Św. Wincentego, „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie”, 1930, nr 2, s. 60–61. [b.a.] Uroczystość łamania się opłatkiem, „Promyk”, 1934, nr 6. [b.a.] Wspomnienia baliku 2 lutego, „Promyk”, 1935, nr 9. [b.a.] Wspomnienia z wycieczki do Gdyni, „Promyk”, 1934, nr 6. [b.a.] Wyrok Sądu Doraźnego w sprawie bandy braci Winnickich „Głos Lubelski”, 1922, nr 188 (dodatek), s. 1. [b.a.] Zabawa w wojsko, „Głos Lubelski”, 1924, nr 221, s. 4. [b.a.], Zakład na Wiktorynie, „Ziemia Lubelska”, 1923, 11 marca. [b.a.] Z zakładu poprawczego dla trudnych do prowadzenia w Koźminie, „W Służbie Penitencjarnej”, 1936, nr 13. [b.a] Z życia zakładu poprawczego w Głazie, „W Służbie Penitencjarnej”, 1938, nr 20. A Turkowyczamy żywe wsia zemla Chołmśka nasza. Prawosławna tradycja Turkowic. Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, red. G. Kuprianowicz, Turkowice 2007. Albiniak E.M., Działalność opiekuńczo-wychowawcza Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej w latach 1857–1905, Lublin 2004. Andrzejewski A., Domy na piasku. Rzecz o sieroctwie i domach dziecka, Poznań 1997. Askanas K., O przestępczości na terenie Płocka i powiatu płockiego w okresie międzywojennym, „Notatki Płockie”, 1965, nr 31–32, s. 22–33. Atlas historyczny (archi)diecezji lubelskiej 1805–2010, red. H. Gapski, Lublin 2011, s. 171. Babicki J.C., Wychowanie dziecka opuszczonego w zakładach opiekuńczo-wychowawczych, Warszawa 1929. Babicki J.C., Woytowicz-Grabińska W., Opieka społeczna nad dziećmi i młodzieżą [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1937–1939, t. 3, s. 531–580. Balcerek M., Rozwój opieki nad dzieckiem w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1978. Baley S., Borowiczowa J., Jasnorzewska J., Sprawozdanie Pracowni Pedologicznej przy Patronacie w Warszawie, „Opiekun Społeczny”, 1934, t. 1, s. 511–522. Barczyk A., Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji, Warszawa 1991. Bartkowicz W., Ku uwadze społeczeństwa. Zakład, któremu należy przyjść z pomocą, „Głos Lubelski”, 1929, nr 128, s. 2. Bartkowiak E., Sierocińce zakonne w Drugiej Rzeczypospolitej. Z badań nad dziejami opieki zastępczej (pozarodzinnej) w Polsce [w:] Wychowanie w rodzinie. Rodzina na przestrzeni wieków, red. S. Walasek, L. Albański, Jelenia Góra 2011, t. 2, s. 289–319. Batawia S., Kwestionariusz biologiczno-kryminalny. Zarys projektu, „Archiwum Kryminologiczne”, 1933, nr 1, z. 1, s. 53–62.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 278

07.09.2017 10:48

279

BIBLIOGRAFIA

Batawia S., Niepoprawni przestępcy w świetle 150 wyroków z art. 84 kk, „Archiwum Kryminologiczne”, 1937, nr 2, z. 3–4, s. 440–474. Batawia S., Wstęp do nauki o przestępcy. Zagadnienie skłonności przestępczych, Warszawa 1931. Bazińska A., Walka z przestępczością, „Bluszcz”, 1938, nr 46, s. 10–15. Bendkowski S., Stanisław Papuziński 1903–1982, „Szkoła Specjalna”, 1983, nr 4, s. 314–315. Bereza A., Lublin jako ośrodek sądownictwa, Lublin 2006. Białek D., Dzieje paraﬁi w Jedłowniku. Paraﬁa M.B. Wszechpośredniczki Łask i św. Antoniego z Padwy, Wodzisław Śląski – Jedłownik 2002. Bielak W., Działalność społeczno-kulturalna [w:] Dzieje archidiecezji lubelskiej (1805– –2005), red. M.T. Zahajkiewicz, Lublin 2005, s. 233–300. Bielicki E., Młodociani przestępcy, ich wartości i orientacja wartościująca, Bydgoszcz 1995. Blaski E., Prawo karne. Repetytorium, Kraków 2005. Bogunia L., Etiologia przestępczości w polskiej myśli kryminologicznej. Szkice w ujęciu historycznym, Wrocław 1987. Bołdyrew A., Sosnowska J., Troska o dziecko i jego potrzeby w działaniach Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Miasta Łodzi w okresie międzywojennym, „Kultura i Wychowanie”, 2014, nr 8, s. 21–34. Borowiczowa J., O poradni pedologicznej, „Opiekun Społeczny”, 1936, nr 3, s. 19–20. Borowski R., Wychowanie i resocjalizacja młodzieży oddziałów izolacyjnych w pogotowiach opiekuńczych, Warszawa 1995. Borowski R., Wysocki D., Kurator sądowy [w:] R. Borowski, D. Wysocki, Instytucje wychowania resocjalizującego, Płock 2001, s. 136–153. Borowski R., Wysocki D., Placówki opiekuńczo-wychowawcze, Płock 2001. Brągiel J., Transformacja w opiece nad dzieckiem osieroconym i jej współczesne trendy [w:] W służbie dziecku, red. J. Wilk, Lublin 2003, t. 1, s. 297–307. Bruchalska B., Wychowanie poprawcze nieletnich przestępców, „Kronika Powszechna”, Lwów, 1912, t. 3, nr 9–10, s. 133–135. Bugajski Z., Neymark E., Aktualne zagadnienia i projekty reformy więziennictwa, Warszawa 1925. Buisson F., Nouveau dictionnaire de pedagogie, Paris 1911. Bujak-Boguska S., W sześćdziesiątletnią rocznicę założenia zakładu w Studzieńcu 1876– –1936, „W Służbie Penitencjarnej”, 1936, nr 4, s. 5–8. Chodźko W., Prostytucja i choroby weneryczna jako zjawiska społeczne, Warszawa 1939. Czapów C., Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i diagnostyki, Warszawa 1980. Czapów C., Jedlewski S., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971. Czernicki K., Przestępczość w Polsce w latach 1935–1937, „Archiwum Kryminologiczne”, 1939, t. 3, z. 1–2. Czerwiec M., Więzienioznastwo. Zarys więziennictwa, Warszawa 1958. Czerwiński A., Obecny stan ustawodawstwa karnego przeciwko nieletnim w Polsce, Lwów 1933. Czerwiński S., Walka z przestępczością nieletnich w Anglii, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1935, nr 1. Czuba J., Oświata jako najważniejszy czynnik w walce z przestępczością małoletnich, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1931, nr 5.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 279

07.09.2017 10:48

280

BIBLIOGRAFIA

Dąbrowski B., Zakład Św. Anny w Kamieniu Pomorskim, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1935, nr 4. Dąbrowski M., Zza krat i bram więziennych. Djalogi z życia więźniów, Warszawa 1924. Dobrzyński W., Pożyteczna placówka, „Głos Lubelski”, 1929, 17 czerwca , s. 3. [Dok n.], Zakłady dla nieletnich w Polsce, „W Służbie Penitencjarnej”, 1936, nr 8–9, s. 3–5. Domżał U.A., Opieka państwa i organizacji pozarządowych nad dzieckiem w latach 1919– –1939, Łódź 2009. Dormus K., Koedukacja – teoria i praktyka na ziemiach polskich na początku XX wieku, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 2004, nr 43, s. 53–92. Dreszer A., Zakład wychowawczo-poprawczy dla nieletnich przestępców w Głazie, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1929, nr 11. Duchniewski J., Kasata zakonów i klasztorów. Kościelne kasaty zakonów i klasztorów w Polsce [w:] Encyklopedia katolicka, t. 8, red. B. Migut, Lublin 2000, kol. 937. Duchniewski J., Magdalenki [w:] Encyklopedia katolicka, t. 11, red. E. Ziemann, Lublin 2009, kol. 791–792. Dukaczewski J.E., Szkoły i zakłady specjalne dla dzieci trudnych w XIX i na początku XX w. [w:] Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, red. S. Mauersberg, Warszawa 1990, s. 105–158. Dukaczewski J.E., Szmajda P., Piotr Paweł Suchan (1897–1966), „Szkoła Specjalna”, 1983, nr 6. Działalność Patronatu więziennego w Lublinie, „Ziemia Lubelska”, 1925, nr 138, s. 3. Dzieje prasy polskiej, red. J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, Warszawa 1988. Dziwoki J., Bieżanowski Adam [w:] Słownik biograﬁczny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, red. M. Pater, Katowice 1996, s. 31–32. Dydusiak L., Opieka publiczno-prawna nad dzieckiem w Polsce, Lwów 1938. Eimer A., Patronat w służbie wymiaru sprawiedliwości, „Głos Sądownictwa”, 1936, nr 9, s. 687–690. Eckert M., Historia polityczna polski lat 1918–1939, Warszawa 1990. Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1932–1939. Encyklopedja wychowawcza, red. J.T. Lubomirski, E. Stawiski, S. Przystański, J.K. Plebański, t. 1–9, Warszawa 1881–1920. Ettinger A.S., Zbrodnia w świetle antropologii i psychologii, Warszawa 1924. Foucault M., Surveiller et punir. Naissance de la prison, Paris 1975. Fisch H., Nasze więziennictwo dla nieletnich, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1935, nr 2. Frącek T., Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Marii w latach 1939–1945, Warszawa 1981. Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, red. J. Brągiel, S. Badora, Opole 2005. Frąckowiak P., Kierunki rozwoju resocjalizacji w polskich zakładach dla nieletnich, Warszawa 2007. Fundacja Polsko-Amerykański Komitet Pomocy Dzieciom, „Pediatria Polska”, 1921, nr 2, s. 113–118.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 280

