Strategie społecznego uczestnictwa młodzieży by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Strategie społecznego uczestnictwa młodzieży

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.1 1

2008-10-10 09:32:18

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.2 2

2008-10-10 09:32:20

Edyta Mianowska

Strategie społecznego uczestnictwa młodzieży

Kraków 2008

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.3 3

2008-10-10 09:32:20

Recenzent: prof. dr hab. Zbigniew Izdebski

Redakcja wydawnicza: Anna Gancarczyk

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Książka ﬁnansowana przez Uniwersytet Zielonogórski

ISBN 978-83-7308-992-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.4 4

2008-10-10 09:32:20

Spis treści

Wstęp ........................................................................................................................................

1. Część teoretyczna .................................................................................................. 11 1.1. Socjalizacja i społeczne uczestnictwo .............................................................. 11 1.2. Teoretyczne ujęcia społecznego uczestnictwa ............................................ 1.2.1. Charakter i formy społecznego uczestnictwa ................................. 1.2.2. Społeczne uczestnictwo w przebiegu życia jednostki ................. 1.2.3. Społeczne uczestnictwo młodzieży ....................................................... 1.2.3.1. Tranzycja i moratorium .............................................................. 1.2.3.2. Strategie społecznego uczestnictwa ..................................... 1.2.3.3. Typologia strategii społecznego uczestnictwa a inne propozycje typologiczne ..............................................

21 21 28 36 37 40 51

1.3. Strategie i zasoby ....................................................................................................... 58 1.4. Społeczne i indywidualne źródła zasobów .................................................... 1.4.1. Rodzina ................................................................................................................ 1.4.1.1. Rodzina jako miejsce startu w dorosłość ........................... 1.4.1.2. Relacje między dziećmi a rodzicami .................................... 1.4.1.3. Spójność rodziny ............................................................................ 1.4.2. Szkoła ................................................................................................................... 1.4.2.1. Szkoła jako instytucja w procesie socjalizacji ................. 1.4.2.2. Partnerzy społeczni ucznia w szkole ................................... 1.4.3. Grupa rówieśnicza ......................................................................................... 1.4.4. Samoocena jako indywidualny zasób jednostki .............................

71 72 72 75 82 87 87 91 101 107

2. Część metodologiczna ....................................................................................... 113 2.1. Założenia metodologiczne badań ....................................................................... 2.1.1. Cele badań ......................................................................................................... 2.1.2. Problemy i hipotezy ...................................................................................... 2.1.3. Zmienne, kategorie i wskaźniki ............................................................. 2.1.4. Teoretyczny model badań ..........................................................................

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.5 5

113 113 114 115 124

2008-10-10 09:32:20

Spis treści

2.2. Przebieg badań i opis badanych ........................................................................ 2.2.1. Opis przebiegu badań .................................................................................. 2.2.2. Charakterystyka badanej próby ............................................................ 2.2.3. Środowisko rodzinne badanych ............................................................. 2.2.3.1. Pozycja społeczna rodziców ..................................................... 2.2.3.2. Struktura wykształcenia rodziców ....................................... 2.2.3.3. Sytuacja ekonomiczna rodziny ............................................... 2.2.3.4. Struktura zawodowa rodziców ................................................

126 126 127 128 128 129 130 134

3. Część empiryczna ................................................................................................. 137 3.1. Typologia uczestnictwa młodzieży w społeczeństwie ............................. 3.1.1. Młodość jako faza przejścia do dorosłości i społeczne moratorium ............................................................................. 3.1.2. Empiryczne sprawdzenie modelu teoretycznego .......................... 3.1.2.1. Tranzycja i moratorium .............................................................. 3.1.2.2. Nastawienia temporalne gimnazjalistów i ich relacje z dorosłymi ............................................................ 3.1.2.3. Typologia społecznego uczestnictwa ................................... 3.2. Społeczne i indywidualne zasoby młodzieży a strategie uczestnictwa w społeczeństwie ................................................... 3.2.1. Zasoby społeczne tworzone w szkolnych relacjach a strategie uczestnictwa w społeczeństwie ....................................... 3.2.1.1. Partnerzy społeczni ucznia w szkole – relacje z nauczycielami ........................................................... 3.2.1.2. Partnerzy społeczni ucznia w szkole – relacje z innymi uczniami ..................................................... 3.2.2. Zasoby społeczne tworzone w rodzinie a strategie uczestnictwa w społeczeństwie ....................................... 3.2.2.1. Kontrola rodziców ......................................................................... 3.2.2.2. Rodzicielskie wsparcie i akceptacja samodzielności ... 3.2.2.3. Pozycja rodziny na skalach stratyﬁkacji społecznej .... 3.2.3. Zasoby społeczne tworzone w grupie rówieśniczej a strategie uczestnictwa w społeczeństwie ....................................... 3.2.4. Zasoby indywidualne a strategie uczestnictwa w społeczeństwie .......................................

137 137 141 141 144 150

159 159 160 167 174 176 180 186 189 202

3.3. Charakterystyka młodzieży realizującej odmienne strategie uczestnictwa w społeczeństwie ........................................................................... 211 3.3.1. Oczekiwania wobec przyszłej pracy ..................................................... 212 3.3.2. Aspiracje edukacyjne młodzieży ........................................................... 222

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.6 6

2008-10-10 09:32:20

Spis treści

3.3.3. Wartościowanie sukcesów ........................................................................ 228 3.3.4. Aktywność polityczna i obywatelska .................................................... 232 3.4. Najważniejsze ustalenia empiryczne ............................................................... 240 Bibliograﬁa ............................................................................................................................ 253 Aneks ........................................................................................................................................ 273 Spis schematów, wykresów i tabel ............................................................................ 283