07.09.2017 10:48

281

BIBLIOGRAFIA

Gach P.P., Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska. 1773–1914, Lublin 1984. Gantkowski P., Medycyna pastoralna oraz podstawy higjeny codziennego życia w stosunku do duszpasterza i parafji, Poznań 1927. Gasik W., Praca wychowawcza z moralnie zaniedbanymi i nieletnimi przestępcami w Polsce międzywojennej [w:] Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, red. S. Mauersberg, Warszawa 1990, s. 220–229. Gawarecki H., O dawnym Lublinie, Lublin 1974. Gawkowski R., Resocjalizacja przez sport w działalności Penitencjarnej II RP, „Pedagogika Społeczna”, 2008, nr 1, s. 161–172. Gąsior R., Droga ku wiedzy, „Biuletyn APLA” (Biuletyn Archiwum Państwowego w Lublinie), 2012, nr 2, s. 3–4. Gołdyn P., Działalność resocjalizacyjna Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej wobec prostytutek w pierwszej połowie XX wieku [w:] Resocjalizacja. Ciągłość i zmiana, red. M. Konopczyński, B.M. Nowak, Warszawa 2008, s. 293–303. Gołdyn P., Korespondencja wychowanek „Domu św. Elżbiety” w Poznaniu (1929–1939) jako źródło do dziejów resocjalizacji kobiet upadłych moralnie, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, 2006, t. 6, s. 129–139. Gołdyn P., Pasterki i pasterzanki w służbie upadłym kobietom – historyczne spojrzenie na metody resocjalizacji w 1. połowie XX wieku [w:] Współczesne determinanty proﬁlaktyki i resocjalizacji nieletnich, red. S. Bębas, Radom 2010, s. 313–322. Gołdyn P., Początki pracy resocjalizacyjnej sióstr pasterek w świetle kroniki Klementyny Jaworskiej, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, 2008, t. 10, s. 7–18. Gołdyn P., Pogarda dla zawodu, litość dla człowieka, Kalisz 2013. Gołdyn P., Prewencyjno–edukacyjna działalność Polskiego Komitetu Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi (1923–1939), „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, t. 7, Poznań 2006, s. 69–77. Gołdyn P., Resocjalizacja prostytutek w Zakładzie św. Antoniego w Lublinie-Wiktorynie prowadzona przez Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej (1906–1939) [w:] Religia w procesie resocjalizacji, red. P. Gołdyn, Konin 2010, s. 279–288. Goriszowski W., Podstawy metodologiczne badań pedagogicznych, Warszawa 2006. Gottlieb W., Środowisko społeczne dzieci i młodzieży [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1933, t. 1, cz. 1, s. 482–492. Groch B., O szkolnictwie polskim ze szczególnym uwzględnieniem wychowawstwa ks. Bronisława Markiewicza. Przyczynek do reformy szkolnictwa pod rozwagę rządu, Przemyśl 1930. Grochalski S., Chwalewik E., Opieka społeczna w województwach poznańskim i pomorskim, Warszawa 1930. Grochowski L., Studia z dziejów polskiej szkoły i pedagogiki lat międzywojennych, Warszawa 1996. Gromek K., Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Warszawa 2004. Gross F., Proletariat i kultura, Warszawa 1938. Grotowski Ż., Rozwój Zakładów Dobroczynnych w Warszawie, Warszawa 1910.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 281

07.09.2017 10:48

282

BIBLIOGRAFIA

Grzegorzewska M., Szkolnictwo specjalne [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1937–1939, t. 3, cz. 1, s. 168–184. Grzegorzewska M., Wychowanie nieletnich przestępców, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1929, nr 10. Gwiżdż A., Konstytucje i podstawowe akty ustawodawcze Rzeczypospolitej Polskiej 1918– –1939, Warszawa 1967. Han-Ilgiewicz N., W poszukiwaniu dróg resocjalizacji. Retrospektywna analiza eksperymentu pedagogicznego z grupą chłopców wykolejonych, Warszawa 1967. Henke F.I., Kronika czyli Wodzisław na Górnym Śląsku, Wodzisław 2001. Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 2009. Hryniewicz E., Młodociani w Polsce, Warszawa 1935. Inspiratorki – założycielki – liderki. Aktywność przedstawicielek katolickich wspólnot i ruchów kobiecych w Polsce (1805–1963), red. M. Waluś, K. Pek, Lublin 2013. Izdebski H., Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej [w:] Samorząd terytorialny. Zagadnienia prawne i administracyjne, red. A. Piekara, Z. Niewiadomski, Warszawa 1998. Jabłońska-Deptuła E., Zakony w XIX i XX wieku, „Znak”, 1965, nr 137–138, s. 168–182. Jacewicz W., Woś J., Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, Warszawa 1977. Jakubiec J., Lax G., Piątkiewicz J., Służba śledcza, Warszawa 1928. Jakubiec W., Post scriptum do „Mocarza pokory”, „Niedziela” (edycja przemyska), 2002, nr 26. Jamrozek S., Bł. Jan Balicki – blisko ludzkiej biedy, „Pastores”, 2013, nr 3, s. 62–69. Jankowska A., Warunki życia rodzin dzieci upośledzonych umysłowo w Warszawie, „Szkoła Specjalna”, 1936–37, nr 1, s. 14–22. Janowski P., Powrót dominikanów do Lublina w 1938 r. [w:] Dominikanie w Lublinie. Studia z dziejów i kultury, red. H. Gapski, Lublin 2006, s. 239–242. Jasiński J., Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, Warszawa 1978. Jasiński J., Zagadnienia przestępczości w Polsce, Warszawa 1975. Jastrzębska N., Wołamy o sprawiedliwość, „Bluszcz”, 1929, nr 6, s. 1–3. Jax-Maleszewski L., Rozwój więziennictwa polskiego [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, red. Z. Bugajski, Warszawa 1929, s. 58–64. Jurczak A., Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo Sług Ubogich Chorych. Prowincja warszawska [w:] Żeńskie zgromadzenia zakonne w Polsce 1939–1947, Lublin 2000, t. 14. Jusiak R., Pedagogia społeczna Kościoła Katolickiego, Lublin 2013. J.W., Patronat więzienny w świetle nowego statutu, „Ziemia Lubelska”, 1921, nr 148, s. 6. Kabzińska Ł., Kabziński K., Wybrane aspekty zagrożonego dzieciństwa w dwudziestoleciu międzywojennym, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy. Nauki Społeczne”, 2012, nr 4, s. 11–43. Kaczmarzyk M., Banaszczuk K., Zgromadzenie Sióstr Posługujących Ubogim III Zakonu Św. Franciszka tzw. Sióstr Albertynek w latach 1939–1947 [w:] Żeńskie zgromadzenia zakonne w Polsce 1939–1947, Lublin 1998, t. 12. Kaczyńska E., Człowiek przed sądem. Społeczne aspekty przestępczości w Królestwie Polskim 1815–1914, Warszawa 1982.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 282

07.09.2017 10:48

283

BIBLIOGRAFIA

Kalinowski M., Pełka J., Zarys dziejów resocjalizacji, Warszawa 1996. Kamińska W., Ochrona dziecka według kodeksu karnego, „Bluszcz”, 1933, nr 13, s. 13–14. Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyﬁkacja nauk, Lublin 1992. Kaniowska-Lewańska I., Stanisław Jachowicz: życie, twórczość i działanie, Warszawa 1986. Kasprzycki J., Korzenie miasta. Warszawskie pożegnania, Warszawa 1986. Katolicki Związek Zakładów Wychowawczych i Opiekuńczych w Polsce, „Ruch Charytatywny”, 1930, nr 7–8, s. 171–173. Kelm A., Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej, Warszawa 1965. Kelm A., Terminologia w opiece nad dzieckiem [w:] A. Kelm, Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000, s. 17–35. Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000. Kępski C., Dziecko sieroce i opieka nad nim w Polsce w okresie międzywojennym, Lublin 1991. Kępski C., Idea miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Lublin 2003. Kępski C., Lubelskie Towarzystwo Dobroczynności (1815–1952), Lublin 1990. Kępski C., Miejskie zakłady opieki nad sierotami w Lublinie w okresie międzywojennym, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, 1981, t. 9, s. 193–198. Kępski C., Rola miłosierdzia w Europie, Radom 2004. Kierek A., Rozwój gospodarczy Lublina w latach 1918–1939 [w:] Dzieje Lublina, red. S. Krzykała, Lublin 1975, t. 2, s. 33–114. Kirejczyk K., Kosteniecki L., Łubkowska K., Dzieci trudne, Warszawa 1961. Klaus W., Dziecko przed sądem. Wymiar sprawiedliwości wobec przestępczości młodszych nieletnich, Warszawa 2009. Kłopotowski I., Przytułek Świętego Antoniego, Lublin 1906. Kołakowski A., Opieka nad dzieckiem sierocym w województwie gdańskim w latach 1945– –1956, Gdańsk 2010. Komorowski A., Nieletni przestępcy, Warszawa 1929. Konopczyński M., Pytka L., Studenci wobec zjawisk patologii społecznej, Siedlce 1986. Kopczyńska E., Walka z nierządem, „Opiekun Społeczny”, 1938, nr 6, s. 50–54. Korczak J., Wybór pism pedagogicznych, t. 1–4, Warszawa 1957–1958. Korytowska M., Pogotowie opiekuńcze dla dzieci w Warszawie, „Opiekun Społeczny”, 1937, nr 8, s. 6. Korzeniowski M., Struktura organizacyjna i początki działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego w Rosji w 1915 r., „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, 1991/1992, t. 46/47, s. 343–368. Kostkiewicz J., Kierunki i koncepcje pedagogiki katolickiej w Polsce 1918–1939, Kraków 2013. Kostkiewicz J., Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych – wprowadzenie w problematykę [w:] Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, red. J. Kostkiewicz, Kraków 2012, t. 1, s. 11–20. Kościół katolicki w Polsce 1918–1990. Rocznik statystyczny, red. L. Adamczuk, W. Zdaniewicz, Warszawa 1991. Korytowska M., Pogotowie opiekuńcze dla dzieci w Warszawie, „Opiekun Społeczny”, 1937, nr 8. Kozyra W., Lubelski Urząd Wojewódzki 1918–1939, Lublin 1999. Krakowski B., Podstawy prawne opieki nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą w Polsce, Warszawa 1931.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 283

07.09.2017 10:48

284

BIBLIOGRAFIA

Krakowski B., Stan opieki nad dziećmi w Polsce i najpilniejsze w tej dziedzinie potrzeby, „Opieka nad Dzieckiem”, 1929, nr 4, s. 156–168. Krasińska M., Zakłady opiekuńczo-wychowawcze dla dziewcząt moralnie zaniedbanych w II Rzeczypospolitej, „Opieka. Wychowanie. Terapia”, 2003, nr 3, s. 30–32. Kreutz M., Osobowość nauczyciela wychowawcy [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1937–1939, t. 3, s. 269–292. Krótki rys historyczny służby bezpieczeństwa w województwie lubelskim. Sprawozdanie z dorobku dziesięcioletniej działalności władz administracji ogólnej na terenie województwa lubelskiego (w latach 1918–1928), „Lubelski Dziennik Wojewódzki”, 1929, nr 33a, s. 9. Krukowski A., Prawne podstawy resocjalizacji i zapobiegania przestępczości, Warszawa 1983. Krukowski A., Problemy zapobiegania przestępczości, Warszawa 1982. Krupiński A., Rys historyczny pogotowia opiekuńczego, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 1984, nr 1, s. 86–98. Krzymuski E., Wiek młodzieńczy przed sądem karnym, Kraków 1916. Kryciński S., Przemyśl i Pogórze Przemyskie: przewodnik, Pruszków 2007. Krychowski T., Polski system penitencjarny, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1936, z. 1, s. 7–18. Ksiądz Jan Balicki (1869–1948). Człowiek oddany Bogu i ludziom [w:] Chrześcijanie, red. B. Bejze, Warszawa 1985. Kubicki R., Ogólna charakterystyka przestępczości nieletnich w świetle literatury przedmiotu, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 2006, nr 20, s. 273–280. Kuchta J., Dzieci trudne do wychowania, Lwów 1936. Kuchta J., Dziecko-włóczęga, Warszawa 1934. Kuchta J., Kierunki kompensacji u „dzieci-włóczęgów” [w:] Dążenia do kompensacji u dziecka-włóczęgi a postawa wychowawcza, Kraków 1930, s. 18–26. Kuczma T., Genetyczne ujęcie przestępstwa, Poznań 1938. Kulesza S.B., Praca opiekuna społecznego a opieka nad dzieckiem, „Opiekun Społeczny”, 1938, nr 3, s. 15. Kuliberda B., Pomoc sierotom, ubogim i chorym w latach międzywojennych, „Rocznik Wielkopolskiego Towarzystwa Genealogicznego «Gniazdo»”, 2011, s. 69–79. Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1993. Kurek-Lesik E., Gdy klasztor znaczył życie. Udział żeńskich zgromadzeń zakonnych w akcji ratowania dzieci żydowskich w Polsce w latach 1939–1945, Kraków 1992. Kustra C., Powściągliwość i praca w wychowaniu człowieka. Współczesne odczytanie koncepcji opiekuńczo-wychowawczej ks. Bronisława Markiewicza, Toruń 2002. Kuzańska M., Koncepcje wychowawcze Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci 1919– –1939, Wrocław 1966. Kurlenda P., Działalność dobroczynna Kościoła katolickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu w latach 1919–1939, Toruń 2001. Kroll B., Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, Warszawa 1985. Krzykała S., Stosunki społeczno-polityczne w Lublinie [w:] Dzieje Lublina, Lublin 1975, t. 2, s. 143–185.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 284

07.09.2017 10:48

285

BIBLIOGRAFIA

Kwaśniewski J., Kojder A., Postawy mieszkańców Warszawy wobec zjawisk i zachowań dewiacyjnych, „Studia Socjologiczne”, 1979, nr 1, s. 157–179. Leksykon zakonów w Polsce. Informator o życiu konsekrowanym, Warszawa 1998. Lelental S., Postępowanie z recydywistami w systemie penitencjarnym w II Rzeczypospolitej (1918–1939) [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1988, red. A. Marek, Warszawa 1990, s. 81–99. Leś E., Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i działalności organizacji społecznych, Warszawa 2000. Leśniewska H., Dokształcanie wychowawców zakładów opiekuńczych, Warszawa 1937. Lipiński S., Historia resocjalizacji nieletnich [w:] Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną – w ujęciu pedagogicznym, red. J.J. Błeszyński, D. Baczała, J. Binnebesel, Łódź 2008, s. 215–252. Lipiński S., Zakłady dobroczynne i domy poprawcze w dawnej Polsce, Łódź 2010. Lipka M., Przestępczość nieletnich w Polsce: zapobieganie i zwalczanie, Warszawa 1971. Lipkowski O., Resocjalizacja, Warszawa 1980. Litwiński R., Policja państwowa w województwie lubelskim w latach 1919–1939, Lublin 2001. Lublinerowa E., Dziecko-włóczęga, Warszawa 1922. Łastik S., Studzieniec, Warszawa 1965. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2006. Łuniewski W., Dziecko przed sądem, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, nr 12, 1930. MacDonald L., The classification of crimes, “Cornell Law Quarterly”, 1933, vol. 19, s. 524–563. Machel H., Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003. Maciaszkowa J., Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1992. Magalif W., Nieletni przed sądem, Warszawa 1930. Majewski P., Prystor Aleksander B. [w:] P. Majewski, Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939. Słownik biograficzny, Warszawa 2009, t. 4, s. 441–442. Majka J., Caritas [w:] Encyklopedia katolicka, t. 2, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1995, kol. 1334–1335. Makarewicz J., Kodeks Karny z komentarzem, Lwów 1935. Makarewicz J., Zbrodnia i kara, Lwów 1922. Malinowski L., Geneza opieki socjalnej w Drugiej Rzeczypospolitej [w:] Praca socjalna służbą człowiekowi, red. L. Malinowski, A. Orłowska, Warszawa 1998, s. 15–28. Mały rocznik statystyczny, Warszawa 1930–1939. Marczuk J., Oświata i nauka w Lublinie w latach 1918–1939 [w:] Dzieje Lublina, red. S. Krzykała., Lublin 1975, t. 2, s. 187–212. Marczuk J., Radni miasta Lublina w latach 1918–1939, Lublin 1997. Marczuk J., Liszkowski Bolesław Stanisław [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina, t. 2, red. T. Radzik, A.A. Witusik, J. Ziółek, Lublin 1996, s. 140–141. Marczuk J., Sekutowicz Bolesław Aleksander [w:] Polski słownik biograficzny, t. 36, red. H. Markiewicz, Wrocław 1995, s. 189. Margines społeczny Drugiej Rzeczypospolitej, red. M. Rodak, Warszawa 2013. Markiewicz H., Prasa okresu międzywojennego wobec problemów opieki nad dzieckiem, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 1994, nr 8, s. 40.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 285