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.7 7

2008-10-10 09:32:21

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.8 8

2008-10-10 09:32:21

Wstęp

Niniejsza praca jest poświęcona zagadnieniu uczestnictwa młodzieży gimnazjalnej w społeczeństwie (inaczej mówiąc: społecznemu uczestnictwu młodzieży), czyli problemom związanym z tym, jak współczesne młode pokolenie zaznacza swoją obecność w życiu społecznym, jakie drogi wybiera, kreując swoją społeczną biograﬁę. Do głównego nurtu tych rozważań należą strategie społecznej partycypacji przyjmowane przez gimnazjalistów w średnich miastach. Podjęta problematyka wymagała odwołania się zarówno do wiedzy dotyczącej uczestnictwa społecznego, jego strategii, jak i do wybranych teorii socjalizacji. Początkowe rozdziały części teoretycznej zawierają przegląd stanowisk teoretycznych i wyników badań odnoszących się do tych zagadnień. Prezentacja założeń przyjętego w pracy modelu partycypacji H. Merkensa i D. Bergs-Winkels oraz proponowana przez niemieckich badaczy typologia stanowią główny wątek rozważań podjętych w kolejnych rozdziałach części teoretycznej. Autorzy modelu zakładają, że strategia społecznego uczestnictwa obierana przez osoby dorastające pozostaje w związku z zasobami, których źródłem są zarówno ich społeczne relacje, jak i indywidualne cechy. Spojrzenie na środowiska socjalizacyjne przez pryzmat kategorii zasobów wymagało zatem podjęcia analiz uzasadniających takie podejście badawcze. Dlatego kolejne rozdziały części teoretycznej zawierają opis relacji młodzieży z jej najważniejszymi partnerami społecznymi – rodzicami, nauczycielami i rówieśnikami – w kontekście tworzonych przez nie zasobów. W części metodologicznej zamieszczono prezentację celów badań, problemów i hipotez badawczych oraz opis przebiegu badań i charakterystykę badanej próby. Przedmiotem opisu był także teoretyczny model badań oraz dobór wskaźników, konstrukcja zmiennych i ich kategorii. Część badawczą pracy otwiera rozdział, w którym przedstawiono wyniki empirycznego sprawdzenia modelu strategii. Konstrukcję dalszych rozdziałów podporządkowano systematycznemu opisowi uwarunkowań strategii społecznego uczestnictwa przyjętych w modelu. Kolejno omawiane są społeczne zasoby środowisk socjalizacyjnych i indywidualne zasoby badanych. Przedstawiono również wyniki analiz zależności między ich poziomem a typem obieranej strategii. Prezentację wyników badań kończą rozważania, których celem jest charakterystyka młodzieży preferującej określone typy strategii społecznego uczestnictwa. Przedmiotem opisu uczyniono przede wszystkim opinie i sądy gimnazjalistów odnoszące się do ich przyszłego udziału w życiu za-

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.9 9

2008-10-10 09:32:21

Wstęp

wodowym i obywatelskim. Podsumowanie najważniejszych ustaleń empirycznych stanowi epilog pracy. Książka, którą oddaję w ręce czytelników, jest kontynuacją dociekań podjętych w mojej rozprawie doktorskiej. W tym miejscu chciałabym podziękować promotorowi pracy – Profesorowi Edwardowi Hajdukowi – za naukową inspirację i wsparcie. Serdecznie dziękuję także recenzentom pracy – Profesorowi Zbigniewowi Izdebskiemu i Profesorowi Mirosławowi S. Szymańskiemu – za życzliwe przyjęcie pracy i cenne uwagi, które pozwoliły nadać książce ostateczny kształt. Edyta Mianowska

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.10 10

2008-10-10 09:32:21

1. Część teoretyczna

1.1. Socjalizacja i społeczne uczestnictwo Stawanie się jednostki istotą społeczną jest przedmiotem wszechstronnych dyskusji podejmowanych na gruncie nauk społecznych. W dyskursach tych kluczowym pojęciem wykorzystywanym do opisu zależności między osobowością jednostki a społeczeństwem jest pojęcie socjalizacji. W ogólnym znaczeniu jest to proces internalizacji norm i wartości, uczenia się oraz tworzenia wzorów zachowań i ról społecznych1, czyli […] proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy przez uczenie się reguł i idei zawartych w kulturze (Sztompka 2002, s. 391).

Uwewnętrznianie norm społecznych – opisane po raz pierwszy przez E. Durkheima 2 , uważanego za prekursora badań nad socjalizacją – stanowi główną przesłankę teorii socjalizacji. Obecnie wskazuje się, że teorie posługujące się koncepcją socjalizacji przyjmują dwa podstawowe założenia. Pierwsze z nich mówi, „[…] że społeczeństwo wywiera realny wpływ na rozwój osobowości w każdej konkretnej sytuacji życiowej”; drugie – że […] człowiek staje się podmiotem zdolnym do działania społecznego tylko przez przystosowanie się do materialnego i społecznego środowiska oraz przez aktywne działanie w jego obrębie (Hurrelmann 1994, s. 17).

1 W literaturze polskiej podejmującej problematykę socjalizacji często cytuje się autorskie defi nicje tego pojęcia. Do najczęściej przytaczanych należą: J. Szczepańskiego (1967, s. 57), który definiuje socjalizację jako tę „[…] część całkowitego wpływu środowiska, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania się według przyjętych wzorów, uczy ją rozumienia kultury, czyni ją zdolną do utrzymania się i wykonywania określonych ról społecznych”; W. Okonia (2001, s. 359), według którego socjalizacja to „[…] ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej, tj. umożliwienia jej zdobycia takich kwalifi kacji, takich systemów wartości, osiągnięcia takiego rozwoju osobowości, aby się mogła stać pełnowartościowym członkiem społeczeństwa”; S. Kowalskiego (1986, s. 317), dla którego jest to „[…] proces nabywania dojrzałości społecznej albo kształtowania się składających się na nią ról społecznych”. Wnikliwe dyskusje na temat ustaleń definicyjnych wymienionych wyżej autorów oraz innych badaczy społecznych zawierają m.in. prace M. Łobockiego (2005, s. 41–44), B. Szackiej (2003, s. 137–139), R. Woźniaka (1998, s. 88–92), P. Petrykowskiego (1997, s. 18–24), E. Mandal i R. Stefańskiej-Klar (1995) oraz Z. Skornego (1987, s. 9–20). 2 Najważniejszym instrumentem uwewnętrznienia norm było dla E. Durkheima wychowanie, które określał jako „metodyczną socjalizację” (Tillmann 1996, s. 33–34).