07.09.2017 10:48

286

BIBLIOGRAFIA

Materiały informacyjne z zakresu oświaty pozaszkolnej na terenie m. Lublina w okresie do 1 VII 1937, Lublin 1937, s. 19–20. Mazur J., Z badań nad kuratelą sądową dla nieletnich na Lubelszczyźnie w latach 1918– –1939 [w:] Kalejdoskop naukowy, red. S. Krajewski, Lublin 2008, s. 167–179. Mazur P., Szkolnictwo na Lubelszczyźnie w świetle prasy lokalnej 1918–1939, Lublin 2004. Meissner A., Kształtowanie się teorii opieki nad dzieckiem w Galicji XIX i XX w. (do 1918 r.) [w:] Pedagogika opiekuńcza wobec współczesnej orientacji filozoficznej i praktyki pedagogicznej, red. J. Sowa, D. Pstrąg, Rzeszów 1999, t. 1, s. 123–133. Michna A., Siostry zakonne – ofiary zbrodni nacjonalistów ukraińskich na terenie metropolii lwowskiej obrządku łacińskiego w latach 1939–1947, Warszawa 2010. Migdał J., Polski system penitencjarny w latach 1918–1928, Gdańsk 2011. Migdał J., Polski system penitencjarny w latach 1928–1939, Gdańsk 2012. Milewski S., W świecie występku i zbrodni. Z dziejów przestępczości i jej zwalczania, Warszawa 1996. Millerówna H., Zakład w Henrykowie, „Opiekun Społeczny”, 1939, nr 3, s. 66–72. Mirek A., Udział żeńskich wspólnot zakonnych w organizowaniu stowarzyszeń i związków zawodowych kobiet na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku [w:] Aktywność kobiet w organizacjach zawodowych i gospodarczych w XIX i XX wieku, red. K.A. Makowski, Poznań 2007, s. 77–101. [M.L.], Rzut oka na zakłady dla dziewcząt moralnie zaniedbanych, „Opiekun Społeczny”, 1939, nr 3, s. 60–72. Mogilnicki A., Dziecko i przestępstwo, Warszawa 1916. Moldenhawer A., O systemie wychowawczym w osadach rolnych i przytułkach rzemieślniczych, „Rocznik Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych” (Warszawa), 1873, s. 17–41. Moldenhawer A., O zakładach karnych dla nieletnich przestępców i dzieci potrzebujących opieki, Warszawa 1871. Moldenhawer A., Rys historyczny instytucji dla nieletnich przestępców, żebraków oraz włóczęgów za granicą i w tutejszym kraju, „Rocznik Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych” (Warszawa), 1872. Mudrecka I., Poczucie odpowiedzialności młodzieży skonfliktowanej z prawem. Studium pedagogiczne, Opole 2010. Musiała A., Zakład wychowawczo-poprawczy w Chojnicach w latach 1885–1929, „Zeszyty Chojnickie”, 1985, nr 12, s. 59–66. Musiała A., Zakłady dla nieletnich na Pomorzu Zachodnim w okresie międzywojennym, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 1982, nr 5, s. 232. Musiała A., Zarys dziejów Zakładu Wychowaczo-Poprawczego w Szubinie 1888–1982, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 1984, nr 1, s. 99–107. Musioł L., Jedłownik, gmina i parafia. Monografia historyczna, Jedłownik 1961. Mysłakowski Z., Pedagogika ogólna [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1935, t. 1, s. 701–785. Myszka A., Pedagogia sióstr pasterek (Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej) [w:] Pedagogia katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, red. J. Kostkiewicz, Kraków 2012, t. 1, s. 405–443. Najdus W., Polacy w rewolucji 1917 r., Warszawa 1967. Nawroczyński B., Polska myśl pedagogiczna, Warszawa 1938.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 286

07.09.2017 10:48

287

BIBLIOGRAFIA

Nawroczyński B., Przedmowa [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1933, t. 1, cz. 1, s. 1–6. [Nelly], Osiedle dziecięce. Jak miasto wychowuje swoje sieroty, „Ziemia Lubelska”, 1927, nr 217, s. 2. Newerly I., Pamiątka z celulozy, Warszawa 1952. Neymark E., Zakłady wychowawczo-poprawcze dla nieletnich [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, red. Z. Bugajski, Warszawa 1929, s. 167–188. Nowak M., Antropologiczne podstawy pedagogiki dzieciństwa [w:] Oblicza dzieciństwa, red. D. Kornas-Biela, Lublin 2001, s. 161–179. Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej, Lublin 2001. Nowodworska I., Rörichowa M., Pędowski K., Opieka „Patronatu” nad więźniami, „Przegląd Lekarski”, 1971, nr 1, s. 37. Niżyńska-Orłowska Z., Angielskie zakłady wychowawczo-poprawcze, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1938, nr 2. Olearski B., Nędza dzieci, „Przegląd Powszechny”, 1904, t. 84, s. 180. Opieka [w:] Encyklopedia powszechna, Warszawa 1865, t. 19, s. 965. Opieka i wychowanie. Systemy wychowania i opieki nad dziećmi w okresie przemian ustrojowych, red. C. Kępski, Lublin 1998. Opieka nad dziećmi i młodzieżą. Studia z dziejów oświaty w XX w., red. S. Walasek, Kraków 2008. Opieka nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1928. Opora R., Efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych, Warszawa 2015. Opora R., Rola sędziów i kuratorów w resocjalizacji nieletnich, Gdańsk 2006. Orłowski J., Penitencjarne kolonie rolnicze, „W Służbie Penitencjarnej”, 1936, nr 12, s. 8–9. Ornowska A., Transformacje pracy przymusowej jako kary kryminalnej [w:] Z dziejów afektu penalnego, red. J. Utrat-Milecki, Warszawa 2014, s. 295–333. Ostrihańska Z., Greczuszkin A., Praca z indywidualnym przypadkiem w nadzorze rodzinnego kuratora sądowego, Lublin 2000. Ostrowska K., Znaczenie systemu wartości w etiologii zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1992. Pachocka P., Kalejdoskop kryminalny Lubelszczyzny. Rok 1932 [w:] Sensacja w dwudziestoleciu międzywojennym, red. K. Stępnik, M. Gabryś. Lublin 2011, s. 197–206. Papuziński S., Sprawozdanie z działalności zakładów wychowawczych (ognisk), Warszawa 1933. Patelski M., Władysław Grabski jako współorganizator i działacz warszawskiego Centralnego Komitetu Obywatelskiego (1914–1910) [w:] 80. rocznica reform rządu profesora Władysława Grabskiego 1924–2004, red. T. Głowiński, Wrocław 2004. Pawlak K., Polski biograﬁczny słownik penitencjarny, Kalisz 2008. Pawlak K., Więziennictwo polskie w latach 1918–1939, Kalisz 1995. Pawlak K., Za kratami więzień i drutami obozów. Zarys dziejów więziennictwa w Polsce, Kalisz 1997. Pawlak K., Zakłady dla nieletnich w latach 1918–1939, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1994, nr 8, s. 48–58.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 287