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.11 11

2008-10-10 09:32:21

1. Część teoretyczna

Szczególne znaczenie dla rozwoju badań nad socjalizacją miały osiągnięcia psychologów, którzy – nawet jeśli bezpośrednio nie rozwijali tej teorii – zaproponowali podejścia teoretyczne opisu procesów interakcji jednostki ze środowiskiem osadzone w psychoanalizie (Z. Freud, E. H. Erikson), społecznej teorii uczenia (A. Bandura), teorii rozwoju poznawczego (J. Piaget) i teorii ekologicznej (U. Bronfenbrenner). Niezależnie od różnic między teoriami rozwoju osobowości dominującymi w psychologii, wspólny jest im pogląd, że rozwój osobowości można wyjaśniać tylko przez związki człowieka z jego otoczeniem. Ta zależność jest szczególnie wyraźnie podkreślana w ujęciu ekologicznym i teorii uczenia, przez co wskazuje się na ich pewne podobieństwo do podejść socjologicznych eksponujących znaczenie właściwego jednostce (konkretnego) środowiska. Podobnie jak w psychologii, również w socjologii takie interakcje są wyjaśniane na gruncie różnych orientacji badawczych. I tak, teoria funkcjonalistyczna deﬁniuje socjalizację jako mechanizm internalizacji ról społecznych (T. Parsons). W teorii działania (symbolicznego interakcjonizmu), w której punkt wyjścia stanowią interakcje ze środowiskiem, przyjmuje się, że osobowość jest kształtowana w wyniku stopniowego powiększania się przestrzeni społecznych kontaktów i przyjmowania ról (G. H. Mead – w myśl tej koncepcji socjalizacja, czyli „odkrywanie społeczeństwa”, dokonuje się przez odgrywanie ról). Z kolei w ujęciu P. Bergera i T. Luckmanna socjalizacja to przede wszystkim przekazywanie wiedzy społecznej, internalizowanie obrazu świata traktowanego przez jednostkę jako „świat rzeczywisty”. W teoriach struktury społecznej wzajemne związki między jednostką a społeczeństwem są interpretowane z perspektywy makrostruktur i makroprocesów społecznych (J. Habermas). Koncepcje te ujmują ludzką osobowość jako ściśle związaną z rozwojem struktury społecznej. Wypracowane w ramach tego nurtu podejścia wiążą tradycje psychologiczne i socjologiczne, badając, w jaki sposób struktury społeczne umożliwiają jednostce uczestnictwo w procesach interakcji i komunikacji, dzięki którym jest ona zdolna do wypracowania środków i umiejętności niezbędnych do podjęcia działania społecznego (Hurrelmann 1994; Tillmann 1996; Borowicz 1997; Świda-Ziemba 2000). Teorie socjalizacji, odwołując się do wypracowanych w ich ramach koncepcji funkcjonowania społeczeństwa i jednostki, dążą więc do wyjaśnienia czy poznania mechanizmów stawania się podmiotem zdolnym do społecznego działania. Współcześnie teoria socjalizacji ma charakter interdyscyplinarny, łączy osiągnięcia takich dyscyplin naukowych, jak socjologia, psychologia i pedagogika. Wypracowana na jej gruncie deﬁnicja ujmuje socjalizację jako proces […] wyłaniania się, kształtowania i rozwoju ludzkiej osobowości. Proces ten aktualizuje się w zależności od organizmu jednostki i w interakcjach z nim z jednej strony, z drugiej zaś w zależności od i w interakcjach ze społecznymi i ekologicznymi warunkami życiowymi, istniejącymi w konkretnym, historycz-

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.12 12

2008-10-10 09:32:21

1.1. Socjalizacja i społeczne uczestnictwo

nie określonym społeczeństwie. Socjalizacja oznacza proces, w toku którego istota ludzka ze swoimi specyﬁcznymi biologicznymi i psychicznymi dyspozycjami staje się dojrzałą społecznie jednostką wyposażoną w dynamicznie podtrzymywane w okresie całego życia zdolności i umiejętności skutecznego działania w obrębie tak całego społeczeństwa, jak i w poszczególnych jego elementach (Hurrelmann 1994, s. 16).

Jednostka poddawana procesom socjalizacji, które szczególnie intensywnie zachodzą w okresie dzieciństwa i dorastania, staje się coraz bardziej świadomym i aktywnym uczestnikiem życia społecznego. Powiększają się jej społeczne kręgi i rosną społeczne kompetencje, dzięki którym uzyskuje społeczną dojrzałość. Nawet jeśli treści przekazywane w tym procesie nie są zgodne z powszechnie akceptowanymi wartościami i normami (np. jednostka podlega silniejszym wpływom grupy kontestującej system normatywny powszechnie uznawany w społeczeństwie), to skutkiem społecznych oddziaływań jest również nabywanie własnej tożsamości, poczucia własnego „ja” i kształtowanie się indywidualnego oglądu społecznej rzeczywistości. Społeczna próżnia nie istnieje, jednostka zawsze znajduje się w obszarze rozmaitych wpływów, a stopień jej społecznej dojrzałości może uczynić ją jedynie mniej lub bardziej podatną na przyjmowanie nowych – zgodnych lub sprzecznych z jej dotychczasową socjalizacją – idei, reguł czy norm. Należy jednak podkreślić, że dziedzictwo dzieciństwa i młodości jest w tym względzie stosunkowo trwałe i trudno podlega zmianom (Turner 1994, s. 88–92). Proces socjalizacji wyposaża jednostkę w umiejętności bycia członkiem danej grupy, kształtuje jej osobowość, ale jednocześnie pozwala uczynić jej społeczne uczestnictwo bardziej świadomym, zorientować je subiektywnie na preferowane przez jednostkę cele i wartości, motywować jej społeczną aktywność. W tym kontekście jakość społecznej partycypacji czy – inaczej mówiąc – uczestnictwa w społeczeństwie jest pochodną procesów socjalizacji3. W społecznym uczestnictwie aktualizują się socjalizacyjne naciski wywierane na jednostkę, które – szczególnie w okresie dzieciństwa i dorastania – są wspierane działaniami wychowawczymi podejmowanymi przez rodziców czy wyspecjalizowane instytucje. Uczestnictwo (partycypacja) w powszechnym rozumieniu oznacza branie w czymś udziału. Uczestnictwo (partycypacja) w społeczeństwie to zatem – najogólniej mówiąc – branie udziału w życiu społeczeństwa. W tym

3 F. Znaniecki (1997), analizując społeczną partycypację studentów, zauważył, że jej rozmiar różni się pod względem jakościowym i zależy od składu kręgów społecznych, w których uczestniczy dana jednostka. Osiąganiu pełnego (aktywnego) uczestnictwa w początkowych latach studiów sprzyjają kontakty ze starszymi rocznikami, później decydujące okazują się role wybierane przez studenta, jego kontakty i sposób, w jaki przystosowuje się do standardów życia studenckiego. Uczestnictwo studentów wykazuje przy tym związki z ich wcześniejszymi doświadczeniami społecznymi.