07.09.2017 10:48

288

BIBLIOGRAFIA

Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, red. J. Kostkiewicz, Kraków 2012, t. 1. Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, red. J. Kostkiewicz, K. Misiaszek, Kraków 2013, t. 2. Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, red. J. Kostkiewicz, Kraków 2015, t. 3. Pedagogika społeczna, red. T. Pilch., I. Lepalczyk, Warszawa 1995. Petersowa Z., Dom dla dziewcząt na Okęciu, „W Służbie Penitencjarnej”, 1936, nr 14, s. 10–12. Petersowa Z., O instytucji Patronatu, „W Służbie Penitencjarnej”, 1938, nr 1, s. 4–6. Pędowski K., Przedmowa [w:] Z. Zbyszewska, Ministerstwo polskiej biedy. Z dziejów Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat” w Warszawie 1909–1944, Warszawa 1983. Pękowska M., Zakład Wychowawczy w Herbach Polskich (1926–1933) [w:] W kręgu oświaty szkolnictwa i nauki. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Karolowi Poznańskiemu, red. A. Winiarz, Lublin 2011, s. 271–282. Piaszyk M., Żeńska grupa zakonna w Polsce międzywojennej na przykładzie Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego (Szarych Urszulanek) [w:] M. Piaszyk, G. Kasperek, Zakony żeńskie w Polsce międzywojennej, Lublin 1977, s. 114–115. Pierwszy Ogólnopolski Kongres Dziecka, „Przegląd Społeczny”, 1938, nr 12, s. 290–291. Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 r., Warszawa 1921. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995. Pirożyński M., Statystyka Kościoła w Polsce, Lublin 1935. Pirożyński M., Zakony żeńskie w Polsce, Lublin 1935. Polityka społeczna państwa polskiego 1918–1935, Warszawa 1935. Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, red. P. Szczepaniak, Warszawa 2013. Porożyński H., Zakład poprawczy w Chojnicach w latach 1885–1985, Słupsk 1991. Pospiszyl K., Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań, Warszawa 1998. Pragierowa E., Warunki pracy robotników młodocianych w Polsce, Warszawa 1929. Profesor Stanisław Walczak. Minister promotor reform polskiego więziennictwa w latach 1957–1969, red. M. Porowski, M. Tygielski, Legnica 2012. Proﬁlaktyka i resocjalizacja młodzieży, red. F. Kozaczuk, B. Urban, Rzeszów 2001. Przestępczość nieletnich: aspekty psychospołeczne i prawne, red. J.M Stanik, L. Woszczek, Katowice 2005. Puszka A., Działalność opiekuńczo-wychowawcza zakonu Sióstr Miłosierdzia Wincentego à Paulo w Lublinie w XIX i XX wieku, Lublin 2013. Puszka A., Szady J., Dom Dziecka im. Janusza Korczaka w Lublinie w latach 1855–2010, Lublin 2011. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2000. Pytka L., Powstanie i rozwój kurateli sądowej dla nieletnich. Ewolucja systemu kurateli dla nieletnich [w:] L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001, s. 267–295. Pytka L., Resocjalizacja – anachronizm czy nowe wyzwanie?, „Opieka. Wychowanie. Terapia”, 2000, nr 1, s. 34–36.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 288

07.09.2017 10:48

289

BIBLIOGRAFIA

Rabinowicz L., Podstawy nauki o więziennictwie, Warszawa 1933. Radlińska H., Kształcenie pracowników społecznych, „Praca i Opieka Społeczna”, 1927, nr 1, s. 101. Radlińska H., Pedagogika społeczna, Wrocław 1961. Radlińska H., Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej, Warszawa 1935. Radzinowicz L., Struktura przestępczości w Polsce w świetle statystyki sądowej, „Archiwum Kryminologii”, Warszawa 1937, t. 2, s. 361–439. Radzinowicz L., Zagadnienie kar dyscyplinarnych w nowoczesnym ustroju więziennym, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1936, z. 1, s. 25–31. Rajowski S., Personel więzienny i jego wyszkolenie [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, red. Z. Bugajski, Warszawa 1929, s. 87–93. Raś D., O poprawie winowajców w więzieniach i zakładach dla nieletnich, Katowice 2005. Raś D., Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym. Wybór tekstów, Kraków 2011. Raś D., Rodziny ubogie i przestępczość od XVI do XX wieku. Warunki życia, badania psychologiczno-społeczne, dobroczynność i wychowanie młodzieży, Kraków 2011. Raś D., Skarby cieszyńskiej trówły. Zakład Wychowawczy w Cieszynie (1912–1937). Historia, ludzie, praca, Kraków 2013. Raś D., Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży. Wybór tekstów z XVI–XX wieku, Kraków 2011. Resocjalizacja nieletnich. Doświadczenia i koncepcje, red. K. Pospiszyl, Warszawa 1990. Robaczewski A., Budżety Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w okresie 12-lecia, tj. od roku 1927/1928 do roku 1938/1939, Warszawa 1938. Rodak M., Międzywojenna polska debata kryminologiczna – poszukiwanie społecznych przyczyn przestępczości i sposobów jej zwalczania, „Archiwum Kryminologii”, 2010, t. 31, s. 101–145. Rodak M., Od kwestii robotniczej do nowoczesnej kwestii socjalnej. Studia z polskiej polityki społecznej XX i XXI wieku [w:] Zjawisko bezdomności w Drugiej Rzeczypospolitej (ze szczególnym uwzględnieniem Warszawy), red. P. Grata, Rzeszów 2013. Rodak M., Prostytucja w Lublinie w latach 1918–1939 [w:] Metamorfozy społeczne, red. J. Żarnowski, Warszawa 2007, t. 2, s. 189–212. Rodak M., Prostytutki żydowskie w województwie lubelskim w dwudziestoleciu międzywojennym. Analiza środowiskowa, „Kwartalnik Historii Żydów”, 2006, nr 3, s. 379–390. Rodak M., Skazani z Warszawy osadzeni w WK „Mokotów” w latach 1918–1939. Obraz statystyczny i próba charakterystyki (Ustalenia wstępne), „Archiwum Kryminologii”, 2012, t. 34, s. 629–664. Romiszewska B., Słynne procesy sądowe na łamach prasy lubelskiej [w:] Sensacja w dwudziestoleciu międzywojennym (prasa, literatura, radio, ﬁlm), red. K. Stępnik, M. Gabryś, Lublin 2011, s. 179–187. Ron L., O sądownictwie dla nieletnich, „Bluszcz”, 1929, nr 5–6, s. 4–5, 1–3. Rosenblum Z., Oligofrenia jako czynnik kryminologiczny w przestępczości nieletnich, Warszawa 1938. Rosenblum Z., Poradnia pedologiczna w walce z przestępczością nieletnich, „Opiekun Społeczny”, 1938, nr 3, s. 33–39.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 289

07.09.2017 10:48

290

BIBLIOGRAFIA

Rosenblum Z., Neudingowa J., Nieletni przestępcy w świetle katamnezy 250 przypadków, „Archiwum Kryminologiczne”, 1934, t. 1, s. 422–442. Rozynkowski W., Dobrska G., Może i tobie Bóg udzieli łaski!, Toruń 2005. Rudzińska E., Wykaz zakładów opieki całkowitej (zamkniętej) w Polce, Warszawa 1938. Rudzińska R., Bibliograﬁa pracy społecznej 1900–1928, Warszawa 1929. Rybarczyk G., Amerykańska pomoc dla dzieci polskich po I wojnie światowej oraz inne formy pomocy w latach 1919–1923, „Biuletyn Informacji Bibliotecznych i Kulturalnych «BIBiK»” (Łódź), 2005, nr 1, s. 10. Rynio A., Wybrane paradoksy pedagogiki chrześcijańskiej podstawą jej tożsamości, „Forum Pedagogiczne”, 2013, nr 2, s. 41–64. Sadowska E., Opieka społeczna nad dziećmi w II Rzeczypospolitej. Społeczny i wychowawczy wymiar ustawy z 16 sierpnia 1923 r. [w:] Wybrane problemy teorii i praktyki pedagogicznej II Rzeczypospolitej, red. E. Bartkowiak, E. Kahl, Zielona Góra 2010, s. 184–189. Sala W., Praca w zakładach opiekuńczo-wychowawczych (1918–1939), Warszawa 1964. Sala W., Trzysta lat służby dla dobra młodzieży moralnie zagrożonej, „Opiekun Społeczny”, 1938, nr 10, s. 13–26. Salata-Zasacka L., Wkład Emilii Manteuﬀel w rozwój działalności opiekuńczo-wychowawczej na Kielecczyźnie w okresie międzywojennym [w:] Nauka i oświata a społeczności lokalne na ziemiach polskich XIX i XX wieku, red. W. Caban, E. Kula, C. Jastrzębski, Kielce 2003. Saldaña Q., Nowa kryminologia, Łódź 1939. Samsel A., Rodziny potrzebujące wsparcia w II Rzeczypospolitej – jakość życia, realizacja podstawowych funkcji, opieka społeczna, „Wychowanie w Rodzinie”, 2013, t. 7. Serkowski J., Zakład wychowaczo-poprawczy w Przedzielnicy, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1935, nr 1. Siemaszko A., Społeczna geneza przestępczości. Wokół teorii zróżnicowanych powiązań, Warszawa 1979. Siemaszko A., Zachowania dewiacyjne młodzieży, Warszawa 1987. Simon G., Zagadnienia społeczne w konstytucji polskiej, Warszawa 1928. Sokalski W., Zakłady Borstalu w Anglii, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1937, nr 2. Sokołowski S., Nowy zakład poprawczy w Klewaniu, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1933, nr 9. Sokołowski S., Zakłady poprawcze dla nieletnich, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1933, nr 1. Sołtysiak T., Uwarunkowania środowiskowe i subiektywne determinanty uczestnictwa nieletnich w podkulturach, Bydgoszcz 1995. Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, red. H. Radlińska, Warszawa 1935. Społeczne wychowanie dziecka robotniczego w Polsce 1918–1928, Warszawa 1928. Sprawy Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego 1918–1920, „Pediatria Polska”, 1921, nr 1, s. 91–92. Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966. Stańdo-Kawecka B., Prawne podstawy resocjalizacji, Warszawa 2000. Starczewski J., Znaczenie pracy opiekunów społecznych, „Opiekun Społeczny”, 1938, nr 3, s. 4. Statystyka kryminalna. Osoby prawomocnie skazane i uniewinnione w r. 1924 i 1925, z. 1–2, Warszawa 1930.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 290

07.09.2017 10:48

291

BIBLIOGRAFIA

Statystyka Polski. Funkcjonariusze Państwowej Służby Cywilnej. Wyniki ze spisu ze stycznia 1923, Warszawa 1925. Stebelski P., Nieletni przestępcy w świetle nowych prądów w prawie karnym, „Ateneum”, 1895, s. III, 24. Stebelski P., Ułaskawienie młodocianych przestępców w Austryi, „Przegląd Sądowy i Administracyjny”, 1905, nr 30, s. 24. Steinberg J., O przymusowym wychowywaniu nieletnich przestępców i wychowywaniu ochronnym zaniedbanej młodzieży [w:] Źródła do pedagogiki opiekuńczej, red. I. Lepalczyk, Warszawa 1988, t. 1, s. 140–147. Sterling W., Dziecko moralnie zaniedbane, Warszawa 1928. Stolińska-Pobralska N., Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej Łodzi, Łódź 2002. Strasman H., Zwalczanie przestępczości zawodowej, „Archiwum Kryminologiczne”, 1933, t. 1, z. 3–4. Strzembosz A., System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Lublin 1985. Suchan P., Resocjalizacja w zakładach dla społecznie niedostosowanych, Warszawa 1965. Suchodolski B., O pedagogikę na miarę naszych czasów, Warszawa 1958. Suchodolski B., Początki pedagogiki jako nauki, „Studia Pedagogiczne”, 1956, t. 3. Suchodolski B., Polskie badania nad dziejami myśli pedagogicznej (1945–1962), „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 1962, nr 4, s. 562–586. Suchodolski B., Wychowanie dla przyszłości, Warszawa 1959. Suchodolski B., Wychowanie moralno-społeczne [w:] Encyklopedia wychowania, red. S. Łempicki, W. Gotlieb, B. Suchodolski, J. Włodarski, Warszawa 1934, t. 1, cz. 2, s. 868–889. Surdacki M., Losy dzieci porzuconych w społeczeństwie europejskim do XX wieku [w:] Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek, Bydgoszcz 2002, s. 141–165. Surdacki M., Dzieci porzucone w Szpitalu Świętego Ducha w Rzymie w XVIII wieku, Lublin 1998. Szałański J., Resocjalizacja w zakładzie poprawczym, Warszawa 1978. Szarycz J., Sędziowie i sądy w Polsce w latach 1918–1988, Warszawa 1988. Szczygłowski P., Problemy socjalne ludzi podróżujących na przykładzie Misji Dworcowych, „Studia Regionalne i Lokalne”, 2005, nr 3, s. 85–96. Szenajch W., Zasady organizacji opieki nad dziećmi. Do użytku lekarzy, urzędników państwowych i samorządowych oraz działaczy społecznych, Warszawa 1917. Szelęgiewicz A., Służebniczki Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej (Stara Wieś) [w:] Żeńskie zgromadzenia zakonne w Polsce 1939–1947, Lublin 1984, t. 2, s. 55–71. Sztobryn S., Historiograﬁa edukacyjna i jej metodologia. Wybrane zagadnienia [w:] Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, Gdańsk 2009 [2010], s. 295–307. Szuman W., Studzieniec a całokształt wychowania poprawczego w Polsce, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1929, nr 3, 4. Szuman W., Rola opiekunów społecznych, Warszawa 1930. Szymańska Z., Dziecko wykolejone, Warszawa 1959. Szymańska H., Z problemów przestępczości nieletnich w drugiej połowie XIX w. (Początki Zakładu Poprawczego w Studzieńcu), „Przegląd Penitencjarny”, 1964, nr 2, s. 134–145.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 291

07.09.2017 10:48

292

BIBLIOGRAFIA

Śliwa T., Życie i działalność Czcigodnego Sługi Bożego księdza Jana Balickiego [w:] Duch Pański posłał mnie. Materiały sympozjum naukowego poświęconego Czcigodnemu Słudze Bożemu księdzu Janowi Balickiemu (14–15 marzec 1998 r.), red. A. Szal, Przemyśl 1999. Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998. Śliwowski J., Międzynarodowy Kongres Patronatów w Paryżu, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1937, nr 3, s. 644. Śliwowski J.W., Badania kryminalno-biologiczne w Polsce, Warszawa 1937. Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, red. T. Bojarski, S. Krętowicz, Lublin 2001. Terpiłowski M., Badanie rozumienia przestępców nieletnich, „Gazeta Sądowa Warszawska”, 1918, nr 51, s. 505–509. Tomasik E., Materiały z dziejów opieki nad społecznie niedostosowanymi, Warszawa 1976. Topolski J., Teoria wiedzy historycznej, Poznań 1993. Trempała E., Diagnostyka opiekuńcza [w:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 99–102. Tuhan Mirza-Baranowska I., Namowicz-Chrzanowska H., Kobus A., Wierzbicki P., Przestępczość nieletnich w Warszawie. Studium kryminologiczne, Warszawa 1971. Umińska-Tytoń E., Natalia Han-Ilgiewicz – pedagog leczniczy (1895–1978). Wspomnienie w setną rocznicę urodzin, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 1995, nr 4, s. 35–42. Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży, Kraków 1999. Walczak S., Postępowanie ze skazanymi w polskim systemie penitencjarnym, Warszawa 1992. Walczak S., Prawo penitencjarne. Zarys systemu, Warszawa 1972. Walczak-Żochowska A., Systemy postępowania z nieletnimi w państwach europejskich. Studium prawno-porównawcze, Warszawa 1988. Walesa C., Dziecko [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1984, kol. 502. Walewander E., Pedagogia katolicka w diecezji lubelskiej 1918–1939, Lublin 2007. Walewander E., Życie duchowe na ziemiach polskich w XIX wieku oraz w dwudziestoleciu, „Rocznik Teologiczny”, 1994, t. 41, z. 5, s. 77– 86. Wapniarski H., Regulamin życia więziennego [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1928, red. Z. Bugajski, Warszawa 1929, s. 65–71. Wawrzynowski M., Przegląd stanu więziennictwa i specjalnych zakładów wychowawczych w Polsce, „Szkoła Specjalna”, 1927–1928, nr 3–4. Wernic L., Stan zdrowotny domów kary, „Zdrowie”, 1907. Wernic L., Eugenika jako nauka i jej granice, Warszawa 1933. White H., Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński, Kraków 2000. Wielgat D., Zgromadzenie Służebnic Matki Dobrego Pasterza w latach 1895–1970, Lublin 1993. Wierzbicki P., Opieka postpenitencjarna w Polsce, Warszawa 1966. Wierzbicki P., Udział społeczeństwa w społecznej adaptacji skazanych [w:] Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1988, red. A. Marek, Warszawa 1990, s. 560–570. Wiewiórska H., Zakład wychowawczo-poprawczy dla chłopców pod Wieluniem. Opis i wrażenia, „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 1934, nr 9. Władyka W., Krew na pierwszej stronie. Sensacyjne dzienniki Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1982.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 292