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.13 13

2008-10-10 09:32:21

1. Część teoretyczna

sensie jest ono immanentną częścią jednostkowego bytu. Może być ograniczone do małej grupy (np. w przypadku osób izolowanych) lub bierne, gdy jednostka nie włącza się w życie większej społeczności, ale nie pozostaje też w społecznej izolacji. W codziennych relacjach z innymi podlega ich wpływom, a poziom jej uczestnictwa oddziałuje na życie społeczne. Według Encyklopedii socjologii (Surdej 2000), partycypacja to branie udziału, włączanie się w sprawy szerszej zbiorowości, współdziałanie z innymi w sytuacji zbieżności interesów. Pociąga za sobą pewne koszty, ale wiąże się też z uzyskiwaniem odpowiednich nagród. Wyróżnia się trzy znaczenia pojęcia partycypacji: – strukturalną (bycie częścią, uczestnictwo o charakterze obiektywnym); – działaniową (działanie zgodnie ze swoją wolą, zdolność włączania się w proces decyzyjny grupy, stała obecność w działalności grupy, wpływanie na jej funkcje); – ideacyjną (poczuwanie się do przynależności, identyﬁkacja psychiczna i społeczno-kulturowa). Ze względu na stopień formalizacji można mówić o partycypacji: – spontanicznej (jednostka bierze udział w działalności zbiorowości, choć nie zmuszają jej do tego żadne mechanizmy społeczne); – instytucjonalnej (jednostka bierze udział w działalności zbiorowości, w której żyje, podporządkowując się jej strukturom organizacyjnym). Najwięcej miejsca w naukach społecznych badacze poświęcają partycypacji działaniowej, czyli takiemu uczestnictwu, które zakłada pewien poziom aktywności jednostki. Obszar, w którym rozpatruje się aktywność jednostki i określa poziom jej partycypacji społecznej, jest jednak zróżnicowany. Partycypację społeczną rozumie się głównie przez odniesienie do udziału w życiu publicznym bądź ekonomicznym, a o społecznym uczestnictwie jednostki orzeka się, zawężając je do aktywności w wybranym obszarze. W pracy pt. Komunikacja i partycypacja społeczna (Hausner 1999) partycypacja społeczna oznacza udział obywateli w zarządzaniu sprawami społeczności, której są członkami. Już z deﬁnicji wynika, że obejmuje ona tylko jeden z przejawów działalności na rzecz społeczeństwa. Miarą aktywności jednostki uczyniono jej udział w zarządzaniu przez korzystanie z narzędzi (instrumentów) partycypacji, wśród których wymienia się: wybory, referenda, konsultacje społeczne, postępowanie administracyjne, akcje bezpośrednie. Życie jednostki przebiega jednak – jak pisze P. Sztompka (2002, s. 36– –38) – w wielu społecznych kontekstach (rodzinnym, towarzysko-zabawowym, sąsiedzkim, edukacyjnym, sportowym, religijnym, ekonomicznym, politycznym, medycznym itd.). Człowiek nie nadaje jednak takiego samego znaczenia wszystkim tym obszarom i nie uczestniczy w nich jednakowo aktywnie. Każdy buduje swoją hierarchię ważności społecznych kontekstów. Na uczestnictwo jednostki w życiu społeczeństwa można zatem spojrzeć, przyjmując za punkt wyjścia jej aktywność w różnych społecznych dziedzi-

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.14 14

2008-10-10 09:32:21

1.1. Socjalizacja i społeczne uczestnictwo

nach (np. aktywność kulturalną, obywatelską, polityczną, religijną, gospodarczą). Zarówno jej duże zaangażowanie, jak i obojętność wobec pewnych spraw niesie bowiem ze sobą społeczne i ekonomiczne konsekwencje, szczególnie jeśli pewne rodzaje aktywności są właściwe większym grupom społecznym. Jednostki zatem nie biorą udziału w życiu społecznym jednakowo. Różna jest skala uczestnictwa w różnych kontekstach. Wynika to z możliwości jednostek, ich woli i reguł społecznych określających zasady partycypacji. Konsekwencje tego zróżnicowania dostrzec można nie tylko w wymiarze indywidualnym (w wielości spotykanych hierarchii ważności), ale także makrospołecznym. Przede wszystkim należy tu wskazać na pogłębiającą się przepaść między uczestnikami życia zbiorowego, którzy są dostarczycielami i konsumentami przeważającej większości dóbr i usług rynkowych (a więc lokują swoją aktywność w obszarze ekonomii i gospodarki), a jednostkami wyłączonymi – na skutek różnych czynników – z procesu produkcji i podziału (Zalewski 1997). W badaniach społecznej partycypacji najwięcej miejsca zajmują kwestie związane z aktywnością jednostek w obszarach zinstytucjonalizowanych, czyli tam, gdzie uzyskiwanie wpływu na życie społeczne i korzystanie z przywilejów bycia członkiem społeczeństwa opiera się na przestrzeganiu pewnych społecznie ustanowionych reguł i zasad. Uczestnictwo społeczne jednostki jest analizowane na kontinuum, którego przeciwległe krańce stanowią marginalizacja i partycypacja. W tej perspektywie badawczej dominują głównie dwa wątki skupiające się właśnie z jednej strony na zjawiskach społecznej marginalizacji i wykluczenia, z drugiej – na partycypacji jednostek w mechanizmach demokratycznych, ich udziale we władzy i zarządzaniu. Konsekwencje (zarówno pozytywne, jak i negatywne), jakie dla rozwoju społeczeństwa i państwa, a także dla samych jednostek niesie nasilenie tych zjawisk, uzasadniają takie podejście. Spojrzenie na społeczne uczestnictwo jednostek z perspektywy ich udziału w takich obszarach, jak: rynek pracy, sfery konsumpcji, edukacji, gwarancji socjalnych, instytucje demokracji, podkreśla znaczenie indywidualnych działań dla ekonomiczno-społecznego funkcjonowania społeczeństwa. Społeczne uczestnictwo jednostki jest wtedy rozpatrywane z punktu widzenia większej zbiorowości, a uczestnictwo w mniejszych grupach nie jest eksponowane. Na dalszy plan schodzą inne formy partycypacji: w kulturze, w życiu religijnym, aktywność sportowa, społeczna itp. Te zagadnienia uwypukla się w badaniach, których przedmiotem jest np.: aktywność w czasie wolnym, jakość i styl życia, orientacje życiowe. Na społeczne uczestnictwo jednostki składa się więc jej całożyciowa aktywność w wielu dziedzinach, która jest pochodną środków i możliwości, jakimi dysponuje, oraz wynika z jej woli partycypacji w życiu zbiorowym. Ewaluacja społecznego uczestnictwa młodzieży (w szczególności młodzieży gimnazjalnej, która stanowi podmiot badań podjętych w tej pracy) w swej istocie jest jeszcze trudniejsza. W tym przypadku tracą bowiem na