07.09.2017 10:48

293

BIBLIOGRAFIA

Włodarek J., System wychowawczy zakładu poprawczego. Socjologiczne studium instytucji resocjalizacyjnej, Warszawa 1977. Wojtyniak J., Radlińska H., Sieroctwo, zasięg i wyrównywanie, Łódź 1946. Woytowicz-Grabska W., Kobieta polska w zawodzie prawniczym, „Bluszcz”, 1938, nr 46, s. 8. Wójcik M., Zgromadzenie Sióstr Służek NMP Niepokalanej, Mariówka 1987. Wroczyński R., Od filantropii do pedagogiki opiekuńczej, „Studia Pedagogiczne”, 1964, t. 12, s. 9. Wroczyński R., Pedagogika społeczna, Warszawa 1974. Wróblewski B., Prawo karne a moralność. Szkoła humanistyczna prawa karnego, Wilno 1927. Wróblewski B., Zarys polityki karnej, Wilno 1928. Wybór pism ks. Jana Balickiego, red. J.R. Bar, Warszawa 1981. Wychowanie chrześcijańskie. Między tradycją a współczesnością, red. A. Rynio, Lublin 2007. Zabrodzka H., Gdy dziecko schodzi na złą drogę, Warszawa 1974. Zagadnienia opieki nad macierzyństwem, dziećmi i młodzieżą w Polsce, red. B. Krakowski, Warszawa 1931. Zakłady specjalne dla dzieci i młodzieży. Poradnie pedologiczne, psychologiczne i zawodowe, red. D. Głuska, L. Goryński, Warszawa 1938. Zalewski W., Prostytucja powojenna w Warszawie, Warszawa 1927. Zawadzki J., Zasady opieki społecznej, Warszawa 1935. Zbyszewska Z., Ministerstwo polskiej biedy. Z dziejów Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat” w Warszawie, 1909–1944, Warszawa 1983. [Zet be], Przestępczość i walka z nią w dobie powojennej, „W Służbie Penitencjarnej”, 1937, nr 5, s. 5–8. Zygarowicz S., Matka Maria Antonina Mirska (1822–1905). Założycielka Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej [w:] Chrześcijanie, red. B. Bejze, Warszawa 1982, t. 8, s. 205–252. Zygarowicz S., Zawierzyła Bożej Opatrzności. Życie Sługi Bożej Antoniny Mirskiej, Przemyśl 2002. Ziembiński S., Klasyfikacja więźniów w polskim systemie penitencjarnym w latach 1918– –1939, „Przegląd Penitencjarny”, 1970, nr 3, s. 33–34. Źródła do pedagogiki opiekuńczej, t. 1–2, red. I. Lepalczyk, Warszawa 1988. Źródła w badaniach naukowych historii edukacji, red. W. Szulakiewicz, Toruń 2003. Żarnowski J., Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1973. Żeńskie zgromadzenia zakonne w Polsce 1939–1947, red. A. Chruszczewski, K. Dębowska, J. Kłoczowski, P.P. Gach, A. Siewierska, t. 1–16, Lublin 1982–2002. Netografia http://encyklopediadziecinstwa.pl/index.php?title=Badania_nad_dzie%C4%87mi_/_ dzieci%C5%84stwem_-_badania_z_dzie%C4%87mi#cite_note-34, dostęp: 10.08.2015. http://fotopolska.eu/foto/317/317794.jpg, dostęp: 13.07.2015. http://mtrojnar.rzeszow.opoka.org.pl/swieci/jan_balicki/zycie.htm, dostęp: 10.07.2015. http://panstwowa.policja.pl/pp/zyciorysy/90,Paleolog-Stanislawa-Filipina-1892-1968.html, dostęp: 8.08.2015.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 293

07.09.2017 10:48

294

BIBLIOGRAFIA

http://regionwielkopolska.pl/katalog-obiektow/dwor-w-cerekwicy.html, dostęp: 20.07.2015. http://unislaw.archiwa.org/zasoby.php?id=1591, dostęp: 30.08.2015. www.antoniewo.pl/o-nas/historia, dostęp: 17.06.2015. www.ﬁlmpolski.pl/fp/index.php?ﬁlm=22328, dostęp: 1.06.2015. www.cerekwica-mow.pl/index.php?go=historia, dostęp: 20.07.2015. www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/mysakowski-stanislaw, dostęp: 20.07.2015. www.niedziela.pl/wydruk/6835/nd, dostęp: 13.11.2014. www.osrp.swietokrzyska.policja.gov.pl/?dzial=2&artykul=10501, dostęp: 3.07.2015. www.parafiajedlownik.katowice.opoka.org.pl/index.php?page=historia, dostęp: 12.07.2015. www.pastores.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=507%3Ab-jan-balicki--blisko-ludzkiej-biedy&catid=55%3A6032013&Itemid=74&lang=pl, dostęp: 10.07.2015. www.zpszubin.pl/index.php/historiazakladu, dostęp: 14.07.2015.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 294

07.09.2017 10:48

ANEKS

Mapa 1. Polska w 1938 r. .......................................................................... 297 Mapa 2. Terytorialne rozmieszczenie misji dworcowych w 1930 r. ..... 298 Tabela 1. Zakłady wychowawczo-poprawcze w Polsce, stan na 1938 r. ..................................................... 299 Tabela 2. Zakłady państwowe i samorządowe dla osób moralnie zagrożonych i trudnych do prowadzenia w 1938 r. ............................................................................... 301 Tabela 3. Wykaz opiekunów społecznych w Lublinie w 1936 r. ........... 305 Regulamin Zakładu Wychowawczego dla Dziewcząt Lubelskiego Towarzystwa Dobroczynności p.n. Przytułek św. Antoniego .......... 307 Teoretyczno-empiryczna działalność proﬁlaktyczna i penitencjarna ... 309 Model postępowania z nieletnimi przestępcami w II Rzeczypospolitej ............................................................................ 310 Fot. 1. Losy Wielkiej Loterii Fantowej Polskiego Komitetu Opieki nad Dzieckiem z 1932 r., rozprowadzane wśród mieszkańców wielu miast w Polsce międzywojennej ..... Fot. 2. Wychowanki sióstr pasterek podczas zajęć w pracowni krawieckiej ................................................................. Fot. 3. Bł. Ignacy Kłopotowski (1866–1931), inicjator utworzenia Zakładu Św. Antoniego na Wiktorynie, założyciel Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Loretańskiej ........ Fot. 4. Klementyna Jaworska, pierwsza pomocnica siostry Marii Karłowskiej .............................................................. Fot. 5. Siostra Salomea Brodnachowska, pierwsza wychowawczyni w Lublinie .......................................................... Fot. 6. Uczestnicy kolonii letniej w Kamionce (1925) ........................... Fot. 7. Zabawa dzieci na kolonii w Horyszowie ......................................

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 295

311 312 312 313 313 314 314

07.09.2017 10:48

296

ANEKS

Fot. 8. Wzór rejestru internowanych do domu pracy przymusowej, używany w latach 1929–1939 ................................................... Fot. 9. Referat policji kobiecej Centralnej Służby Śledczej w Warszawie. Odprawa policjantek (1937) .............................. Fot. 10. Policjantki podczas służby w izbie zatrzymań (1939) ............. Fot. 11. Sypialnia w schronisku Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat” w Krakowie (1931) ................................................... Fot. 12. Grupa dzieci i dorosłych przed świetlicą Towarzystwa Przyjaciół Dzieci Ulicy w Lublinie (1934) ................................. Fot. 13. Siedziba Sądu dla Nieletnich w Lublinie, ul. Rynek 7 (1938–1939) ................................................................................ Fot. 14. Zakład w Cieszynie (1927) ......................................................... Fot. 15. Wychowankowie Zakładu Wychowawczo-Poprawczego w Studzieńcu podczas zajęć w warsztacie (1932) .....................

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 296

315 316 316 317 317 318 319 319

07.09.2017 10:48

297

ANEKS

Mapa 1. Polska w 1938 r. Objaśnienie: czerwonym konturem zaznaczono województwo lubelskie. Źródło: Mały rocznik statystyczny, Warszawa 1938, s. 25.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 297

07.09.2017 10:48

318

ANEKS

Fot. 13. Siedziba Sądu dla Nieletnich w Lublinie, ul. Rynek 7 (1938–1939) Źródło: APL, AML 1939–1944, sygn. 423.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 318

07.09.2017 10:48

319

ANEKS

Fot. 14. Zakład w Cieszynie (1927) Źródło: http://fotopolska.eu/foto/317/317794.jpg, dostęp: 25.07.2015.