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.15 15

2008-10-10 09:32:21

1. Część teoretyczna

sile te kryteria, które są najczęściej wykorzystywane do diagnozy społecznego uczestnictwa dorosłych. Wyznacznikami partycypacji młodzieży w życiu publicznym nie może być jej aktywność w instytucjach demokratycznych przeznaczonych dla dorosłych, ponieważ nie osiągnęła ona jeszcze wieku, który umożliwia włączenie się w demokratyczne procedury wyłaniania władzy czy podejmowanie działań w obszarze gospodarki. Młodzi ludzie są dopiero włączani do udziału w życiu publicznym, np. przez korzystanie z mechanizmów szkolnej demokracji czy działalność w organizacjach społeczno-politycznych4. Problem marginalizacji społecznej również wymaga osobnego potraktowania. Deﬁcyt statusowych uprawnień, który wyznacza marginalizację dorosłych na rynku pracy, w sferach konsumpcji, usług socjalnych, także nie dotyczy w pełni młodzieży gimnazjalnej. W sposób oczywisty osoby w tym wieku są wyłączone z rynku pracy, chociaż niektórzy z nich podejmują różne formy działalności zarobkowej. Państwo jednak w żaden sposób nie uzależnia od tego (jak to się dzieje w przypadku braku aktywności dorosłych obywateli na rynku pracy) ich dostępu do opieki zdrowotnej, socjalnej itp. Również zaniechanie obowiązku szkolnego nie powoduje takich reperkusji. Państwo obliguje rodziców do posyłania dzieci do szkoły i pociąga ich do odpowiedzialności za brak nadzoru nad potomstwem. Jednocześnie uruchamia mechanizmy umożliwiające młodemu człowiekowi kontynuowanie edukacji, raczej oferując swoją opiekę niż ją limitując. W tym sensie młodzież nie jest spychana na margines życia społecznego, nawet jeśli rodzice są pozbawieni instytucjonalnej opieki państwa. Oczywiście można tu dyskutować o różnicach w poziomie i dostępności tych usług, należy jednak mieć na uwadze, że są one z reguły wynikiem pozycji społeczno-ekonomicznej rodziców, nie zaś aktywności samej młodzieży. Uczestnictwo młodzieży w społeczeństwie trzeba rozpatrywać przez pryzmat nieco innych kryteriów niż uczestnictwo dorosłych; należy uwzględnić specyﬁczne dla niej aktywności i możliwości partycypacji. Dla dorastających ważnym elementem społecznej obecności są ich najbliższe kręgi – krewni i rówieśnicy. Uczestnictwo społeczne we własnej rodzinie przejawia się włączaniem w rodzinny system podejmowania decyzji czy prac na rzecz tej wspólnoty. Wyrazem społecznego uczestnictwa młodych ludzi w grupie rówieśniczej są zachowania zgodne z oczekiwaniami tej grupy, która wymaga od swoich członków lojalności i działań na jej rzecz. Jego przejawem jest również realizacja obowiązku szkolnego. Społeczeństwo wymaga od nastolatka, aby w ramach instytucjonalnych struktur zdobył

4 Według badań CBOS-u (2004), 14% uczniów i studentów działa w organizacjach młodzieżowych, 13% – w stowarzyszeniach sportowych, 8% – w organizacjach charytatywnych na rzecz dzieci, 6% – w organizacjach charytatywnych na rzecz innych potrzebujących, 7% – w stowarzyszeniach turystycznych, 6% – w artystycznych, 5% – w religijnych, kościelnych.

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.16 16

2008-10-10 09:32:21

1.1. Socjalizacja i społeczne uczestnictwo

wykształcenie i przygotował się do przyszłych ról, aktywność edukacyjna dorastających jest bowiem główną powinnością tego etapu ich życia. Trzeba jednak zauważyć, że obecnie młodzież coraz częściej wychodzi poza rolę ucznia i dziecka przypisaną okresowi dorastania. Propagująca kult młodości i witalności kultura popularna (Melosik 1996), która umożliwia dziś – również nastolatkom – karierę i osiągnięcie spektakularnego sukcesu, stanowi pole nie tylko ich aktywności twórczej, ale zmienia też ich życiowe biograﬁe (Hajduk 2001). W młodych sportowcach, artystach, prezenterach, będących w stanie przekształcać preferencje odbiorców kultury za pomocą kreowania publicznego wizerunku, E. Hajduk (2005, s. 217) dostrzega kategorię osób, którą „[…] można uznać za osobliwą dla wyodrębniających się od XX wieku kategorii zawodowych”. Możliwości, które dziś otwierają się przed młodzieżą, jeśli chodzi o zaznaczenie swojej społecznej obecności, są nieporównywalnie większe niż kilkadziesiąt lat temu. Swój udział mają w tym nie tylko przemiany w kulturze masowej, coraz bardziej uwzględniające ją jako konsumenta i twórcę (współtwórcę) dóbr kulturowych, ale przede wszystkim nowoczesne technologie, które w niemałym stopniu przyczyniają się do upowszechniania nowych trendów, mód i wzorów biograﬁi. Radio, telewizja i nade wszystko Internet pozwalają na szybki dostęp do informacji np. o akcjach podejmowanych przez młodzież, imprezach i wydarzeniach z jej udziałem. Media przybliżają również wiedzę na temat subkultur, ruchów ekologicznych, politycznych czy wyznaniowych, przyczyniając się (w pewnym stopniu) do ich popularyzowania wśród młodych ludzi. Dla ich części proponowana ideologia, często kontestująca istniejący porządek społeczny, jest na tyle atrakcyjna, że kanalizuje młodzieńcze poszukiwania tożsamości i miejsca w życiu. Wyrazem społecznego uczestnictwa tej młodzieży jest zatem jej zaangażowanie w działania na rzecz danego ruchu czy subkultury. W obszarze aktywności młodych ludzi znajdują się również inicjatywy społeczne, których celem jest pomoc innym osobom, różnego rodzaju akcje charytatywne i zbiórki (spektakularnym przykładem może być masowy udział młodzieży w Wielkiej Orkiestrze Świątecznej Pomocy). Działania te są jednak najczęściej ograniczone do przedsięwzięć na rzecz mniejszych grup. Powyższe rozważania skłaniają do wniosku, że uczestnictwo społeczne dorastających przybiera różne formy – instytucjonalne lub pozainstytucjonalne, może mieć charakter działań integrujących młodzież z systemem społecznym lub przejawiać się w działaniach o charakterze aspołecznym. Aktywność młodego człowieka na polu demokracji szkolnej, w organizacji młodzieżowej, grupie rówieśniczej czy rodzinie nie ma – być może – wyraźnego wpływu na życie społeczne, nie przekłada się na aktualną jakość życia innych członków społeczeństwa tak wyraźnie, jak to się dzieje w przypadku zróżnicowanego uczestnictwa społecznego dorosłych. Daje jednak młodzieży okazje do zdobycia bardzo ważnych kompetencji i umiejętności. Okres młodości jest dzięki temu niepowtarzalną szansą wdrażania do przyszłych

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.17 17

2008-10-10 09:32:21

1. Część teoretyczna

ról społecznych, sprawdzania się w różnych rolach, preorientacji w funkcjonowaniu instytucji społecznych. Zdobyte w ten sposób doświadczenie stanowi dla młodego człowieka podstawę budowania własnej strategii bycia w społeczeństwie zarówno w okresie dorastania, jak i w dorosłości. Dzięki temu aktywność młodzieży wpływa na przyszłość społeczeństwa jako całości. Spojrzenie na uczestnictwo społeczne osób dorastających przez pryzmat poświęconych im studiów empirycznych skłania do wniosku, że chociaż w większości ich autorzy nie deklarowali explicite analizowania przejawów czy uwarunkowań uczestnictwa młodzieży w społeczeństwie, to ich prace, stanowiące znaczący fragment badań społecznych, mogą zostać odczytane jako egzempliﬁkacja społecznego uczestnictwa młodzieży. Wielość i rozmaitość podejmowanych analiz, odwołujących się do odmiennych ujęć teoretycznych, ukazuje młodych ludzi w różnych kontekstach i z różnych perspektyw5. W wielu pracach6 powstałych w ostatnim piętnastoleciu stawiano m.in. pytania o miejsce młodzieży w nowym systemie społecznym, zmianę warunków socjalizacji i przesunięcia w systemie aksjologicznym młodego pokolenia (Świda-Ziemba 1995; Fatyga, Tyszkiewicz 1997; Przecławska, Rowicki 1997; Garlicki 1998; Szymański 1998; Przyszczypkowski, Zandecki 1998; Pawlina 1998; Koseła, Żukowski, Pawlina 2002; Idzikowski i in. 2003; Narkiewicz-Niedbalec, Hajduk, Idzikowski 2003; Kwiecińska-Zdrenka 2004). Zainteresowanie pedagogów, psychologów czy socjologów tą kategorią społeczną jest jak najbardziej zrozumiałe – młode pokolenie, jego problemy, kondycja czy orientacje aksjologiczne stanowią istotny element diagnozy społecznej. Zmiany społeczno-gospodarcze, które zaszły w Polsce po 1989 roku, wzmocniły koniunkturę badań młodzieży, zachwianą instytucjo5 W mnogości ujęć, z jakich badacze przyglądają się młodemu pokoleniu, E. Hajduk (2005, s. 222–227) wyróżnia następujące orientacje: – edukacyjną, w której mieszczą się badania aspiracji, dostępności do różnych typów szkół, skuteczności kształcenia; – aksjologiczną, obejmującą badania zmierzające do rozpoznania systemu aksjonormatywnego i hierarchii wartości młodzieży; – pokoleniową: pokoleniową historyczną, umieszczającą badanych na tle wydarzeń historycznych, i pokoleniową biograﬁczną, czyniącą układem odniesienia inne kategorie społeczne; – subkulturową, którą tworzą badania diagnozujące uczestnictwo młodych ludzi w grupach subkulturowych; – światopoglądową, do której można włączyć badania ukazujące relacje między przekonaniami światopoglądowymi młodzieży a jej gotowością do respektowania norm etycznych, a także badania nad udziałem młodzieży w działalności Kościoła, oddziaływaniem sekt i ruchów religijnych na młode pokolenia; – „dewiacyjną”, obejmującą badania dewiacyjnych zachowań dzieci i młodzieży; – pretekstionalistyczną, metodologiczną. 6 Publikacje wskazywane w tym miejscu i w dalszych fragmentach pracy nie wyczerpują dostępnej propozycji opracowań, stanowią jedynie przykłady publikacji poświęconych danemu zagadnieniu.