Fot. 15. Wychowankowie Zakładu Wychowawczo-Poprawczego w Studzieńcu podczas zajęć w warsztacie (1932) Źródło: NAC, sygn. 7, 1-8-737-7.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 319

07.09.2017 10:48

SPIS TABEL

Tabela 1. Ogólna struktura przestępczości w Polsce w latach 1924–1928 ................................................................ Tabela 2. Przestępczość według wieku i płci w województwach centralnych i wschodnich w latach 1924–1928 ................................................................ Tabela 3. Przestępczość mężczyzn według wieku w województwach centralnych i wschodnich w latach 1924–1928 ................................................................ Tabela 4. Procentowy udział młodocianych w przestępczości ogólnej w latach 1924–1928 ................................................... Tabela 5. Udział młodocianych w ogólnej przestępczości w poszczególnych województwach w latach 1924–1928 ..... Tabela 6. Współczynnik przestępczości (liczba przestępstw stwierdzonych na 100 tys. mieszkańców) według wieku w województwach centralnych i wschodnich w latach 1924–1928 ................................................................ Tabela 7. Współczynnik przestępczości (liczba przestępstw stwierdzonych na 100 tys. mieszkańców) ogółem według wieku w województwach centralnych i wschodnich w latach 1924–1925 ................................................ Tabela 8. Udział przestępców młodocianych i młodych według wieku w ogólnej przestępczości ................................. Tabela 9. Udział przestępców młodocianych w ogólnej przestępczości według płci w województwach centralnych i wschodnich w latach 1924–1928 .................... Tabela 10. Udział kradzieży w ogólnej przestępczości młodocianych w województwach centralnych i wschodnich w latach 1924–1925 ................................................................ Tabela 11. Przestępstwa według wieku w województwach centralnych i wschodnich w latach 1924–1928 ....................

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 321

74 75 76 77 78

79 80 81 82 83

07.09.2017 10:48

322

SPIS TABEL

Tabela 12. Liczba nieletnich skazanych na karę więzienia w województwie lubelskim w latach 1924–1934 .................. 84 Tabela 13. Liczba wychowanków przyjętych do Zakładu Wychowawczo-Poprawczego w Studzieńcu na podstawie wyroków sądów dla nieletnich Warszawy, Łodzi i Lublina w latach 1920–1927 .................. 102 Tabela 14. Wykaz kar wymierzonych przez Sąd dla Nieletnich w Lublinie w latach 1919–1927 ............................................. 103 Tabela 15. Oddziały obserwacyjne Instytutu Higieny Psychicznej i Ministerstwa Sprawiedliwości .............................................. 114 Tabela 16. Przydział policjantek do miast po ukończonym kursie w 1930 r. ........................................................................ 120 Tabela 17. Więźniowie i zaludnienie więzień w Polsce w latach 1928–1939 (stan z 1 stycznia 1939 r.) ................... 127 Tabela 18. Liczba podopiecznych w zakładach wychowawczo-poprawczych w latach 1924–1929 ........................................ 191 Tabela 19. Misje dworcowe w Polsce w latach 1911–1930 .................... 196 Tabela 20. Pogotowia opiekuńcze w Polsce w latach 1920–1937 .......... 199 Tabela 21. Pogotowia opiekuńcze i schroniska jako zakłady pobytu czasowego .................................................................... 200 Tabela 22. Liczba wychowanek w Zakładzie św. Antoniego na Wiktorynie w Lublinie w latach 1932–1936 .................... 230 Tabela 23. Wykaz instytucji i ochronek należących do Powiatowego Komitetu Pomocy dla Dzieci w Lublinie ................................................................ 235 Tabela 24. Liczba pensjonariuszy w Zakładzie Opiekuńczo-Wychowawczym im. S. Jachowicza w Lublinie w latach 1926–1929 ............................................. 241 Tabela 25. Wiek i liczba dzieci zapisanych do Świetlicy nr 1 w Lublinie w 1933 r. ................................................................ 251 Tabela 26. Formy działalności i liczba podopiecznych Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w latach 1920–1928 ................................................................ 253 Tabela 27. Ogniska, przedszkola i kluby prowadzone na terenie Polski w 1928 r. przez poszczególne oddziały Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci ........ 255 Tabela 28. Liczba dzieci na koloniach w lubelskim oddziale Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w latach 1926–1928 ................................................................ 257

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 322

07.09.2017 10:48

SUMMARY The care & resocialisation of young offenders during the inter-war period in, for example, Lublin This book focuses on the problem of crime among children and young people, and on the organisation of care and resocialisation, in Lublin during the time of the Second Republic of Poland (1918–1939). The subject has not yet gained wide interest among researchers in the field of the history of education and social care. Likewise, the subject of Lublin and the Lublin region, in terms of crime in the Second Republic, has not enjoyed fair treatment. The exception, which encompasses only crime among the Jewish community, is a book by M. Rodak and his papers on the margins of society, including prostitution, homelessness, and incarceration. More work has been done on the charity and care of children in Lublin, especially among orphans and vulnerable children. Particularly noteworthy is the work of C. Kępski, A. Puszka, J. Szady and E. Walewander. This dissertation is intended to fill the above-mentioned gap and to discuss initiatives regarding the formation and functioning of the institutions of care and resocialisation of juveniles, including probation, in Lublin during the inter-war period 1918–1939, in respect of nationwide processes. The work can be seen as an attempt to synthesise the multiplicity of issues regarding the history of education, especially the history of social welfare and education, the pedagogy of care and education, and resocialisation, as well as social work, which consequently implies adopting an interdisciplinary approach. The research problem of this study was the question of how to understand the pedagogical view of the child and childhood in the inter-war period, as part of the contemporary pluralism of currents and directions. The study sought to determine how children and juveniles were treated who committed offences under criminal law, and to describe contemporary pedagogical practice. The aim was to determine how first-care institutions and correctional education were created in Poland and Lublin in the inter--war

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 323

07.09.2017 10:48

324

SUMMARY

period. Within the study an attempt was made to answer the question of to what extent one can talk about the creation of a system of child care and resocialisation, and what were the assumptions, components, and the organisational and legal bases for such a system. The considered research problems involved an approximation of the actual scale of the aid directed to minors, the role of the state, non-governmental organisations, and the public in the development of the local system of care and resocialisation in Lublin. Such work can be considered as a part of the so-called renaissance regionalism, contributing to the expansion of regional education in Lublin in the functioning of care and upbringing during the Second Republic. This book consists of an introduction, five chapters, conclusions, and an annex. The introduction provides an overview of the state of research on the author’s own research into children’s criminal actions, the characteristics of historical sources, and the structure, operation, and evaluation of the problems that occurred over the course of several years of the research. The first chapter discusses the background and genesis of the problem, legal issues, and the formation of the system of institutional childcare in Poland in the inter-war period. It defines basic concepts such as „child criminal”, „juvenile offenders”, „care”, „resocialisation”, and the problem of juvenile offenders. The second chapter presents the determinants of juvenile delinquency, as well as of the socio-educational problems in Lublin in the inter-war period 1919–1939. It includes a review of research on the phenomenon of crime, resulting from non-compliance with school duties and the phenomenon of poverty, as well as irregularities in connection with the upbringing of children. The third chapter analyses the development of the juvenile courts, subsidiary bodies (The Society for the Protection of Prisoners „Patronage”, pedagogical and psychological counselling, the League for the Care of Children and Abandoned and Neglected Teenagers, and female police officers, as well as home working – voluntary and forced). The analyses contained in the fourth chapter relate to the institutions of care and resocialisation in Poland (care carried out by religious, municipal and state institutions). The activities of preventive railway-station missions (misje dworcowe), emergency care (pogotowie opiekuńcze), and social care, as well as selected issues related to their activities, are also discussed. Fifth chapter discusses the care and educational activities undertaken in the city of Lublin. Discussed are the activities provided by state and charitable societies, religious orders, in particular the Department of St. Anthony (Zakład św. Antoniego) run by the shepherdess sisters, The Children’s Village (Osada Dziecięca), the Department of Craft and Educational Activities of Missionary Brothers at the Borders (Zakład Rzemieślniczo-Wychowawczy Braci Misjonarzy Kresowych), dormitory Andrzejów (bursa Andrzejów), the Municipal Care and Education Institution of S. Jachowicz’s” (Miejski Zakład Wychowawczy

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 324

07.09.2017 10:48

325

SUMMARY

im. S. Jachowicza), the Hall Orphans (Sala Sierot), and the Profit-Making House (Dom Zarobkowy), operating under the auspices of the Lublin Benevolent Society (Lubelskie Towarzystwo Dobroczynne) by the Sisters of Charity. Additionally, a description was given of day rooms (świetlice) and summer camps, as forms of partial care, important in preventing crime. Finally, conclusions are stated which contain practical comments and hints regarding further research in the field of institutional child care in Poland and in the city of Lublin in the inter-war period. The dissertation is augmented by an Annex with tables, maps, and photographs, documenting activities of people and institutions involved in the development of the child-care system for young offenders.

MAZUR_OPIEKA I RESOCJALIZACJA.indb 325

07.09.2017 10:48