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.18 18

2008-10-10 09:32:21

1.1. Socjalizacja i społeczne uczestnictwo

nalizacją preferowaną w poprzednim systemie (Lewowicki 2001), a jednocześnie stanowiły silny impuls do podjęcia analiz identyfikujących zmiany zachowania i nastawienia młodych ludzi powodowane nową organizacją społeczeństwa. Badania młodzieży nie są jednak wolne od zarzutów. Uwagi krytyczne formułowane pod adresem badań empirycznych dotyczą przede wszystkim ich poprawności metodologicznej i braku odniesień teoretycznych (Dudzikowa 1999); stawiane są tezy o ich fragmentaryzacji i braku wszechstronnych opracowań (Leppert 2000). Sporne pozostają również kryteria definicyjne. W wielu pracach – przywołując definicje formułowane na gruncie różnych dyscyplin7 – podnosi się problem trudności, jakie nastręcza jednoznaczne zdefiniowanie zarówno kategorii młodzieży, jak i okresu młodości (Hajduk 2000, s. 45–50; Koseła 2000, s. 252–254; Sosnowski 2002, s. 38–43; Zielińska 2003, s. 35–36; Hajduk 2005, s. 214–215). Proponowane kryteria – od biologicznych, przez psychologiczne, prawne, po socjologiczne – powodują, że określenie „młodzież” jest rozumiane bardzo szeroko, granice młodości są nieostre, a badania obejmują zarówno uczniów ostatnich klas szkół podstawowych, gimnazjów oraz szkół średnich, jak i studentów czy młodych dorosłych rozpoczynających samodzielną drogę życiową. W konsekwencji wyniki badań dają obraz rozproszony, odnoszący się do różnych kategorii wiekowych i wybiórczo ujmowanych grup młodych ludzi. Formułowanie wniosków odnośnie do całej młodzieży na tej podstawie jest nieuprawnione. Tym samym badania empiryczne tracą w dużym stopniu walor kumulatywności i ich ustalenia nie mogą być uogólniane. Pomimo wspomnianych trudności ogląd dostępnych badań pozwala na rozpoznanie różnych wymiarów czy form partycypacji młodzieży w społeczeństwie. Kwestie, których dotykają te badania, przynoszą wiedzę o pewnych jej przejawach, niewiele jednak jest opracowań, w których można znaleźć panoramiczny obraz społecznego uczestnictwa młodego pokolenia. Najczęściej badania skupiają się na opisie i uwarunkowaniach aktywności w wybranym obszarze życia społecznego. Do zagadnień podejmowanych relatywnie często należy uczestnictwo w kulturze. Problematyka aktywności kulturalnej młodzieży jest podejmowana zarówno w samodzielnych studiach (Bielasińska 1991; Muzyka 1996; Narkiewicz-Niedbalec 1997; Zagórska 2004), jak i w wielu publikacjach zamieszczanych w pracach zbiorowych poświęconych edukacji kulturalnej oraz roli i znaczeniu kultury (Jankowski 1996, 1999; Żebrowski 1997; Hrycyk, Kulewska, Topp 1999; Przecławska, Rowicki 2000; Idzikowski, Narkiewicz-Niedbalec 2000). Stosunkowo bogata jest również literatura poświęcona zachowaniom patologicznym i uczest7 Obok najczęściej cytowanych defi nicji w literaturze są również obecne interpretacje młodości odwołujące się do ujęć fenomenologicznych, np. M. Oleniacz (2005) rozważa młodość jako sytuację między instytucją a dyspozycją oraz dzieciństwem a dorosłością.

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.19 19

2008-10-10 09:32:21

1. Część teoretyczna

nictwu w grupach subkulturowych (Wertenstein-Żuławski 1993; Szlendak 1998; Jędrzejewski 1999; Kawula, Machel 1999; Fatyga 1999b; Piotrowski 2000, 2003; Dudała 2004) oraz wyznaniowych (Gajewski, Kosińska 2000; Nowak 2001). Zainteresowanie badaczy jest także kierowane na aktywność polityczną i obywatelską dorastających (Przyszczypkowski, Zandecki 1998; Dolata i in. 2004; Idzikowski 2004) oraz problemy związane z włączaniem się w życie społeczne przez podejmowanie własnych inicjatyw na rzecz innych (Prokosz 2000). O społecznym uczestnictwie młodzieży można wnioskować również z publikacji podejmujących zagadnienia jej czasu wolnego (Łukawska 1991; Sołtysik 1999; Kiełbasiewicz-Drozdowska, Marcinkowski, Siwiński 2000; Dzieńdziura 2003; Kowalczyk 2003). Istotne – ze względu na diagnozę społecznej partycypacji – są również badania pokazujące funkcjonowanie młodych ludzi w grupach stanowiących ich najbliższe środowisko socjalizacyjne – w rodzinie i wśród rówieśników (Rogala 2000; Borecka-Biernat, Węgłowska-Rzepa 2000; Wrzesień 2003). Mimo pewnego niedostatku prac całościowo ujmujących problem społecznej obecności młodzieży można wskazać pewne studia, w których te kwestie są rozważane stosunkowo szeroko. Do tych opracowań należy m.in. socjologiczno-pedagogiczne studium E. Nycza (2001) opisujące młodych ludzi w nowej rzeczywistości społeczno-ekonomiczno-kulturowej miasta przemysłowego. Lukę w tej dziedzinie wypełniają również wielokrotnie cytowane prace: pierwsza – pod redakcją K. Koseły (1999b), w której podjęto rozważania dotyczące postaw młodzieży wobec przemian gospodarczych i politycznych, ukazanych na tle jej aktywności w szkole i rodzinie, druga – H. Świdy-Ziemby (2000), w której autorka, starając się udzielić wyczerpującej odpowiedzi na pytanie „Jaka naprawdę jest dzisiejsza młodzież?”, porusza wiele kwestii związanych z tym, jak młode pokolenie widzi swoje położenie w dzisiejszej rzeczywistości i jak w niej funkcjonuje. Wielopłaszczyznowe ujęcia okresu dorastania charakteryzują również empiryczne studia młodzieży podejmowane przez B. Fatygę (2001), w których badaczka przedmiotem analiz czyni funkcjonowanie dorastających w różnych środowiskach społecznych (rodzinnym, rówieśniczym, szkolnym). Wgląd w wyniki badań młodzieży przekonuje, że jej udział w życiu społeczeństwa, dzięki podejmowaniu różnorodnych działań w różnych społecznych kontekstach, jest przejawem stosunku młodych ludzi do świata i poszukiwania w nim własnego miejsca, zróżnicowanej oceny życiowych szans i własnych możliwości. Aktywność dorastających można przy tym widzieć jako pochodną cech środowisk, w których przebiega socjalizacja, orientowania się na pewne wartości i przyjmowania określonych priorytetów własnego działania oraz zinterioryzowania norm deﬁniujących powinności jednostki wobec grupy. Wiedzy o kierunku, jaki przybiera społeczna partycypacja młodzieży, może zatem dostarczyć nie tylko obserwacja jej aktywności w różnych obszarach, ale również ocena jej oczekiwań wobec przyszłości i teraźniejszości, aspiracji życiowych, gotowości do podejmowania działań

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.20 20

2008-10-10 09:32:22

1.2. Teoretyczne ujęcia społecznego uczestnictwa

zorientowanych aktualistycznie i prospektywnie oraz charakteru społecznych relacji, które łączą ją z ważnymi partnerami społecznymi.

1.2. Teoretyczne ujęcia społecznego uczestnictwa Teoretyczne propozycje opisu społecznej partycypacji jednostki w życiu społecznym, osadzone w kontekście osiągnięć nauk społecznych i przyjmowanych na ich gruncie teorii, zaproponował B. Misztal (1977) i J. Modrzewski (2004). Pierwszy z wymienionych autorów, posługując się pojęciem społecznego uczestnictwa i współdziałania, buduje model teoretyczny pozwalający na wykorzystanie tych konstruktów do opisu społeczeństwa i analizy procesów społecznych. Natomiast dla J. Modrzewskiego społeczne uczestnictwo stanowi podstawową kategorię opisu społeczno-kulturowego wymiaru życia ludzkiego i jego społeczno-kulturowej ewaluacji; określa społeczny aspekt indywidualnej biograﬁi, będący funkcją podmiotowo i przedmiotowo aktualizującego się procesu socjalizacji. Oba stanowiska teoretyczne zostaną zreferowane w dalszej części pracy. Przedstawiony będzie również model społecznej partycypacji autorstwa niemieckich naukowców H. Merkensa i D. Bergs-Winkels (1998). Ich propozycja teoretyczna jest próbą scalenia dwóch płaszczyzn opisu młodości w jednym stanowisku.

1.2.1. Charakter i formy społecznego uczestnictwa Społeczne uczestnictwo można analizować z różnych perspektyw teoretycznych. Wielość aspektów, które mogą zostać poddane analizie i oglądowi, obrazuje eksploracja dorobku nauk społecznych (m.in. filozofii, psychologii społecznej, socjologii i antropologii społecznej) dokonana przez B. Misztala (1977). Autor, omawiając zagadnienia społecznego uczestnictwa i współdziałania, nie tylko wskazuje na to, jakie ramy i sensy wyznaczają tym zjawiskom teorie socjologiczne, ale także uzasadnia, że terminy przyjęte na gruncie odmiennych refleksji teoretycznych, takie jak: interakcja, interakcja symboliczna, kooperacja, wymiana czy partycypacja – mimo odrębnych konotacji znaczeniowych – opisują zagadnienia społecznego uczestnictwa i współdziałania 8 . Punktem wyjścia wykładu B. Misztala jest przy tym stwierdzenie, że […] cechą wszystkich elementów rzeczywistości społecznej jest to, iż istnieje określony stosunek uczestnictwa pomiędzy elementami a całościami, na które

8 B. Misztal omawia zjawiska społecznego uczestnictwa i współdziałania, przyjmując, że wraz z uczestnictwem pojawia się współdziałanie.

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.21 21

2008-10-10 09:32:22

1. Część teoretyczna

się one składają (czy to będą jednostki ludzkie w swoich poszczególnych rolach, czy też już określone czy spojone pewną więzią konstelacje tych jednostek); ponadto, ze względu na to, iż całości społeczne nie są bytami statycznymi, warunkiem egzystencji tych całości w ich społecznym wymiarze jest zachodzenie – w sposób mniej lub bardziej ciągły – procesów współdziałania pomiędzy konstytuującymi je elementami (Misztal 1977, s. 49).

Rozpoczynając od rozważań przyjmujących za punkt wyjścia perspektywę jednostki, rozszerzając kolejne analizy o interpretacje uwzględniające uwarunkowania normatywne (kulturę) oraz perspektywę procesu społecznego i otoczenia, w którym ten proces się realizuje, B. Misztal konstruuje własny model teoretyczny społecznego uczestnictwa i współdziałania. Model ten – przedstawiony w skondensowanej formie w postaci schematu ujmującego typologię charakteru i form społecznego współdziałania i uczestnictwa (Tabela 1) – stanowi propozycję wykorzystania tych pojęć do analiz procesów zachodzących w społeczeństwie oraz syntetycznego scharakteryzowania jego stanu. Tabela 1. Schemat typologiczny charakteru i form społecznego współdziałania i uczestnictwa spotykanych najczęściej w ramach społeczeństwa wielkomiejskiego forma automatyczne dobrowolny

kontraktowe spontaniczne

narzucony charakter

tradycyjne

× ×

formalny

nieformalny

pośredni

× ×

bezpośredni

forma więzi, podstawa uczestnictwa

ekologia miejska

pokrewieństwo

biurokratyczna organizacja

przyjaźń, interesy

krąg społeczny

sąsiedztwo

rodzina

organizacja

grupy wieku, kliki, kolektywy

kluczowy składnik sytuacji społecznej

miejsce zamieszkania

etap cyklu życiowego

pozycja społeczna

całokształt sytuacji

Krzyżykami (×) zaznaczono charakter społecznego uczestnictwa właściwy dla poszczególnych form społecznego współdziałania. Źródło: Misztal 1977, s. 246.

Mianowska_Strategie_ 30 09 2008.22 22

2008-10-10 09:32:22